11:49 - 19/03/2019
ئایا ئێران و توركیا لەدژی پەكەكە رێكدەكەون؟
ئەگەر چی هێشتا ئێران پشتڕاستی نەكردۆتەوە كە لەگەڵ توركیادا لەدژی پەكەكە رێككەوتنیان كردووە. بەڵام زۆربەی چاودێرانی سیاسی پێیانوایە ئەگەر رێككەوتنێكیش لەنێوان هەردوولادا هەبێت لەدژی پەكەكە، ئەوە تەكتیكی و كوورت خایەنە. چونكە ئێران ناخوازێت هەموو پردی پەیوەندیەكانی لەگەڵ پەكەكە بڕوخێنێت.
لە رۆژی چوارشەممە (6 ئاداری 2019) سولەیمان سۆیلو وەزیری ناوخۆی توركیا، رایگەیاند كە وڵاتەكەی لەگەڵ ئێران رێكەوتووە و بریاریان داوە لەدژی پەكەكە (پارتی كرێكارانی كوردستان) ئۆپاراسیۆنی سەربازی هاوبەش ئەنجام بدەن. بەگوێرەی ئاژانسی (ئانادۆڵو) كە ئاژانسی فەرمی دەوڵەتی توركیایە سۆیلو دەڵێت:" پەكەكە بە خراپترین رۆژەكانیدا تێپەڕدەبێت. لەگەڵ ئێران ئۆپاراسیۆنی هاوبەش ئەنجام دەدەین".
لەبه‌رئەوەی سۆیلو لەبارەی رێككەوتنەكە هیچ زانیاریەك ناخاتەڕوو،گومان لە رێككەوتنی نێوان ئێران و توركیا دەكرێت. ئەمەش رێگا بۆ چەندین خوێندنەوە و هەڵسەنگاندنی جیاواز دەكاتەوە. یەكێك لەو خوێندنەوانە پێیوایە رێككەوتنەكە رێككەوتنێكی ئەمنیە لەبەر ئەوە ئاشكرا ناكرێت.
ئەردەشێر پەشەنگ رۆژنامەنووسی كوردی ئێرانی كە لەهەمان كاتدا بەڕێوەبەری ماڵپەڕی شرۆڤەكاری (فراتاپ)ە لە تارانی پایتەختی ئێران بۆ (پەیسەر پرێس) دەڵێت:" ناكرێت ناوەڕۆكی رێككەوتنی ئەمنی و سەربازی ئاشكرا بكرێت. بەڵام لە چوار دەیەی رابردوودا هەردوو وڵات لە مەسەلەی پەكەكە و مەسەلەی كورد دا هاوكاری یەكتریان كردووە".
ئەمە یەكەم جارنیە، بەرپرسانی توركیا رێككەوتنی وڵاتەكەیان لەگەڵ ئێران لەدژی پەكەكە رادەگەینن. بەڵكو لە ساڵی 2017 بەدواوە جاری چوارەمین بەرپرسانی توركیا لە ئاستی باڵادا باس لەم مەسەلەیە دەكەن. هێمن سەیدی مامۆستای زانكۆ و شرۆڤەكاری سیاسی لەمبارەیەوە وەڵامی پرسیارەكانی (پەیسەر پرێس) دەداتەوە و دەڵێت:" ئەم چوارەمین جارە بەرپرسانی توركیا بانگەشەی رێككەوتن لەگەڵ ئێران لەدژی پەكەكە دەكەن، بەڵام لەم چوار جارە تەنیا یەك جار ئەم هەواڵە لەلایەن كۆماری ئیسلامی ئێران پشتڕاست كراوەتەوە. یەكەم جار لە هاوینی 2017دا ئەردۆغان باسی ئەم رێككەوتنەی كرد. كە ئەو كاتە چاوی بە محەمەد باقری سەرۆكی ئەركانی گشتی سوپای ئێران كەوتبوو لە ئەنقەرە. باقری ئەو كاتە هیچ لێدوانێكی نەدا، كاتێك گەڕایەوە ئێران رۆژنامەنووسان لەمبارەیەوە پرسیاریان لێكرد، ئەویش تەنیا باسی ئەو دیوارەی كرد كە توركیا دەیویست لە سەر سنووری لەگەڵ ئێران دروستی بكات. جاری دووەم ئەو كاتە بوو كە وەزیری بەرگری توركیا نورەدین جانیكلی باسی كرد، ئەو كاتە ئێرانە هەبوونی ئەم رێككەوتنەی رەتكردەوە. گووتی ئێمە رازی نین بەبێ مۆڵەتی وڵاتی سێیەم (مەبەستی عێراقە) كردەوەی سەربازی ئەنجام بدەین. جاری سێیەم لە كاتی سەردانی حەسەن رۆحانی بوو بۆ ئەنقەرە. ئەو كاتە رۆحانی قسەكانی ئەردۆغانی پشتڕاست كردەوە. بەڵام ئەم جارە هێشتا لەلایەن ئێران پشتڕاست نەكراوەتەوە".
لەبارەی پرسیاری بۆچی رۆحانی هەبوونی رێككەوتنی وڵاتەكەی لەگەڵ توركیا لەدژی پەكەكە پشتڕاست كردەوە؟ هێمن سەیدی دەڵێت:" ئەو كاتەی رۆحانی ئەم قسەیەی كرد و گووتی ئامادەین بۆ كردەوەی سەربازی دژ بە پەكەكە لەگەڵ توركیا، خێرا باسی پەیوەندی ئابووری لەگەڵ توركیا كرد و باسی ئەوەی كرد كە لە قۆناغی گەماڕۆكانی سەر ئێراندا توركیا هاوكاری كردوون. پێدەچێت ئەم قسەیەی رۆحانی تاكتیكێك بێ بۆ ئەوەی لە كاتی گەڕانەوەی گەماڕۆكان بۆ سەر ئێران جارێكی دیكە توركیا پشتگیری ئێران بكاتەوە".
بە گوێرەی هەندێك زانیاری و ئەو هەواڵانەی لەلایەن پارتی ژیانی ئازاد (PJAK) بڵاوكراونەتەوە كە وەكو باڵی سیاسی و سەربازی پەكەكە لە رۆژهەڵاتی كوردستان لە قەڵەم دەدرێت، هاوپەیمانی و رێككەوتنی سەربازی نێوان توركیا – ئێران شتێكی نوێ نیە، بەپێی قۆناغەكان رووی لە كزی و پەرەسەندن كردووە.
شەماڵ بەشیری بەرپرسی پێشووی پەیوەندیە دەرەكیەكانی (PJAK) لە وەڵامی پرسیارەكانی (پەیسەر پرێس)دا ئەم زانیاریانەی سەرەوە پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت:" لە ساڵی ٢٠٠٦ لە نێوان ئێران و تورکیا هاوکاری لەشکری لە دژی پژاك لە ئارادابووە. لەم ساڵەدا بۆ یەکەمین جار ئێران سنووری ئاسمانی خۆی بۆ تورکیا کردەوە تا بتوانێت بە شێوازێکی کاریگەرتر هەرێمەکانی قەندیل بۆمباران بکات. ساڵی ٢٠٠٨ لە یەکێك لە ئۆپەراسیۆنە لەشکەرییەکانی ئێران لە هەرێمەکانی ئەیالەتی ورمێ چەند ژەناڕاڵ و پسپۆری لەشکری تورك بەشداری پرۆسەی ئۆپەراسیۆنەکەیان کردبوو. هەر دوایی لە ٢٠١١ کە ئێران بۆ ماوەی ٤ مانگ هێرشی بۆ هەرێمەکانی قەندیل دەستپێکرد، تورکیە چ لە بواری لۆجستیکی بێ و چ لە بواری لەشکەری بێت بەشداری لەم ئۆپەراسیۆنە كرد.تەنانەت هێزە کۆماندۆییەکانی ئێران چەک و کەلوپەلی ناتۆیان پێبوو. ئەو کات پەژاک لەم بوارەوە لێدوانێکی بڵاو کردەوە".
ئێران و توركیا دوو وڵاتی هەرە زلهێزی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستن كە گەورەترین دوو پارچەی كوردستانیان پێوە لكێندراوە. سەرەڕای ناكۆكیەكانیشیان لە رووی ستراتیژی و بەرژەوەندی و جێگاگرتن لەناو جەمسەر جیاوازەكانی جیهاندا، ئەم دوو وڵاتە لەدژی كورد رێككەوتنیان كردووە و هەوڵیانداوە وڵاتانی دیكەش پەلكێشی ناو رێككەوتنیان بكەن. رێككەوتنی (سەعدئاباد) لە ساڵی ١٩٢٧ و رێككەوتنی (ئەستانا) لە ساڵی ٢٠١٧ دوو نموونەی دیاری رێككەوتنی ئەم دوو وڵاتەن بۆ لێدانی كورد و بزوتنەوە سیاسیەكانی.
بەهزاد خۆشحاڵی پسپۆری كاروباری ستراتیژی كە كوردێكی رۆژهەڵاتیە و لە وڵاتی ئەڵمانیادا دادەنیشێت لە وەڵامی پرسیارەكانی پەیسەر پرێس-دا بەبیری دێنێتەوە كە هەردوولا لە ساڵی 2017 لەدژی هەرێمی كوردستان رێككەوتن. لە ئەنجامی رێككەوتنی ئەواندا حەشدی شەعبی توانی بێتە ناو ئەو سێكوچكەیە و هەموو جۆرە دەستێوەردانێك بۆ ناو خاكی كوردستان مۆركی شەرعیەتی پێوە بلكێندرێت. ئێران لە رێگای سەربازیەوە توانی شوێنێكی زۆر لە ناوچە كوردستانیەكان داگیر بكات. گوشارە نێودەوڵەتیەكانی ئێران و توركیا بووە هۆی ئەوەی ریفراندۆمی هەرێمی كوردستان هەڵبواسرێت.
خۆشحاڵی پێشی وایە:" هەر مەسەلەیەك كە هەڕەشە بێت لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی ئەم سێ وڵاتە كە دیارە پرسی كورد یەكێكە لە گرنگترین ئەو هەڕەشانە بۆیە دەتوانن لەسەر بنەمای سەعدئاباد پڕۆژەی هاوبەش ئامادە بكەن".
بە گوێرەی بەهزاد خۆشحاڵی ئێران بەم رێككەوتنە لەگەڵ توركیا دەخوازێت دەستپێشخەربێ بۆ ئەوەی كێشە و قەیرانەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەچنە ناو خاكی وڵاتەكەی. لەمبارەیەوە دەڵێت:" بەهۆی لاوازبوونی هێزەكانی پەكەكە چ لە سوریا و چ لە توركیادا، ئەگەری ئەوە هەیە پەكەكە لە سەر سنووری ئێران یان لەناو ئێراندا قەیرانێكی بەهێز دروست بكەن. بۆیە ئێران دەخوازێت رێوشوێنی دژ بە پەكەكە بگرێت".
ئەم پسپۆرە بەم شێوەیە كۆتایی بە قسەكانی دێنێت:" لە ئێستادا پەكەكە هەر پڕۆژەیەكی لە بواری ناسنامە و نەتەوەییدا هەبێت هەڕەشەیە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی ئێران، عێراق و توركیا. بۆیە هەر پڕۆژەیەك لە نێوان ئەم وڵاتەدا دەگەڕێتەوە بۆ پڕۆژەی ماكرۆ پۆلۆتیك و پارامیتری سیستەمیە كە دەگەڕێتەوە بۆ سەروەریی و رێزگرتن لە سەروەریی ئەم وڵاتانە. لەبەر ئەوەی پرسی كورد سەروەریی و دەسترۆیشتووی هەریەك لەم وڵاتانە توشی قەیران دەكات دەتوانن لە چوارچێوەی ئەم رێككەوتنە یان رێككەوتنەكانی داهاتوودا هەماهەنگی لەگەڵ یەكتر بكەن".
پڕۆفیسۆر وەهاب جۆشكون، مامۆستای زانكۆی دیجلە لە ئامەد لە باكووری كوردستاندا، پەیوەست بە رێككەوتنی ئێران و توركیا تیشك دەخاتەسەر رەهەندە هەنووكەیەكان و بۆ پەیسەر پرێس، دەڵێت:" ماوەیەكی درێژبوو توركیا دەیویست لەگەڵ ئێران بەهاوبەشی لەدژی پەكەكە ئۆپاراسیۆن بكات. بەڵام ئێران بە ویستی توركیا وەڵامی نەدایەوە. قسەكانی سولەیمان سۆیلۆ بە زمانێكی راشكاوانە ئاماژەیە بە گەیشتنە رێككەوتنێك لەگەڵ ئێران. ئەگەری ئۆپاراسیۆنێكی بەم شێوەیە دوو ئەنجامی دەبێت: یەكەم، گۆڕەپانی جوڵانەوەی قەندیل بەرتەسك دەكاتەوە و چاڵاكیەكانی پەكەكە لەم ناوچەیەدا لاواز دەكات. دووەم: رێككەوتنی ئەستانا كە لە نێوان توركیا و ئێران كراوە قوڵتر و پتەوتر دەبێت".
جۆشكون لە درێژەی قسەكانیشیدا دەڵێت:" لێرەدا گرنگترین پرسیار بۆ توركیا هەڵوێستی ئەمریكایە. ئەمریكا لەدژی ئێران بڕیاری گەماڕۆی توندی داوە، هەوڵ دەدات لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتی ئێران گۆشەگیر بكات. كە ئەمەش رێگا خۆشكەر دەبێت بۆ سەرهەڵدانی كێشەی دیكە لە نێوان توركیا و ئەمریكادا".
پەكەكە بزوتنەوەی سیاسی و سەربازی كوردە كە لەهەر چوار پارچەی كوردستان و ئەم وڵاتانەی كوردستانیان پێوە لكێندراوە، ئەجندای خۆی دروست كردووە. بۆیە لە رووی ستراتیژیەوە ئێران، پەكەكە وەكو هەڕەشەك بۆ سەر وڵاتەكەی لە قەڵەم دەدات. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا ئێران و پەكەكە لە دەیەی هەشتەمی سەدەی رابردوو تا ئەمڕۆ ئەگەر چی ناوبەناو لەدژی یەكتر سەنگەریشیان گرتبێ یان گوتاری توندیان بەكارهێنابێ، پەیوەندی دیپلۆماسیان هەبووە، پەكەكە خاكی ئێرانی وەكو ناوەندێكی لۆجستیكی، چارەسەری بریندار و نەخۆشەكانی بەكارهێناوە، بۆ ماوەیەكی باش ئێران پردی پەیوەندی پەكەكە بە ئەوروپا بووە. لە هەمان كاتدا ئێران ویستوویەتی پەكەكە لە بەرامبەر توركیا و نەیارەكانی دیكەی وەكو كارتێك بەكاربێنێت. بۆیە ئەگەری رێككەوتنی توركیا و ئێران لەدژی پەكەكە چەند پرسیارێك دێنێتە گۆڕێ. ئایا ئێران ئامادەیە بە ویستی توركیا پردی پەیوەندیەكانی لەگەڵ پەكەكە خراپ بكات؟ بەتایبەتی لەو كاتەی كە ئەمریكا پلانێكی توندی داناوە بۆ ئەوەی گەماڕۆكان لەسەر ئێران توندتر بكات. ئایا كاردانەوەی پەكەكە چی دەبێت؟
هێمن سەیدی، هەرچەندە ئەگەری ئۆپاراسیۆنێكی هاوبەسی تورك و ئێران دژ بە پەكەكە بە لاواز دەزانێ، لەگەڵ ئەوەشدا پێیوایە ئەگەر بكرێت تاكتیكی و كوورت خایەن دەبێت:" پێموایە مەبەستی ئێران بەدەستهێنانی هاوكاری ئابووری توركیایە لەم قۆناغەدا كە گەماڕۆكان لەسەر ئێران توندتر كراونەتەوە. توركیاش هەڵبژاردنی لە پێشە، پێیخۆشە ئۆپاراسیۆنێكی سەربازی ئەنجام بدات، كە دەیەمین و بیستەمین جارە دەكرێت و هیچ ئاكامێكی نابێت".
لەبارەی پرسیاری كاردانەوەی پەكەكە چی دەبێت لە ئەگەری جوڵەیەكی سەربازی ئێراندا؟ ئەو مامۆستایەی زانكۆ دەڵێت:" هەر كاتێك لەلایەن ئێران هێڕشی كرابێتە سەری پەكەكە دەستی كردۆتەوە. لەمبارەیەوە بووینەتە شاهیدی ئەزموونی (PJAK) و پەكەكە لەدژی ئێران، بەڵام ئەمە بژاردەیەك نیە كە پەكەكە بیخوازێت، لە ئێستادا پەكەكە ناخوازێ بەرەیەكی دیكەی شەڕ بكاتەوە، بەڵكو پێیخۆشە پەیوەندیەكانی لەگەڵ ئێران یان ئاسایی بێت یان لە حاڵەتێكی سارد دا بێت و نەبێتە شەڕی گەرم. پێموایە ئەو ئۆپاراسیۆنە سەربازیە سەرناگرێت ئەگەر سەربگرێت تاكتیكی دەبێت و درێژخایەن نابێت".
بەر لەوەی سولەیمان سۆیلو وەزیری ناوخۆی توركیا رێككەوتنی وڵاتەكەی لەگەڵ ئێران لەدژی پەكەكە رابگەینێت، جەمیل بایك هاوسەرۆكی كەجەكە (كۆما جڤاكێن كوردستانێ) لە دیمانەیەكی لەگەڵ گۆڤاری (Lower Class) رایگەیاندوو كە پەكەكە ناتوانێ لەدژی ئێران هاوپەیمانی ئەمریكا بێت. كە ئەمەش سیاسەتی پەكەكە بەرامبەر بە ئێران پوخت دەكاتەوە. بەڵام ئایا دڵی ئێرانیەكان بەم قسانەی بایك ئاو دەخواتەوە. بەتایبەتی كە لە سوریادا تا دەچێت هاوكاری ئەمریكا و باڵە سەربازی و سیاسیەكانی پەكەكە زیاتر پەرە دەسێنێت.
پەکەکە لەو بڕوایەدایە کە شەڕ لە دژی ئێران دەبێتە هۆی ئەوەی خاڵی هاوبەشی ئەمنی- سیاسی ئێران و تورکیا زیاتر و بەهێزتر بن.
شەماڵ بەشیری كە لە پێشتر بەرپرسی پەیوەندیە دەرەكیەكانی (PJAK) بووە و لە ئێستادا وازی لە كاری سیاسی هێناوە، پێیوایە پەكەكە هەمیشە هەوڵی داوە خۆی تووشی چەند بەرەیی شەڕ نەكات لەناوچەكەدا. لە درێژەی قسەكانیدا دەڵێت:" پەکەکە لەو بڕوایەدایە کە شەڕ لە دژی ئێران دەبێتە هۆی ئەوەی خاڵی هاوبەشی ئەمنی- سیاسی ئێران و تورکیا زیاتر و بەهێزتر بن. بەتایبەتی لەو كاتەی پەکەکە بەردەوام هەوڵ دەدات کە تورکیە لە هەرێمەکەدا گۆشەگیر بکات. هەر بۆیە پەکەکە وەک بژاردەیەك شەڕ لە دژی ئێران ناکات. لە زۆربەی لێدوانەکانیدا سەبارەت بە ئێرانن، پەکەکە هەوڵ دەدات خاڵە هاوبەشەکانی مێژوویی نێوان کورد و فارس بەرجەستە بکاتەوە و بیکاتە گۆتارێکی سیاسی و لەم سۆنگەیەوە مەترسییەکانی پێکدادان لەگەڵ ئێران کەم بکاتەوە".
هەروەها دەڵێت:" بەتایبەتی هەنووکە پەکەکە و ئێران لە پرسی سوریادا رۆڵێکی زۆر جیاواز لە بەرامبەر یەکتر دەگێڕن. هەم ئێران و هەم پەکەکە لە قەیرانی سوریەدا بەشدارن و تا ئێستا هەردوولا نەیانخواستووە پردەکانی بەیەک گەیشتن لەگەڵ یەكتر بڕووخێنن. هەر بۆیە پەپەکە و ئێران لە لایەن ئەسەد نوێنەرایەتی دەکرێت بە مەبەستی گەیشتن بە چارەسەرییەکی سیاسی دانوستان دەكەن".
بەشیری لە كۆتایی قسەكانیدا ئاماژە بە ناكۆكی ئێران و توركیا دەكات و كە پێیوایە ناكۆكیەكانیان رێگا نادات ببنە خاوەن پڕۆژەیەكی هاوبەش دژ بە كورد و پەكەكە:" تا ئێستا ئێران بە فەرمی ئەم بانگەشەیەی دەوڵەتی تورکیای پشتڕاست نەکردۆتەوە. هۆکارەکەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە پرۆژەیەکی بەم شێوەیە فەرمیە بۆ ئێران رەنگدانەوەی ئیدیۆلۆژی و سیاسی دەبێت بۆ سەر ناوخۆی وڵاتی ئێراندا. ئێرانێک کە رۆژانە بە فەرمی دژایەتی ناتۆ و ئامریکا دەکات ناتوانێت بە فەرمی لەگەڵ دەوڵەتی تورک کە دووهەمین زلهێزی ناتۆیە، خاوەن پرۆژەی لەشکەری هاوبەش بێت".