05:05 - 12/03/2019
كابوسى قایوم هه‌ڕه‌شه له كورد ده‌كاته‌وه
باكووری كوردستان لە هەڕەشەكانی ئەردۆغان دەربارەی دانانه‌وه‌ى قایوم نیگەرانە. پسپۆران پێیانوایە دواى هەڵبژاردنى ٣١ى ئادارى ٢٠١٩ جارێكى دیكە دەسەڵاتدارانى توركیا لە رێگاى دانانى قایوم دەستبەسەر شارەوانیە كوردیەكاندا دەگرنەوە، به‌وه‌ش ماندووبوون و شه‌ونخونى هه‌ده‌په‌ییه‌كان بۆ بردنه‌وه‌ى شاره‌وانییه‌كانه به هه‌ده‌رده‌چێت.
قایوم چیە؟
یاساى (قایوم) لە دەستوورى توركیادا لە ماددەى 334دا رێكخراوە. دەستەواژەى قایوم بە واتاى (دەستبەسەرداگرتن – المصادره) دێت. لەرووى یاساییەوە قایوم بە واتاى دانانى كەسێك دێت لەلایەن بەرپرس یان دامەزراوەیەكى دەوڵەت لەسەر كۆمپانیایەك یان شوێنێكى تایبەتى كە كردەوەیەكى نایاسایى تیایدا ئەنجامدرابێت. بەگشتى قایوم لە رێگاى دادگا دادەنرێت، ئەو كەسانەى وەكو قایوم دادەنرێن لەلایەن دادگا دەسەڵات و ئەركەكەیان دیارى دەكرێت. دەسەڵاتى قایوم كاتیە. سنووردارە بە بنبڕكردنى ئەو هۆكارانەوە كە بەهۆیانەوە قایوم دانراوە.
جارێكی دیكە ئەردۆغان بە كارتی قایوم هەڕەشە دەكاتەوە!
لە 25ى شوباتی رابردوودا، ئەردۆغان بەشداری كۆبوونەوەی جەماوەری پارتەكەی لە شاری (یۆزگات)دا كرد، به‌شى ترسناكى گوتارەكەی ئەردۆغان باسكردنی "قایوم" بوو. ئەردۆغان جارێكی دیكە رایگەیاند كە ئەگەر لە شارەكانی باكووری كوردستاندا هاداپ (پارتی دیموكراتی گەلان) لە هەڵبژاردنی شارەوانیەكاندا بیباتەوە، ئەوان جارێكی دیكە پەنا بۆ دانانەوەی قایوم دەبەن. لە بەشێكى گوتارەكەیدا دەڵێت" لە ئێستادا دەڵێن، لەو شارەوانییانە كە لە رێگاى قایوم زەوتكراون، جارێكی دیكە دەیبەینەوە. ئەگەر هاووڵاتیانم دەرفەت بە بردنەوەیان بدەن، سەیركەن دووپاتى دەكەمەوە ئەو توانایەی دەوڵەت دەیخاتە بەردەستی ئێوە، رەوانەی قەندیلی دەكەن، ئێمەش یەكسەر بەبێ چاوەڕوانی جارێكی دیكە قایوم دادەنێینەوە. بەم شێوەیە درێژە بە رێگاكە دەدەین".
رەجەب تەیب ئەردۆغان بەم قسانەى، جارێكی دیكە گفتوگۆی دانانەوەی قایوم دەكاتەوە رۆژەڤ كە لە ساڵی 2016 بەدواوە ناو بەناو دەبێتە ده‌نگوباسى سەرەكی میدیا و رای گشتی توركیا زیندوو دەكاتەوە. لە 2016 بەدواوە تا ئێستا رەجەب تەیب ئەردۆغان بەو دەسەڵاتەی لە دەستووری نوێی توركیا پێیدراوە لەكۆی 102 شارەوانی هاداپ، قایومی بۆ 94 شارەوانی دانەوە كە لەناویاندا سێ شارەوانى گەورەى ئامەد، ماردین و وان هەیە. بەم شێوەیە بە دانانی قایوم دەسەڵات لە سەرۆكی شارەوانییەكان وەردەگرێتەوە كە بە دەنگى هاووڵاتیان هاتوونەتە سەر كار و دەیداتە دەستی والی و قایمقامی شارۆچكەكان.
بەگوێرەی بانگەشەی ئاكەپە داهاتی ئەم شارەوانییانە دەكەونە دەستی پەكەكە. ژنە پارێزەرێكى كورد بە پێچەوانەی ئەردۆغان و ئاكەپە ئەم بانگەشانە بە بیانوو لە قەڵەم دەدات و پێیوایە مەبەست لەم بانگەشانە گوڕكردنى سیاسەتى دوژمنایەتى كردنى كوردە.
ژنە پارێزەر جەمیلە تورهانلى، كە ئەندامێكى ژوورى پارێزەرانى ئامەدە لە وەڵامى پرسیارەكانى پەیسەر پرێس دا دەڵێت، دانانى قایوم پەیوەندى بە حەزى ئەردۆغانەوە هەیە كە دەخوازێت شارەوانییەكانى شارەگەورەكانى كوردستان لە دەستى خۆیدا بێت. ئەردۆغان لەبەرئەوەى پێیوابوو پڕۆسەى چارەسەرى دەنگەكانى كەم دەكات كۆتایى بەم پڕۆسەیە هێنا و سەرلەنوێ رێگاى بۆ شەڕ كردەوە، جارێكى دیكە بە زمانى خۆى جەختى لە دوژمنایەتى كورد كردەوە. ویستى دەسەڵاتداربوونى خۆى لەسەر دوژمنایەتى كردنى كورد بونیاد بنێت و بۆ ئەمەش سیاسەتى كرد.
هەروەها دەڵێت، كێشەى ئەردۆغان لەگەڵ ئەو كەسانە نیە كە خۆیان پێ كوردە، بەڵكو لەگەڵ ئەوانەیە كە داواى مافى كورد دەكەن. لەدژى مافى خوێندن بە زمانى دایك دەوەستێتەوە كە مافى هەرە سەرەكى میللەتانە"دەڵێت ئێوە كورد بن بەڵام دەبێت بە توركى قسە بكەن. دەبێت وەكو تورك بژین، لەژێر سێبەرى ئاڵاى توركیادا پەروەردە ببینن. هەڕەشەكانیشى لەمەڕ دانانى قایوم بە پابەندبوون بە مەرجەكانى دەبەستێتەوە".
ئاكەپە بەر لە هەر هەڵبژاردنێك هاوكارى شارەوانییە كوردیەكانى بۆ قەندیل وەكو قۆزێك بەكارهێناوە، بەڵام ئەمجارەیان بە نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنی شارەوانیەكان بۆ یەكەم جارە لە ئاستی هەرە سەرەوە ئەمە وەكو گوتارێك بەكار دەهێنێت.
لێرەدا پرسیارى گرنگ ئەمەیە، ئایا قایوم وەكو كەره‌ستەیەكی هەڵبژاردن بەكاردەهێندرێت یان وەكو هەڕەشەیەك بۆ ترساندنى دەنگدەری هاداپ پەنای بۆ دەبەن؟ یەكلایی كردنەوەی ئەم پرسیارە بەلانی كەم لە ئەمڕۆدا زەحمەتە. بەڵام دەكرێت لە ئێستاوە لێكەوتە و كاریگەری نەرێنی گوتاری ئەردۆغان لەباری قایوم ببینین. زۆرینە پێیوایە گوتاری ئەردۆغان لێكەوتە و كاریگەری پێچەوانەی دەبێت.
دەستوور مه‌ترسییه گه‌وره‌كه‌یه
لە ساڵى ٢٠١٦دا كاتێك رەجەب تەیب ئەردۆغان پەناى بردە بەر دانانى قایوم لە شوێنى شارەوانییەكانى سەر بە هه‌ده‌په، شەڕى خەندەق كە لەدواى ٢٢ تەمموزى ٢٠١٥ لە نێوان گەریلاكانى پەكەكە و سوپاى توركیا لە چەندین شار و شارۆچكەى باكوورى كوردستان دەستیپێكرد، كردە بیانوویەك بۆ جێبەجێكردنى سیاسەتى دانانى قایووم. لە ئێستادا كە شەڕ لە شارەكانى باكوورى كوردستاندا نەماوە، جارێكى دیكە دانانەوەى قایوم وەكو پێشتر ئاسان نابێت.
ژنە پارێزەر جەمیلە تورهانلى، پێیوایە شەڕى خەندەق ئەنجامێكى گەڕانەوەى ئەردۆغان بوو بۆ سەر سیاسەتى شەڕ كە دواى هەڵبژاردنى ٧ى حوەزیرانى ٢٠١٥ پەیڕەوى كرد. لەمبارەیەوە دەڵێت"بەم شەڕە پەیامى دایە كورد، گووتى ئەگەر پشتگیریم نەكەن خانووەكانتان بەسەردا دەڕوخێنم".
دەربارەى ئایا سەركۆمار دەسەڵاتى ئەوەى هەیە بێ بیانوویەكى جدى سەرۆك شارەوانى لە پۆستەكەیدا دووربخاتەوە؟ تورهانلى دەڵێت:" لەدواى گۆڕینى دەستوور لە ١٦ نیسانى ٢٠١٧دا، سەركۆمار دەسەڵاتى هەموو وەزارەتەكان و چەندین دەسەڵاتى ئیدارى خستە دەستى خۆیەوە. هەر وەزیرێك لە ئێستادا وەكو كارمەندێكە لەلاى سەركۆمار. دەتوانێ سەرۆك شارەوانى لە پۆستەكەى دوورخاتەوە و یەكێكى دیكە لە جێگاى ئەو دابنێت".
سیاسەتی قایوم سیاسەتی دەوڵەتە و دەمدرێژە
ئەحمەد ویداد كۆچاڵ پسپۆڕی زانستی سیاسەت و مامۆستاى زانكۆى دیجلە لە ئامەد، بە پێچەوانەى زۆرینەى كۆمەڵگاى توركى و كوردى، پێیوایە سیاسەتى قایوم بەدەرە لە ویست و سیاسەتى كەسێتى ئەردۆغان. بەڵكو سیاسەتى عەقڵى دەوڵەتى توركە و پێشینەیەكى مێژوویى، كلتوورى و سیاسى هەیە.
كۆچاڵ كە لە شرۆڤەكانیدا دەربارەی سیاسەتی توركیا پشت بە بنەماكانی دەوڵەتی ناوەندی، یەكخستنی میراتی سوڵتان و ئیمپراتۆر، ئاین و پیرۆزی خەلیفە، مێژووى ئیمپراتۆریەتی سەلجوقی وبیزەنتنی، ئیمپراتۆرى عەرەبی ئیسلامی، سەركردەی ملیتاریستی، نەریتی دەوڵەتی ئیسلامی، تورك و مەغۆل، كۆچبەر و بەربەر دەبەستێت. بە گوێرەى ئەم بنەمایانەش بێت لەناو دەوڵەتى توركیادا بڕیار لە دەستى حكوومەت، ئەكتەرى سیاسى، پارتى سیاسى، نوێنەرانى خەڵك و بەرپرسان دانیە. بەڵكو بڕیار لەدەستى عەقڵى دەوڵەت دایە.
لە وەڵامی پرسیارەكانی پەیسەر پرێس دا ئەم مامۆستایە وەكو هەموو سیاسەتەكانی دیكە سیاسەتی كورد و مەسەلەی قایومیش بە سیاسەتێكی كاتی و رۆژانە نازانێت. لەمبارەیەوە دەڵێت"ئەم سیاسەتە لە چوارچێوەى سیاسەتى ریشەیى و رەهاى نەریتى عەقڵی دەوڵەتدارى لە توركیادا لە قەڵەم دەدەم".
ویداد كۆچاڵ، هۆكاری سەرەكی لەبارەی سیاسەتی قایوم بە نەگۆڕینی عەقڵی دەوڵەتی تورك دەبەستێتەوە و پێیوایە" عەقڵى دەوڵەتى تورك، لەسەردەمى جیهانگیریدا، لە بەرامبەر عەقڵی شارستانى رۆژئاوادا، كە بەهاكانى دابەشكردنى دەسەڵات و نا مەركەزى و لیبڕالیزمى نوێ بەبنەما دەگرێت نەگۆڕاوە. هەوڵ دەدات بەشێوازى دەوڵەتى نەتەوەیى، دەوڵەتى ناوەندى داپلۆسێنەر درێژە بە تەمەنى خۆى بدات. دەخوازێ بەپشت بەستن بە رووسیا، چین و ئێران، خۆى لە بەرامبەر گوشارەكانى بلۆكى رۆژئاوادا بپارێزێت. هەوڵى توركیا بۆ چوونە ناو رێكخراوى ئابوورى (شەنگاى) لەم راستیەوە سەرچاوە دەگرێت".
هەروەها دەڵێت"هەوڵى توركیا بۆ چوونە ناو بلۆكى ئەڤراسیا ناچارییە، هۆكارەكەشى برەودانە بە نەریتى دەوڵەتى نەتەوەیى پەیوەست بە كێشەى كورد. توركیا هەوڵ دەدات تێڕوانین و هاوكارى بلۆكى رۆژئاوا بەتایبەتى بۆ هەرێمى كوردستان و رۆژئاواى كوردستاندا، هەروەها بە نێودەوڵەتیبوونى كێشەى كورد، نەگاتە سەر كوردانى ناو جوگرافیاى توركیا، بەلانى كەم هەوڵدەدات ئەم كاریگەریە درەنگ بخات".
ئه‌و مامۆستایه پێیوایە دەوڵەتى توركیا لە نێوان دیموكراسى بلۆكى رۆژئاوا و داپڵۆسێنەرى گیرى خواردووە، بەهۆى پێشكەوتنەكانى هەرێمى كوردستان و رۆژئاوا ناچارە داپلۆسێنەرى هەڵبژێرێت" دەوڵەتى توركیا بە پێویستى دەزانێ بەبیانووى واقیعى و یاسایى درێژە بە سیاسەتى دانانى قایوم بكات. بەهۆى ناوەندى بیرۆكراسى و هەبوونى دەسەڵات بەسەر یاسا و داواكارى گشتیدا بەئاسانى دەتوانێ قایوم دابنێت. لەدوای هەڵبژاردنی 31 ئادار دەوڵەتى تورك بەردەوام دەبێت لەسەر دانانى قایووم لە جێگاى نوێنەرانى شارەوانى كە بەدەنگى خەڵك هەڵبژێردراون".
فیگان ئاڵتنداغ، كە لەگەڵ سیاسەتمەداری كورد ئەحمەد تورك كاندیدی هاوسەرۆكایەتی شارەوانی گەورەی شاری ماردینە، پێیوایە هەڕەشەكانی ئەردۆغان لەمەڕ جارێكی دیكە دانانەوەی قایوم بۆ ترساندن و بێ متمانەكردنی دەنگدەرە. لە وەڵامی پرسیارەكانی (پەیسەر پرێس) دا دەڵێت"ئەمە بە ئاسانی بەدینایەت، چونكە لەم ناوچەیەی ئێمەدا خەڵكێكی چاوكراوە هەیە. لە 31 ئادار وەڵامێكی توندی ئەردۆغان دەداتەوە".
پێده‌چێت وروژاندنى ئه‌م بابه‌ته له‌لایه‌ن ئه‌ردۆغانه‌وه به زیاد له مه‌به‌ستێك بێت، دیارترینیان بێئومێدكردنى ده‌نگده‌ره له‌ناوچه كوردنشینه‌كان كه روو له سندوقه‌كانى ده‌نگدان نه‌كه‌ن، هه‌روه‌ها فشارى زیاتر ده‌خاته سه‌ر هه‌ده‌په و نه‌یاره سیاسییه‌كانى و بۆ قۆناغى دواى هه‌ڵبژاردنیش به‌ربه‌ستى ده‌ستوریى له‌به‌رده‌مدا نییه بۆ ئه‌نجامدانى ئه‌و كاره، به‌رى ره‌نجى ماندبوونى هه‌ده‌په‌ییه‌كان و لایه‌نگرانى پارته كوردییه‌كان له‌به‌ر ره‌حمى سیاسه‌ت و هه‌نگاوه‌كانى ئه‌ردۆغانه.