02:56 - 08/03/2019

ئامارەكانی توندوتیژی دژ به‌ ژنان مەترسیدارن‌

پەیسەر

سه‌ده‌ی بیسته‌م، ژنانێکی زۆر له‌ وڵاتانی پیشەسازی به‌ وەرگرتنی حه‌قده‌ستێکی زۆر که‌م ونامرۆڤانه‌ و هه‌روه‌ها به‌بێ هیچ ئاسانکارییه‌ک بۆ پێشکه‌وتنیان هاتنه‌ ناو بازاری کاره‌وه‌. وه‌ها بارودۆخێک بووه‌ هۆی هێنانە پێشەوەی خه‌باتی مەدەنی ژنانی کرێکار، به‌ شێوه‌یه‌ک رێكخستەوەو جموجۆڵێکی له‌نێو ژناندا پێک هێنا. خه‌باتی ئه‌وان بوو که‌  بارودۆخی بۆ پپێکهێنانی رۆژی ژنانی بەم شێویەی ئێستا هێنایه‌ ئاراوه.

(کلارا زتکین) یه‌کێک له‌ ناسراوترین رێبەرانی سوسیالیستی بزووتنەو‌ه‌ی ژنانه‌ که‌ له‌ 5 ئازاری ساڵی 1857ی زایینی لە گوندێکی نزیک لایپزیکی وڵاتی ئەڵمانیا له‌ دایک بووە. باوکی (گۆتفرێد ئایسله‌ر) مامۆستای گونده‌که‌ بوو و دایکیشی (جۆزه‌ پینه‌) بوو که‌ له‌ بزووتنه‌وه‌ی فمێنیستی ئەڵمانیدا بەرپرسیارێتی هەبوو.

هه‌ڵبژاردنی رۆژی 8ی مارس وه‌کوو رۆژی جیهانی ژنان، به‌ بۆنه‌ی خۆپبشاندانه‌ گه‌وره‌که‌ی ژنانی کرێکاری کارگە‌ی رستن و چنینی نیۆیۆرکی وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا له‌ سالی 1857ی زایینی دیاری کراوە که‌ به‌مه‌به‌ستی زیادکردنی حه‌قده‌ست و که‌مکردنه‌وه‌ی ماوه‌ی کار خۆپیشاندانێکیان ئەنجام داوە. له‌م خۆپیشاندانه‌ که‌ بەهۆی هێرشی پۆلیسەوە‌، به‌شێکی هه‌ره‌ زۆری به‌شداربووانی خۆپیشاندانه‌که‌ ده‌ستبه‌سه‌رو ژماره‌یەکی به‌رچاویش کوژران وبریندار کران.
خه‌باتی ژنانی کارگە‌ی رستن وچنین له‌ ئه‌مریکا، وه‌کوو روداوێکی مێژوویی و گرنگ له‌مێژووی خه‌باتی ماف خوازانه‌ی ژنان به‌ گشتی و ژنانی ئازادیخواز به‌ تایبه‌تی دێته‌ ئه‌ژمار.

داخوازی خۆپیشانده‌ران بریتی بوون له‌.. 
-زیادکردنی حه‌قده‌ست و که‌مکردنه‌وه‌ی ماوه‌ی کارلە 10  بۆ 8 كاتژمێر له‌ رۆژێكدا.
-مافی دروستكردنی یه‌کێتی کرێکارانیان هەبێت بۆ ئەوەی بەرگری لە مافەكانیان بكات.
-به‌ده‌ستهێنانی مافی ده‌نگدان كە تا ئەو كاتەش ژنان لە وڵاتی ئەمەریكادا مافی دەنگدانی نەبوو.

له‌ ساڵی 1910ی زایینی له‌ شاری کۆپێنهاگی دانیمارک، دووهه‌مین کۆنفرانسی ژنانی سوسیالیست به‌رێوه‌ چووکه‌ له‌وێ  (کلارا زتکین) یه‌کێک له‌ رێبه‌رانی ناسراوی حیزبی سوسیالیستی ئەڵمانیا، له‌ سه‌ر دیاریکرنی رۆژی جیهانی ژنان دواو وپێشنیاری کرد ، 8ی مارس وه‌کوو رۆژی ژنان بناسرێت و دانی پێدا بنرێت . ژنانی  نەمسا پێشتر روژی یه‌کی ئادار یان پێشنیار کردبوو بەو پێیەی 1/5  پێگەو مانایه‌کی تایبه‌تی خۆی هه‌بوو که‌ ده‌یتوانی له‌ سه‌ر بزووتنه‌ی ژنان کاریگه‌ری هه‌بێت بەتایبەتی لە وڵاتی نەمسادا.

ژنانی ئەڵمانیا رۆژی 19ی مارسیان پێشنیار کرد، پێشنیاری ئه‌م رۆژه‌  خه‌باتی شۆڕشگێرانه‌ له‌ ساڵی 1848 زایینی دژ به‌ رژیمی پاشایه‌تی پرۆس بوو. (کلارا) پێشنیاره‌که‌ی خۆی بۆ په‌سه‌ندکردنی ئه‌و رۆژه‌ پێشکه‌ش بەکۆنفرانس کرد. پاشان هەر لەو كۆنفراسەدا چوار داخوازی سه‌ره‌کی خسته‌روو که‌ بریتی بوون له‌:
- خه‌باتكردن له‌پێناوی بەدەست هێنانی مافی ده‌نگدان چونكە تا ئەو كاتانەش تەنها پیاوان مافی دەنگدانیان هەبوو، چ جای بگات بە خۆ كاندید كردن و بەدەستەوە گرتنی پۆستێك.
- خه‌باتكردن دژی شه‌ڕ لەبەر ئەوەی ماڵوێرانیەكان شەڕ (هەرچەندە پیاوانیش پێی هەستن) هەر بەرۆكی ژنان دەگرێتەوە، بۆیە دەبێت ژنان رۆڵیان هەبێت و خەبات بۆ ئەوە بكەن شەڕ بنەبڕبكرێت.
- خه‌باتكردن بۆ دابینکردنی مافی دایکان و منداڵان، چونكە بێبەشترین دوو توێژی كۆمەڵگە بوون.
 -  خەباتكردن لە دژی گرانی وهه‌ڵاوسانی بازاڕ لەبەر ئەوەی ئەو پارەیەی كە دەدرا بە ژنان وەك پێویست بەشی نەدەكردن.

کۆنفرانسه‌که‌ی 1910 نه‌یتوانی (8ی مارس) وەك رۆژی جیهانی ژنان دیاری بكات. هەر بۆیە تا ساڵی 1921ی زایینی هه‌ر وڵاتێک بۆخۆی له‌رۆژێکی جیاوازی مانگی مارسدا و زۆرتر له‌ رۆژانی پشوو بۆنه‌ی تایبه‌تی رۆژی ژنانیان به‌ریوه‌ده‌برد.

له‌ 8-3-1908 دا ژنانی كرێكارانی كارگه‌ی رستن و چنینی نیویۆرك به‌ مه‌به‌ستی یادكردنی ئه‌و ژنانه‌ی له‌و رۆژه‌دا ده‌نگیان هه‌ڵبڕی داوای مافه‌ سه‌ره‌تاییه‌كانی خۆیان ده‌كرد، ئه‌وانیش له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌وكاره‌ سه‌خت و قورسانه‌ی پێیان ده‌كراو موچه‌ی كه‌میان پێده‌درا، خاوه‌نی كارگه‌كه‌ش له‌گه‌ڵ پاسه‌وانه‌كانی كارگه‌كه‌دا بۆ به‌رگریكردن و په‌ره‌نه‌سه‌ندنی ئه‌و مانگرتنه‌ له‌ناو كرێكاره‌كانی تری كارگه‌كه‌دا، ده‌رگایان له‌سه‌ر كرێكاره‌ مانگرتووه‌كان داخست و به‌ندیان كردن، له‌ناكاو به‌ هۆكارێكی نادیار ئاگرێك له‌ كارگه‌كه‌ كه‌وته‌وه‌، ئه‌مه‌ش بووه‌ هۆی سوتانی كارگه‌كه‌و ئه‌و ژنانه‌ی كه‌ مانیان گرتبوو، ته‌نها ژماره‌یه‌كی كه‌میان نه‌بێـت توانیان خۆیان ده‌رباز بكه‌ن، كه‌ ژماره‌یان 129 ژن بوو، ئه‌مه‌ش بووه‌ هۆكارێكی گرنگ بۆ به‌رز راگرتنی 8 ی مارس و یادكردنه‌وه‌ی ژنان له‌و رۆژه‌داو له‌سه‌ر پێشنیاری چالاكوانی مافه‌كانی ژنان (كلارا زیدكینی) كه‌ به‌شداری دووهە‌مین كۆنفرانسی سۆسیالیستی ژنانی كردبوو و تیایدا 17 وڵاتی جیهان به‌شدارییان تێدا كردبوو، پێشنیاری ئه‌وه‌یكرد كه‌ رۆژی 8-3 بكرێته‌ رۆژی جیهانی ژنان، له‌ ساڵی 1977 دا رێكخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان پێشنیاره‌كه‌ی كلارا-یان په‌سه‌ند كردو بڕیاردرا رۆژی 8-3 ی هه‌موو ساڵێك بكرێته‌ رۆژی جیهانی ژنان و داواشیان له‌ سه‌رجه‌م رێكخراوه‌كانی ژنان و چالاكوانان كرد، بۆ به‌رز راگرتنی ئه‌و رۆژه‌ چالاكییه‌كانیان له‌و رۆژه‌دا ئه‌نجامبده‌ن.

پاشان رۆژی 8ی مارس وه‌کوو رۆژی جیهانی ژنان دانی پێدانراو ئەویش لەبەر دوو هۆكار:
یه‌که‌م: 8ی مارس وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی خه‌باتی قاره‌مانانه‌ی ژنانی کارگه‌ی ر‌ستن وچنیینی نیۆیۆرک بوو.
دووهه‌م: 8ی مارس رۆژی بەرپابوونی ژنانی کرێکاری (پترزبورگ) دژ به‌ حکومه‌تی روسیه‌ بوو. 
هەر بۆیە له‌ساڵی 1921 به‌دوا 8ی مارس وه‌کوو رۆژی جیهانی ژنان ناسێنراوە.

 له‌ساڵی هه‌شتاکاندا رۆژی 8ی مارس دوباره‌ ماناو بوونی تایبه‌تی خۆی دۆزییه‌وه‌‌ و رێزلێنان له‌و که‌سانه‌ی که‌ ئه‌م بزووتنه‌وه‌یان ده‌ست پێکردووه‌ بۆ ئاڵوگۆڕی هه‌ل‌ومه‌رجی تێکۆشاون به‌ڕێوه‌ده‌چێت.
لە ساڵانە بەدواوە رێكخراوەكانی ژنان كەم تا زۆرێك كار بۆئەمانەی خوارەوە دەگەن:
-به‌هێزکردنی ژنان لە هەموو بوارەكانی ژیاندا.
- یەکسانی ره‌گه‌زی و جێندەری.
- یه‌کسانی مافی تاکه‌که‌سی و کۆمه‌ڵایه‌تی.
- هاوکاری له‌ گه‌ڵ رێکخراوه‌ سه‌ربه‌خۆکان ودامه‌زراوه‌ کۆمه‌ڵایه‌تیه‌کان.

سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که‌ سازدان وبه‌رێوچوونی ئه‌م بۆنه‌یه‌ له‌ زۆرێک له‌ وڵاتان قه‌ده‌غه‌یه‌، به‌ڵام تا ئێستەش ژنان سوورن له‌ سه‌ر بەرزراگرتنی ئه‌م بۆنه‌یه‌ و به‌رێکخستنی خۆپیشاندان، کۆنفرانس، سيمینارو… هتد.

پاش تێپەڕاندنی سەدەیەك لە دامەزراندنی ئەو رۆژە تا ئێستا ئەو ئامانجەی لە پێناویدا دامەزرا دوورخایەنه،‌ چونكە ژنان لە سەرتاسەری دونیادا بە ڕێژەو شێوازی جیاواز دووچاری جیاكاری و جیاوازی دەبنەوه و‌ بەهۆی رەگەزبونیانەوە دەناڵێن بەدەست هەژاری، ناسەربەخۆیی ئابوری، نەخوێندەواری، كەم دەرفەتی خوێندن و كاركردن، ناباڵانسی جێندەری جگە لە رووبەڕوبونەوەیان بە جۆرەكانی توندوتیژی كە تا ئێستا بەردەوامیەتی هەیەو بەتایبەت لە ناوچەكانی ململانێیان لەسەرە لە گشت وڵاتە جیاوازەكانی دونیا.

هەندێك لە چالاكوانانی بواری كاروباری ژنان پێیان وایە سازكردنی ئاهەنگ بە بۆنەی ‌ 8 ی مارسەوە بەشێوازی هەمەڕەنگ یارمەتیدەرە لە بەردەوامبوون بۆ سەرنجڕاكێشانی جیهان سەبارەت بەو  نادادپەروەریانەی بەرامبەر ژنان ئەنجام دەدرێن ، بەدەر لەوەی یارمەتیدەرە بۆ تیشك خستنە سەر مەسەلە گرنگەكانی كە بایەخەكانی ژنان پێوەی سەرقاڵن لە گشت ووڵاتانی جیهاندا، هەر‌وەها رۆژی جیهانی ژنان ئاهەنگگێڕانە بۆ ئەو ژنانەی زیاتر كاریگەرن لە جیهاندا و‌ كە توانیان قورساییەكان تێپەڕێنن و دەستكەوتی گەورەش بهێننە دی.

لە رۆژی 8ی مارسدا ووڵاتانی جیهان بەشێوەی جیاواز چالاكی ئەنجام دەدرێت، لە هەندێك لە وڵاتان ئەو رۆژەیان كردوەتە پشوو لەوانەش: ئەفغانستان، ئەرمینیا، ئازرباینجان، روسیای سپی(بیلاروس)، بوركینا فاسو، كمبودیا ئەم پشووەش بۆ سەجەم فەرمانگە حكومیەكانەو هەردوو چینی ژنان و پیاوانیش دەگرێتەوە . بەڵام لە چین و نیبال و مدغشقر ( تەنها پشوو بۆ ژنان)ەو پیاوان درێژە بەكارەكانیان دەدەن، بە هەمان شێوەش لە وڵاتانی كوبا، جورجیا، بیساو، ئەرتیریا، كازاخستان، قرغیزستان، لاوس، مولدوخا و منغولیا، شاخی رەش، روسیا، تاجیكستان، تركمانستان، ئوغندا، ئۆكرانیا، ئوزبكستان ، ڤێتنام و زامبیا. پشوو دەیانگرێتەوە.

لە كاتێكدا لە هەندێ وڵاتانی دیكە یادكردنەوەی ئەو رۆژە بە ئەنجامدانی  رۆشتن و خۆپیشاندنەكان بەڕێوە دەچێت، بەمەبەستی پاڵپشتیكردن لەژنان و سازكردنی كۆنگرەو كۆنفرانس.هتد.

لەهەندێ ووڵاتی تریش هاوشێوەی رۆژی دایك بەڕێوە‌دەچێت وەك بەخشینی دیاری بۆ هاوسەرەكان، هاوڕێكان و كەسە نزیكەكان بە بۆنەی رۆژی ژنانەوە.
 
بەردەوامبوون تا كاتی هێنانەد‌ی ئامانجه،‌ كە بۆ ژنان گرنگێتی خۆی هەیە بەمەبەستی هێنانەدی گۆڕانكاری ریشەیی و راستەقینە كە ئەوەش بە بوێری ژنان و كەسانی ئازادیخواز دەكرێت و دواتر بەرهەمەكەی لە خزمەتی مرۆڤایەتی و پیشكەوتنی كۆمەڵ دەبێت.

سەرەڕای زۆری مادە یاساییەكان و دامەزراندنی رێكخراو و سەندیكاكانی بواری ژنان كەچ هێشتا توندوتیژی بەردەوامە، بە پێی سەرچاوە رۆژنامەوانیەكان ئاماری توندوتیژی دژ بە ژنان بەتایبەتی لە وڵاتانی عەرەبیدا جێگەی مەترسی و هەڵوەستە لەسەر كردنە.

بە پێی راپۆرتێكی پێگەی (RELIEFWEB) سەربەنەتەوەیەكگرتوەكان باس لەوە دەكات رێژەی توندوتیژی دژ بە ژنان لە جیهاندا 7% یەو 37% یان دەكەوێتە وڵاتە عەرەبیەكانەوە، هەر بە پێی ئەو راپۆتە ژنانی وڵاتانی عەرەبی دەكەونە بەر توندو تیژی (جەستەیی- دەروونی- سێكسی)یەوە  و لانی كەم لە ماوەی ژیانیان دا یەكجاریش بێت توندوتیژییان لەبەرامبەر كراوە. هەر بە پێی ناوەرۆكی راپۆرتەكەی نەتەوە یەكگرتوەكان 7% ی ئەوانە توندو تیژییان بەرامبەر كراوەو تەمەنیان لە خواری 18 ساڵەوەیە بوونەتە قوربانی و لەشفرۆشییان پێوەكراوە، ئەوەشی باسكردووە كە بەداخەوە زۆرینەی یاسای وڵاتە عەرەبیەكان ڕێگە بۆ ئەو جۆرە كارانە خۆش دەكەن" هەر 6 كەس لە 10 كەس لەوانەی كە توندوتیژییان لە بەرامبەر كراوە سكاڵای خۆیان لای كەس و كارو هاوڕێ و ناسراوەكان كردووە و بە هیچ شێوەیەك پۆلیس یان دادگاو لایەنی پەیوەندیداریان ئاگادار نەكردوەتەوە.

وێبسایتی (النبا) كە پشتی بە چەند سەرچاوە بەستووە هەندێك زانیاری تایبەتی بە شێوەیەكی گشتی لەسەر وڵاتانی عەرەبی بڵاوكردوەتەوە كە جێگەی سەرنج و بەدوادا چوونن:
22.7 ملیۆن ژنانی میسری تا ساڵی 2013 خەتەنەكراون و بەو پێیەش بەیەكەم وڵاتی جیهان دادەنرێت كە ژمارەو رێژەی ئەوەندە بەرز بێت.
3.7 ملیۆن ژنانی هاوسەرداری مەغریبی لە ساڵی 2009 تووشی توندوتیژی خێزانی بوون.
20% ی ژنانی مۆریتانی توندو تیژییان لەبەرامبەردا دەكرێت لەبەر ئەوەی قەڵەو نین و لاوازن، زۆریان لێدەكرێت خۆیان قەڵەو بكەنەوە.
99% ی كێشەی دادگا كەسێتیەكانی لیبیا بەهۆی توندو تیژی خێزانەوەیە.
55% ی ژنانی عێراقی لێدانی ژنان لە لایەن پیاوەكانیانەوە بە تاوان و توندوتیژی نازانن.
30% ژنانی بەحرەینی رووبەڕووی توندوتیژی خێزان دەبنەوە.
80% ئەو كچانەی لەسەر سپیكردنەوەی شەرف دەكوژرێن لە وڵاتی ئەردەن دوای پشكنین لە لایەن پزیشكی دادوەرییەوە دەردەكەوێت كچن.
0.3% ی ئەو كێشانەی دەچنە دادگای وڵاتە عەرەبیەكان لەبەرژەوەندی ژنەكان بڕیار دەدرێت.
71% ی قوربانیەكان لەترسی گیانی خۆیان و دووركەوتنەوە لە كێشەی گەورەتر بێدەنگی هەڵدەبژێرن.
30% ئەو ژنانەی توندو تیژییان لە بەرامبەر دەكرێت لە وڵاتی مەغریب نەخوێندەواران، بەڵام 7.63% یان دەرچووی زانكۆكانن و هەڵگری بڕوانامە باڵاكانن.

لە هەرێمی كوردستان، تەنها لەماوەی 9 مانگی ساڵی 2017 دا 7445 حاڵەتی توندوتیژی تۆماركراوە، 38 یان كوژراون، 166 سوتانە، 6987  یان ئەشكەنجەو ئەنجامدانی توندوتیژییە.

هەرچی ئامارەكانی ساڵی 2018 یە بەم شێوەیەی خوارەوەیە:
 

لە كۆتاییدا ماوەتەوە بگوترێت، كێشەی ژن لە هەرجێگەیەكی ئەم دونیایەدا هەبێت كێشەی سەرجەم مرۆڤایەتیە، بنبڕكردنی توندوتیژی لەناخی مرۆڤەكاندا ئەگەر ئەستەمیش نەبێت كاری زۆری دەوێت، لەسەرەتاوە پێویستی بە تێگەیشتی هەر دوولا هەیەو دواجاریش دەبێت هۆكارو پاڵنەرەكانی دروست بوونی توندوتیژی چارەسەربكرێن ئەوجا بگوترێت ئومێدێك لەبەر دەستدایە بۆ كۆنترۆڵكردنی توندو تیژیی.. دەبێت دان بەوەشدا بنێین ئەورێگایانەی پێشتر گیراونەتە بەر لەبەر ئەوەی وەك پێویست وەڵامی ئەرێنییان نەداوەتەوە دەبێت وازیان لێبهێنرێت و بەداوی رێگەچارەی ترەوە بین، ئەگینا حاڵی مرۆڤ هەرگیز لەوە باشتری لێچاوەڕێ ناكرێت كە بە ئامارو داتا خستمانە روو.