02:46 - 05/03/2019
دادگای توركیا لەدژی "كوردستان" ئۆپه‌راسیۆن دەكات
لە ١٢ مانگی شوباتی رابردوو، لە كۆنگرەیەكی رۆژنامەوانیدا چوار پارتی كوردی رایانگەیاند بەبیانووی لكاندنی دەستەواژەی "كوردستان" بەناوەكانیانەوە لە دادگای باڵای دەستووری سكاڵای قه‌ده‌غه‌كردن لەدژیان كراوەتەوە. ئەم چوار پارتە كوردیەش لابردنی دەستەواژەی "كوردستان" لەسەر ناوەكانیان رەتدەكەنەوە.
ئەمە یەكەم جار نیە پارتی كوردی بە بیانووی جۆراوجۆر لەسەر سكاڵای داواكاری گشتی كۆمار لەلایەن دادگای باڵای دەستووری توركیا تووشی قه‌ده‌غه‌كردن و داخستن دەبنەوە.
چیرۆكی داخستنی پارتە كوردیەكان دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای ساڵانی ١٩٩٠، كە بزوتنەوەی سیاسی كورد ویستی بە خەباتی جەماوەری و پەرلەمانی زەمینە بۆ كۆتایهێنان بەخەباتی چەكداری خۆش بكات. لە ساڵی ١٩٩٠ بەدواوە تا ئێستا دادگای دەستووری زیاتر لە ٣٠ پارتی كوردی قه‌ده‌غه كردووە، كەچی هیچ یەكێك لەم پارتانە دەستەواژەی "كوردستان"ی بەكارنەهێنابوو.
پارتی رەنجی گەل (HEP) لە ٧ حوزەیرانی ١٩٩٠ دامەزرا، لە ١٤ ئەیلولی ١٩٩٣ داخرا.
پارتی دیموكراسی و ئازادی (ÖZDEP) لە ٢٥ حوەزیرانی ١٩٩٢ دامەزرا، لە ٢٣ تشرینی دووەمی ١٩٩٣ داخرا.
پارتی دیموكراسی (DEP) لە ٧ ئایاری ١٩٩٣ دامەزرا، لە ١٦ حوەزیرانی ١٩٩٤ داخرا.
پارتی دیموكراسی گەل (HADEP) لە ١١ ئایاری ١٩٩٤ دامەزرا، لە ٣ ئاداری ٢٠٠٣ داخرا.
پارتی كۆمەڵگای دیموكراتی (DTP) لە ٩ تشرینی دووەمی ٢٠٠٥ دامەزرا، لە ١١ كانوونی یەكەمی ٢٠٠٩دا داخرا.
دادگای دەستووری تەنیا سنووردار نەبوو، بەداخستنی پارتە كوردیەكان، بەڵكو داخستن رێكخراوی بازرگانی و ئابووری، تیڤی، رۆژنامە، دەزگای زمانەوانیشی گرتۆتەوە. رێكخراوی كارساز و پیشەوەرانی كوردستان (KURDSİAD) یەكێكە لەو رێكخراوانەی كە لە ساڵانی پڕۆسەی چارەسەریدا لەلایەن چەند كارساز و بزنسمانێكی كورد دامەزرابوو. بەڵام والی ئامەد لە ٤ نیسانی ٢٠١٤ لە رێگای بەڕێوەبەرایەتی رێكخراوە پیشەیەكان بەبیانووی لە یاسا لایانداوە، سكاڵای لەسەر عەبدولقادر قەرەدەنیز سەرۆكی ئەم رێكخراوە تۆمار كرد.
دوای تەواوبوونی لێپرسینەوە دادگا بڕیاری هەڵوەشاندنەوەی رێكخراوی ناوبراوی دەركرد و قەدەرەنیزیشی بە ١٠ مانگ زیندانیكردن و بڕێك پارە سزادا. سەرەڕای ئەمەش هێشتا دامەزرێنەر و بەڕێوەبەرانی KURDSİAD لە داوای داواكاری گشتی رزگاریان نەبووە. دوای تێپەڕبوونی ٥ ساڵ بەسەر داخستنی ئەمجارە بەهۆی بەكارهێنانی دەستەواژەی كوردستان و هەندێك بڕگەی ناو پەیڕەوی ناوخۆ هەشت ئەندامی دامەزرێنەری سكاڵایان لەسەر تۆمار كراوە.
دەوڵەت دڵ رەقە لەبەرامبەر دەستەواژەی كوردستان. هەستی نەتەوەپەرستی لە لوتكە دایە
پارێزەر بارش یاوز كە پارێزەری عەبدولقادر قەرەدەنیزە، پێیوایە سكاڵای ئەمجارە بە فەرمانی سیاسیەكان لەدژی قەردەنیز و هاوڕێكانی كراوەتەوە. بۆیە سكاڵاكە بەبێ واتا لە قەڵەم دەدات و بۆ (پەیسەر پرێس) لەمبارەیەوە دەڵێت:" دەوڵەت دڵ رەقە لەبەرامبەر دەستەواژەی كوردستان. هەستی نەتەوەپەرستی لە لوتكە دایە. لەپشت ئەم سكاڵایە ئەم هەستە خۆی حەشار داوە".
لە رابردوودا شەپۆڵی داخستنی پارتە كوردیەكان بە بیانووی هەبوونی پەیوەندی ئەم پارتانەوە بوو لەگەڵ پەكەكە. زۆرجار ئەم پارتانەی كە تووشی بڕیاری قه‌ده‌غه‌كردن و داخستن دەبوونەوە لەناو رای گشتی توركیادا وەكو باڵی سیاسی پەكەكە لە قەڵەم دەدران. بەڵام ئەم چوار پارتەی ئەمجارە "پارتی دیموكراتی كوردستانی توركیا (PDK-T)، پارتی سۆسیالیستی كوردستان (PSK)، پارتی ئازادی كوردستان (PAK) و پارتی كۆمۆنیستی كوردستانی توركیا (PKKT)" نەوەكو نزیك لە پەكەكە نین، بەڵكو ركابەری سەرسەختی پەكەكەن و هەندێكیشان خۆیان بە باڵی پارتی دیموكراتی كوردستان لە قەڵەم دەدەن.
تا ساڵی ١٩٩٠ بەكارهێنانی دەستەواژەی "كوردستان" لەناو رای گشتی توركیادا گەورەترین سزای لەسەر بوو. بەڵام لەدوای ساڵانی ٢٠٠٠ دا، تا رادەیەك ئەم تابڵۆیە گۆڕانكاری بەسەردا هات. بەتایبەتی دوای ساڵی ٢٠١٣ پڕۆسەی چارەسەری كێشەی كورد لەگەڵ خۆیدا نەرمیەكی بەرچاوی هێنایە گۆڕێ. هەرچەندە لە رووی فەرمیەوە تێڕوانینی دەوڵەت بۆ دەستەواژەی "كوردستان" گۆڕانی بەسەردا نەهات، بەڵام چاوی خۆی لە بەكارهێنانی ئەم دەستەواژەیە لە ژیانی رۆژانەدا دەگرت.
بەهۆی ئەم نەرمبوونە، چەندین پارتی، و رێكخراوی كۆمەڵگای مەدەنی بەناوی "كوردستان" كرانەوە. وشەی كوردستان لەناو رای گشتیدا لەلایەن ئەو پارت و رێكخراوانە بێ لێپرسینەوە بەكاردەهات. لەگەڵ ئەوەشدا دەوڵەت لە بەرامبەر بەكارهێنانی وشەی "كوردستان" بێ دەنگ نەبوو، دەستەوەستان نەوەستا. بەڵكو داوای لەم پارتانە كرد پەیڕەوی ناوخۆیان بگۆڕن، بەڵام بەبێ ئەوەی پەنا بۆ دادگا و سكاڵاكردن ببات.
دوای تێكچوونی پڕۆسەی چارەسەری كێشەی كورد، بارودۆخەكە گەڕایەوە دۆخی جارانی. هەڵوێستی دەوڵەت لەبارەی كێشەی كورد لە جاران توندتر دەبێت. ئەمجارە دەوڵەت نەوەكو خۆی دەڵێت بەرگەی ناوی نا دەستووری نەگرت، بەڵكو هەوڵیدا هەموو شتێك قه‌ده‌غه بكات كە بۆنی كوردی لێدێت. بۆ ئەمەش لە جاران خێراتر یاسا و داگا لەدژی كورد بەكاردێنێت، لاپەڕەی ئەم دۆسیانە هەڵدەداتەوە كە چەندین ساڵە لەسەر رەفەی دادگاكان هەڵگیراون و تۆزیان لەسەر نیشتووە.
یەكەم پارتی لەم چوار پارتیە كوردستانیانە كە پەڕاوی لێكۆڵینەوەی بۆ كرایەوە پارتی ئازادی كوردستان (PAK) بوو. ئەم پارتە لە ساڵی ٢٠١٤ دوای دەستپێكردنی پڕۆسەی چارەسەری كێشەی كورد دامەزراوە. سەرۆكی ئەم پارتە پەیوەندی پتەوی لەگەڵ سەركردایەتی پارتی دیموكراتی كوردستاندا هەیە.
داواكاری گشتی كۆمار لە توركیا لە بەرواری ١٢ شوباتی ٢٠١٥ دا، ئاگادار كردنەوەیەك ئاراستەی (PAK) دەكات و بەبیانووی ئەوەی دەستووری نیە داوا لەم پارتە دەكات ناو و پەیڕەوی ناوخۆی بگۆڕێت.
داخستنی ئەو پارتانە بۆ هۆی ناوە كوردستان یاسایی نیە، دژ بە مافەكانی مرۆڤ و ئازادیەكانە
لە ١٣ ئاداری ٢٠١٥ موستەفا ئۆزچەلیك سەرۆكی گشتی (PAK) بە نووسراوێك وەڵامی داواكاری گشتی كۆمار دەداتەوە گۆڕینی ناو و پەیڕەوی ناوخۆ رەتدەكاتەوە، داوا دەكات دەوڵەتی توركیا یاساكانی بگۆڕێت. چەندین جاری دیكە هەردوولا نووسراو بۆ یەكتر دەكەن، بێ ئەوەی بگەنە ئەنجامێك. تاوەكو دادگای دەستووری لە دانیشتنی رۆژی ١٧ كانوونی دووەمی ٢٠١٩ لەسەر سكاڵای داواكاری گشتی كۆمار بڕیاری داخستنی (PAK) دەكات. بۆ ئەم مەبەستەش لە ٢٤ كانوونی دووەمی ٢٠١٩ بەرپرسانی ئەم پارتە لە بڕیارەكەیان ئاگادار دەكاتەوە، مۆڵەتی ٣٠ رۆژیان دەداتی تا بەرگرینامەی خۆیان پێشكەش بكەن.
موستەفا ئۆزچەلیك سەرۆكی گشتی ئەم پارتە لە وەڵامی پرسیارەكانی (پەیسەر پرێس)دا ئەم رەوشەی بەسەر پارتەكەیاندا هاتووە دەنرخێنێت و پێیوایە قه‌ده‌غه‌كردن و داخستنی ئەو پارتانە بۆ هۆی ناوە كوردستان یاسایی نیە، دژ بە مافەكانی مرۆڤ و ئازادیەكانە. هەروەها داوا لە دەوڵەتی توركیا دەكات رێز لە ئازادیەكان بگرێت.
هەروەها دەڵێت:" داوا لە دەوڵەتی توركیا دەكەین، هەبوونی میلەتی كورد، كوردستان و زمانی كوردی قەبوڵ بكات و دەستووردا جێگایان بكاتەوە.(PAK) رەوایە و هێزی خۆی لەو ناهەقیانە وەردەگرێت كە لەدژی ئەنجام دەدرێن و پشت بە مەسەلەی رەوای میللەتی كورد و كوردستان دەبەستێت. (PAK) هەموو مەرجە یاسایەكانی تێدا هەیە".
یەكێكی دیكە لەو پارتانەی كە دادگای باڵای دەستووری توركیا داوای داخستنی دەكات، پارتی سۆسیالیستی كوردستان (PSK). ئەو پارته‌ی بۆ ماوەی ٤٠ ساڵ بە نایاسایی كاری سیاسی كرد. دواجار لە ساڵی ٢٠١٦ بووە پارتێكی فەرمی. مەسعود تەك سەرۆكی گشتی ئەم پارتە گەڕایەوە توركیا، قۆناغی كاری سیاسی یاسایی لە مێژووی ئەم پارتە كوردیەدا دەستی پێكرد. بەهەمان شێوەی پارتەكەی موستەفا ئۆزچەلیك، بەبێ ئەوەی دادگای لێ ئاگادار بكەنەوە، داوایان (PSK) كرد بەناو و پەیڕەوی ناوخۆیدا بچێتەوە. بەڵام كاتێك پڕۆسەیەكی پێچەوانەی ساڵانی پێشوو هاتە پێشەوە، ئەم جارە (PSK) كەوتە ناو سێرەی دادگای دەستووری و داوای داخستنی دەكرێت.
بایرام بۆزیەل، جێگری سەرۆكی گشتی (PSK)، دەربارەی بڕیاری داخستنی پارتەكەی و پارتەكانی دیكە بۆ (پەیسەر پرێس) دەڵێت:" ئەم هەڵوێستەی دادگای دەستووری بۆ ئێمە سوپرایز نیە. چونكە هەڵوێستی توركیا دەربارەی كێشەی كورد و پارتیە كوردستانیەكان دیارە. لە رابردوودا نزیكەی ٣٠ پارتی كوردی بەهۆی هەڵوێست و لێدوانیان لە بارەی مەسەلەی كورد قه‌ده‌غه كراون. بەڵام دوای ئەوەی پڕۆسەی چارەسەری دەستی پێكرد ،توركیا لەبارەی قه‌ده‌غه‌كردنی پارتی سیاسیدا هەنگاوی ئەرێنی گرتەبەر. ئیتر بە گوێرەی یاسا نابێت پارتی سیاسی قه‌ده‌غه بكرێت. بەتایبەتی لە ساڵی ٢٠٠٨ دا كاتێك دەرهەق بە ئاكەپە سكاڵای داخستنی كرایەوە، دادگا بڕیارێكی ئەرێنی دەركرد، ئەو كاتە دادگا گووتی تاوەكو پارتیە سیاسیەكان هانا بۆ توندوتیژی نەبەن، یان بەرگری لە توندوتیژی نەكەن، نابێت بە هۆكاری دیكەی جیاواز قه‌ده‌غه بكرێن".
بۆزیەل پێیوایە لە دوای تێكچوونی پڕۆسەی چارەسەری لەدوای ٢٠١٥ دا، توركیا جارێكی گەڕاوەتەوە سەر خووی جارانی. لەمبارەیەوە دەڵێت:" ئەم بڕیارەی دادگای دەستووری، بەو پڕۆسە سیاسیەوە پەیوەستە كە ئەمرۆ لە توركیادا پەیڕەو دەكرێت. چونكە لە ئێستادا سیاسەتێكی نەژاد پەرست دەسەڵاتدارە".
دوای پێداچوونەوە و پێشكەشكردنی بەرگرینامە پێشبینی چ بڕیارێك لە دادگای دەستووری دەكات؟ بۆزیەل جێگری سەرۆكی گشتی PSK دەڵێت:" بێگومان دادگا كێشەمان بۆ دروست دەكات. ئەگەر ئەوە هەیە پارتەكەمان قه‌ده‌غه بكرێت. بەڵام بەو واتایە نایەت كە سەد دەرسەد قه‌ده‌غه دەكرێت. هێشتا پڕۆسەیەكی دوور و درێژ لە بەردەماندا هەیە. بەگوێرەی یاسای نێودەوڵەتی بەرگری لە پارتەكەمان دەكەین. توركیا لەمبارەیەوە لە ژێر بەرپرسیاریەتی دایە، ناچارە ئەو پەیماننامانە جێبەجێ بكات كە واژوی كردوون".
بەگوێرەی ماددەی ٩٠ لە دەستووری توركیادا، كاتێك یاسای توركیا و یاسای نێودەوڵەتی رووبەڕوی یەكتر دەبنەوە، پێویستە دادگای توركیا یاسای نێودەوڵەتی قەبوڵ بكات. بۆزیەل پەیوەست بەم مەسەلەیە بەم شێوەیە كۆتایی بە قسەكانی دێنێت:" چاودێری دۆخەكە دەكەین و هەوڵدەدەین رای گشتی ئاگادر بكەینەوە، تا خاوانداریەتی لەم پڕۆسەیەدا بكەن. ئەگەر پارتی قەدەغەش بكرێت كۆتایی جیهان نیە، چەندین جاری دیكە پارتی كوردی قه‌ده‌غه كراوە، بەڵام كورد جارێكی دیكە هەڵساوەتەوە، درێژەی بە دۆزە رەواكەی داوە. ئێمە دەستەوەستان ناوەستین و تا دادگای مافی مرۆڤی ئەوروپا دەچین ".
بە گوێرەی كورد دەستەواژەی "كوردستان" دەستەواژەیەكی جوگرافیە. لەگەڵ ئەمەشدا چاوەڕێ ناكرێت هیچ دادگایەكی توركی لەم قۆناغەدا ئەم راستیە لەبەرچاو بگرێت. هەرچەندە محەمەد ئاكارجە سەرۆكی داواكای گشتی كۆمار دەڵێت:" ئەم بڕیارە دوورە لە هەر هەستێكی سیاسی، بۆ رێزگرتن لە ئیرادەی نیشتمانی و ژیانی دیموكراسیە". بەڵام ناكرێت بڵێین ئەم سكاڵایە پەیوەندی بە پڕۆسەی هەڵبژاردنی شارەوانیەكان، بارودۆخی سیاسی توركیا و رووداوەكانی پارچەكانی دیكە كورستانەوە نیە.
ئەوەی زیاتر ئەم بۆچوونە پشتڕاست دەكاتەوە، لێدوانەكانی چەند ساڵی رابردووی رەجەب تەیب ئەردۆغانە لەبارەی كوردستان. ئەردۆغان لە ١٩ تەمموزی ٢٠١٣ دا لە كۆبوونەوەی گرووپی پارتەكەی لەناو پەرلەمانی توركیادا گووتی:" كوردستان واقیعێكە و لە تۆمارەكانی پەرلەماندا وشەی كوردستان بەكارهاتووە".
هەروەها رەجەب تەیب ئەردۆغان لە كۆبوونەوەی جەماوەری لە ١٦ تشرینی دووەمی ٢٠١٣ لە گۆڕەپانی (ئیستاسیۆن) لە ئامەد وەڵامی رەخنەكانی دایەوە كە لەبارەی هەبوونی كوردستان لێی گیرابوون و گووتی:" ئەیالەتی كوردستان لەناو هەیكەلی ئیداری دەوڵەتی عوسمانیدا هەبووە. ئەم ئەیالەتە بەشێك بووە لە دەوڵەتی عوسمانیدا".
ئەمڕۆ بارودۆخەكە گۆڕاوە، كاریگەری كوردستانی باشوور و رۆژئاوا لەسەر باكوور دروست دەبێت
سینان چیفتئۆغڵو، سەرۆكی گشتی پارتی كۆمۆنۆیستی كوردستانی توركیا (PKKT) كە یەكێكە لەو پارتانەی ئاگادار كراوەتەوە تا ناو، پەیڕەوی ناوخۆی بگۆڕێت، ئەگەر نا رووبەڕوی سزای قه‌ده‌غه‌كردن و داخستن دەبێتەوە، لە وەڵامی پرسیارەكانی (پەیسەر پرێس) دا دەڵێت:" ئەمڕۆ بارودۆخەكە گۆڕاوە، كاریگەری كوردستانی باشوور و رۆژئاوا لەسەر باكوور دروست دەبێت. سەركۆمار لەگەڵ مەهەپە رێككەوتنی (كۆمار) ی واژو كردووە. لە دوای ئەم رێككەوتنە سیاسەتی كاتی كورد كە ئاكەپە و ئەردۆغان دەیگرێتەبەر گۆڕانی بەسەردا هاتووە. دوێنێ دەیگووت كوردستان هەیە ئەمڕۆ دەڵێت كوردستان نیە. ئەمەش كاریگەری دەكاتە سەر بارودۆخی دادگاكان. سكاڵای داواكاری گشتیش لەدژی ئێمە لەم چوارچێوە دایە".
هەنگاو بۆ دواوە نانێین، لەپشت هەر كێشە و قەیرانێكی توركیادا مەسەلەی كورد و كوردستان هەیە
چیفتئۆغڵو كە پارتەكەی لە ساڵی ١٩٨٢ بە نهێنی دامەزراوە. لە ساڵی ٢٠١١ دا ناوی پارتەكەیان بۆ پارتی ئازادی و سۆسیالیستی (ÖSP) دەگۆڕن، لە ساڵی ٢٠١٨ شدا لە كۆنگرەی سێیەمیندا دیسان ناوی پارتی كۆمۆنیستی كوردستانی لە پارتەكەیان دەنێنەوە، لە كۆتایی قسەكانیدا دەربارەی هەڕەشەی داخستنی پارتەكەیان دەڵێت:" هەنگاو بۆ دواوە نانێین، لەپشت هەر كێشە و قەیرانێكی توركیادا مەسەلەی كورد و كوردستان هەیە. درەنگ یان زوو ناچارن كوردستان قەبوڵ بكەن. ئەگەر ئێوە لە ئەمڕۆدا سوورن لەسەر داخستنی پارتە كوردیەكان، ئەوا ئێمەش تا ئەو رادەیەی پێمان دەكرێت بەرگری لەخۆمان دەكەین. رێككەوتنی حەوت كوردستانی بۆ هەڵبژاردنی شارەوانیەكان وەكو هۆكارێكی دیكە لەپشت بڕیاری دادگای دەستووری وەستاوە".