02:31 - 18/02/2019
كوردستان شەڕگەی زلهێزەكان چاڵدێران بەنموونە
وەك مێژوو نوسان باسی دەكەن دەوڵەتی عوسمانی بەردەوام كاری لەسەر دوو بنەمای سەرەكی كردووە بۆ ئەوەی درێژە بە دەسەڵاتی خۆی بدات، ئەوانیش (فراوانكردنی خاك و بەكارهێنانی خەلافەتی ئیسلامی) بووە، بۆ ئەو مەبەستەش بەردەوام بوون لە فراوانخوازی و گرنگیدان بە رواڵەتە دینەیيه‌كان بە شێوەیەك توانییان رابەرایەتی دینی لە عەرەبەكان بسەننەوەو بۆ خۆیانی ببەن، بەجۆرێك لە هەندێك لە نوسین و ئەدەبیاتی سەردەمانێكی رابردوو به روونی بەسوڵتانەكانی عوسمانی گوتراوە خەلیفەو بە ئیمپراتۆریەتەكەشیان گوتراوە خەلافەت، هەرچی بنەمای یەكەمیشە فراونخوازیەكانی دەوڵەتی عوسمانی سەردەمانێك گەشتبووە پورتوگال و ئەوروپای رۆژئاوا..
داگیركردنی خاك و فراوانخوازیەكانی ئەو ئیمپراتۆریەتە هەر جارەی پاساو بیانویەك و بۆ هەر هەنگاوێكیش پلان و بەرنامەی تایبەتی هەبووە، كوردستان بەشێكی گەورەی ئەو دەوڵەتە نەتەوەیی و ئاینیەی پێكهێناوە، هەر لەیەكەم جووڵەی هەردوو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەفەویدا دابەشیان كردوە بەسەر خۆیاندا، بۆیە مێژوو نوسان پشتڕاستی ئەوە دەكەنەوە كوردستان هەمیشە شەڕگەو شوێنی پێكدادانی ئەو دوو زلهێزەی ناوچەكە بووە بۆ ماوەی چەندین ساڵی ناكۆكی نیوانیان بەو شێوەیە ماوەتەوەو هەرجارەی بەشێوەیەكیش تیرەو هۆزو دەسەڵاتدارە ناوچەییەكانی كوردستانیان خستۆتە ژێر دەسەڵاتی خۆیانەوە یان ناچاریان كردوون پەنا بۆ لایەكیان بەرن، تا ئەوەی لە ساڵی 1637 دا بە رێكەوتن نامەی زەهاوی نێوانیان كۆتاییان پێهێناوە.
یەكێك لەو جەنگە پڕلەمەترسیانەی نێوان ئەو دوو زلهێزە لە ساڵی 1514 لەناوچەی چاڵدێرانی رۆژهەڵاتی كوردستان رویداوە، شەڕەكە لەنزیك چیایەكی دەشتی چاڵدێران رویداوە بەناوی (دەركەزلی)، نائارامی و مەترسی لەسەر سنورەكانی باشووری رۆژهەڵاتی توركیا پاساوێكی باش بوو بۆ سوڵتان سەلیمی یەكەم كە پەلاماری ئەو سنوورەی دەسەڵاتی سەفەویەكان بدات كە لەژێر دەسەڵاتی شا ئیسماعیلی سەفەویدا بوو، لە رووی ئاینیشەوە پێی وابوو ئاینزای شێعەی سەفەویەكان كاریگەری نەرێنی لەسەر باشووری رۆژهەڵاتی وڵاتەكەی دروست دەكات.
پایتەختی ئەوسای عوسمانیەكان (ئەستانبوڵ) و ئێرانیش (تەبرێز) بوو، مەبەستی سوڵتان سەلیم فراونخوازی بوو لە سەر دەسەڵاتی شا ئیسماعیل ونزیك كەوتنەوە لە پایتەختی سەفەویەكان، بۆیە لەجەنگێكی خوێناوی سێ رۆژەدا لەناوچەی (چاڵدێران- نزیك لە ورمێ)ی باكووری رۆئاوای تەورێزی پایتەخت، لەنێوان سوپای هەردوو وڵاتدا رویدا، شەڕێك لەنێوان چەك و چۆڵی سەربازی بەهێزی عوسمانیەكان و تیروكەوان و شمشێر و تفەنگی راوی سەرەتایی سوپای سەفەویەكان دا، سەرچاوەكان باس لەوەدەكەن ژمارەیەكی ئێجگار زۆر كوژراوو برینداری لێكەوتۆتەوە، بە پێی هەندێك سەرچاوە زیانی كوردەكانی خانەخوێ كوژرانی نزیكەی 6 هەزار سەربازو خەڵكی سڤیل بووە، لەو جەنگەدا شائیسماعیل خۆی بریندار بووەو و زیانێكی زۆر بەر سوپای سەفەوی دەكەوێت و بەسەر كەوتنی عوسمانیەكان كۆتایی دێت، بەرپرسانی گەورەی ئێرانیەكان لەو جەنگەدا كوژراون و دیارترینیان (سەید صدرالدین)ی شیرازییە كە وەزیری سەفەویەكان بووە كە لەگوندی (سەعدل)ی نزیك چالدێران نێژراوەو ئێستە بووتە شوێنەوارێكی گرنگ و گەشتیاران رووی تێدەكەن.
بە پێی هەندێك لە سەرچاوەكان سوڵتانی عوسمانی ئامادەكاری گەورەی بۆ ئەو شەڕەكردبوو بۆیە سوپایەكی (200)هەزار رێكخست بەتۆپ و جبەخانەو چەكی پێشكەوتووی ئەو سەردەمەوە لەبەرامبەر نزیكەی (30) هەزار كەسی ئێرانیەكان دا، هەر لەو جەنگەدا (تەبرێز) دەكەوێتە دەستی سوڵتانی عوسمانی.
بە پێی گوتەی مێژوونوسان جەنگی چاڵدێران كاریگەری زۆر گەورەی بووە لەسەر پەیوەندیەكانی نێوانیان و پاشان لەسەر رەوشی كورستانیش كە تا ئێستە كاریگەرییەكانی ماون.
شەڕەكە لە رۆژی 23 ئابی 1514 لەناوچەی چاڵدێرانی باكوری رۆژئاوای دەریاچەی ورمێ رویداوە، سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كوردەكان بە سەرۆكایەتی مەلا ئیدریسی بەتلیسی هاوكاری زۆری عوسمانیەكانیان كردووە و ئەم دەرئەنجامانەی لێكەوتەوە:
1-دابەشبوونی كوردستان بەسەر دوو دەوڵەتی عوسمانی و سەفەوی دا.
2-دووركەوتنەوەی مەترسی مەزهەبی شێعە و دەسەڵاتی شا ئیسماعیل لە مەرزەكانی دەوڵەتی عوسمانی.
3-یەكلایی بوونەوەی زۆرینەی كوردەكان بەلای دەوڵەتی عوسمانی دا لەوەشدا رۆڵی مەلا ئیدریسی بەدلیس بەرچاوە.
ئەم بابەتە ئەوەندە جەخت لەسەر چاڵدێران دەكاتەوە وەك پێگەو گرنگی و شوێن ئەوەندی جەخت كردنەوە نیە لەسەر (شەڕی چاڵدێران و دەرئەنجامەكانی)، چوون ئەو بابەتە لەنێو كتێبە مێژوییەكان و بەدواداچوونە رۆژنامەوانیەكاندا بایەخی خۆی پێدراوە.
چاڵدێران تا ئێستە چەند ناوێكی هەبووە لەوانەش: (قەرەعەینی) و (قەرەسوو) و (قەرەبڵاغ) كە بە فارسیش پێی گوتراوە (سیە چشمە) هەموو ئەو مانایانەش بۆ ناوی ئەو (چەم)ە دەگەڕێتەوە كە دەكەوێتە ناوەندی ئەو شارۆچكەیەی پێی دەگوترێت (چاڵدێران)، چاڵدێران دەشتێكی فراوان و گەورەیە و لە رێكەوتن نامەی سایكس بیكۆ 1916 دابەش بووە بەسەر هەردوو وڵاتی ئێران و توركیادا و شارۆچكەكەش دەكەوێتە ناوەندی دەشتەكە لە رووی ئێرانەوە، ئەو دەشتەش لە هەردوو وڵات هەمان ناوی (چاڵدێران)ی هەیەو لەنێوان دانیشتوانی گوندەكانی هەردوو دیو خزمایەتی و پەیوەندی كۆمەڵایەتی هەر ماوە، ناوو ناوبانگی ئەو شارۆچكەیە بەهۆی ئەو شەڕەی نێوان ئەو دوو زلهێزەوە ناوبانگی زیاتری پەیدا كردوو تا دونیاش دەمێنێت ئەو ناوە دەمێنێتەوە.
قەزای (چاڵدێران) دەكەوێتە 224 كیلۆمەتری باكوری رۆژئاوای پارێزگای ئازەربایجانی رۆژئاوا( ورمێ – رەزائیە)، 144 كیلۆمەتر سنووری هاوبەشی هەیە لەگەڵ (باكوری كوردستان) توركیا، لەناوەندی چاڵدێرانەوە تا سنووری توركیا تەنها 24 كیلۆمەترە، لە باكوورەوە قەزای (ماكۆ) و وڵاتی توركیایە، لە رۆژئاوایەوە توركیایە، لە باشوورەوە قەزاكانی (خۆی) و (ماكۆ) هەن، دوو ناحیە(شار)ی هەیە بەناوەكانی (دەشتەك) و (مەركەزی) و ئەوانیش پێنج (شارە دێ)یان لەسنووردایە و هەموو گوندەكانی سنووری قەزاكە بریتیە لە 186 گوند.
روبەری چاڵدێران 1975 كیلۆمەتری چوارگۆشەیە، (1500 تا 3500) مەتر لە ئاستی رووی دەریاوە بەرزە و دەكرێت بگوترێت بەرزترین شارەكانی پارێزگای ورمێ یە، نزیكەی 71% ی رووبەرەكەی شاخاوی و نیمچە شاخاوییە. ئەوەی دەمێنێتەوە دەشت و گردۆڵكەو و چۆم و رووبەری ئاوییە.
زنجیرەشاخەكانی چاڵدێران درێژكراوەی زنجیرە شاخەكانی زاگرۆسن كە دەگاتە سنوورەكانی ماكۆ و خۆی، كە لەهەرچوار لاوە ئابڵۆقەی چاڵدێرانیان داوە، لە دەشتەكاندا گەنم و جۆ و وێنجە و تەڕەكاڵ دەكرێت و سوود لە ئاوی سەرچاوەی (سیەچەشمە) وەردەگیرێت، بەرزایی شوێنەكەو پان و پۆڕی دەشت و فێنكی و خۆشی سروشت و ئاوو هەوا بووەتە هۆی راكێشانی گەشتیاری زۆر لەناوچە جیاجیاكانی پارێزگای ورمێ و دەرەوەش، یەكێك لە دیاردە مێژوویەكانی ناوچەكە بوونی كڵێسایەكی ئەرمەنەكانەو ئەوەش بووەتە هۆی راكێشانی سەرنجی خەڵكی ناوخۆو ودەرەوەی وڵات. كڵێسای (تاتائوس) یان (قەرەكڵێسا)ی چاڵدێران دەكەوێتە 15 كیلۆمەتری باشووری رۆژهەڵاتی چاڵدێران، ئەو كڵێسایە بە پیرۆزترین كەنیسەی ئەرمەنیەكانی ئێران دێتە ئەژمار و ناوبانگی جیهانی هەیە، ساڵانە ئەرمەنیەكانی جیهان لە رۆژی 27/7 ی هەموو ساڵێكدا سەردانی دەكەن و رێوڕەسمی فەرمی و ئاینی خۆیان ئەنجام دەدەن، چەندین جار كەوتۆتە بەردەم هێرشی دەسەڵاتە جۆرلوجۆرەكان و بەر كارەساتی سروشتی كەوتووە و دواتر لەبەر پیرۆزیەكەی بونیاد نراوەتەوە.
بەهۆی شەڕی سێ رۆژەی چاڵدێرانەوە لە زۆربەی شوێنەكاندا گۆڕی بە كۆمەڵ دەبینرێت كە نیشانەیە بۆ توندی و جەرگ بڕیی ئەو جەنگە. بەپێی هەندێك لەسەرچاوەكان لەگەڵ صدرالدینی وەزیری ئەو وڵاتەدا 27 هەزار سەربازی سەفەوی كوژراون و لە گۆڕی بە كۆمەڵدا نێژراون.
یەكێكی دیكە لە دیاردە گەشتیاریەكانی ناوچەی چاڵدێران بوونی سەرچاوەیەكی ئاوی كانزایی یە لە 4 كیلۆمەتری رۆژئاوای شاری چاڵدێران، خەڵك بەمەبەستی سوود وەرگرتنی تەندروستی رووی تێدەكەن و بۆ نەخۆشیەكانی پێست خۆیانی لێدەشۆن و ئاوی لێدەبەنەوە.
هەموو ئەو كوردانەی لەو سنورەدان و بە نیشتەجێی سەرەكی و رەسەنی چاڵدێران دێنە ئەژمار هەموویان كوردی سونین و ئەو توركانەی لەناوچەكەدا نیشتەجێن توركن.
كشتوكاڵ و چنین و هەنگ داری و ئاژەڵداری لە كارە بەناوبانگەكانی ئەو ناوچەیەن، زۆرێك لەوانەی سەرقاڵی چارەسەری سروشتین بەمەبەستی كۆكردنەوەی گژوگیای سرووشتی روو لەناوچەكە دەكەن و هەموویان بەدەستی پڕەوە دەگەڕێنەوە.