03:11 - 14/02/2019
مانگرتنێكی گوێ لێ نه‌گیراو له‌باكوری كوردستان
ژمارەی مانگرتووانی كورد لە گرتووخانەكانی توركیا بەرەو هەڵكشان دەچێت. بەڵام بەهۆی نەبوونی بڕیارێكی یەكگرتوو لەبارەی مانگرتنەكە، هەروەها لەبارنەبوونی بارودۆخی سیاسی توركیا پێناچێت مانگرتنی ئەمجارە وەكو جارانی پێشوو ئامانجی بپێكێت و بارودۆخی ئۆجالان لە گرتووخانە باشتر بكات.
بیرۆكەی مانگرتن داهێنانێكی نوێ نیە. غاندی رابەری رزگاریخوازی هیندستان لە ساڵانی ١٩٤٥ – ١٩٤٦ پەنای بۆ ئەم شێوازە لە تێكۆشاندا بردووە. پڕۆسەی مانگرتن كاتێك دەگیرێتەبەر كە زیندانیانی سیاسی بۆ بەدەستهێنانی مافەكانیان، جگە لە پێشكەشكردنی جەستەی خۆیان هیچ رێگایەكی دیكەیان لەبەردەمدا نامێنێت. گیراوی سیاسی وەبەرهێنان لەسەر مردنی خۆی دەكات، بۆ ئەوەی ژیانێكی نوێ دروست بكات. ئەوەی لە پڕۆسەی مانگرتندا پێویستە رەچاو بكرێت كاتێك دەست پێدەكرێت كە هەموو دەرگاكانی دیكە داخراون، لەناچاری پەنا بۆ ئەم پڕۆسە مەترسیدارە دەبات.
مانگرتن تا مردن لەدوای كودەتای ١٢ ئەیلولی ساڵی ١٩٨٠ لە توركیادا زۆر بەبەرفراوانی پەیڕەوكراوە. سەركردەكانی پەكەكە لە گرتووخانەی ئامەد بوونە پێشەنگی ئەم پڕۆسەیە و توانیان دەنگی خۆیان بگەینە رای گشتی توركیا و بارودۆخی زیندانیانیش باشتر بكەن. پارێزەری كورد محەمەدئەمین ئاكتار، ئەمە بۆ (پەیسەرپرێس) پشت راست دەكاتەوە و دەڵێت:" لە دوای كودەتای ١٢ ئەیلول مانگرتنی بەكۆمەڵ لە زیندانەكان دەستی پێكرد. من ئەو كاتە قوتابی زانكۆ بووم، بەبیرم دێت بیرۆكەكە گواسترایەوە ناو زانكۆكان، هۆڵی خوێندن بووە وێستگەی مانگرتن. گرتووخانەی ئامەد لەمبارەیەوە بووە پێشەنگی گرتووخانەكانی هەموو توركیا".
لە ئێستادا هەوڵێكی دیكە لە ئارادایە بۆ ئەوەی پڕۆسەیەكی بەرفراوانی مانگرتن لە توركیا دەست پێبكاتەوە. ئەوەی سەركێشی ئەم پڕۆسەیە دەكات ژنە سیاسەتمەدار و پەرلەمانتاری كورد (لەیلا گوڤەن)ە. داواكاری سەرەكی لەیلا گوڤەن و هاوڕێكانی هەڵگرتنی گۆشەگیرەیە لەسەر عەبدولڵا ئۆجالان رێبەری زیندانیكراوی پەكەكە، كە لە زیندانی تاكەكەسی ئیمڕالی حوكمی هەتاهەتایی بەسەردا سەپێنراوە.
دوای ئەوەی لە سۆسیال میدیادا پۆستێكی بڵاوكردەوە، تیایدا ئۆپاراسیۆنی سوپای توركیای بۆ سەر عەفرین وەكو پڕۆسەی داگیركاری لە قەڵەمدا، داواكاری گشتی كۆمار لە ئامەد لە ٣١ كانوونی دووەمی ٢٠١٨ بڕیاری دەستگیركردنی بۆ لەیلا گوڤەن پەرلەمانتاری كورد دەركرد.
لە ٧ تشرینی دووەمی ٢٠١٨دا، پڕۆسەی دادگاییكردنی لەیلا گوڤەن بەڕێوەدەچوو، رێگا بەم ژنە پەرلەمانتارە نەدرا، راستەوخۆ لە هۆڵی دادگادا ئامادەبێت، بەڵكو لە رێگای كامیرا بەشداری لە دانیشتنی دادگادا كرد. لەكاتی قسەكردنیدا لە جیاتی ئەوەی بەرگری لە بێتاوانی خۆیدا بكات، رایگەیاند:" من لە ئەمڕۆ بەدواوە دەست بە پڕۆسەی مانگرتنی بێ سنوور دەكەم".
گوڤەن بیانووی بڕیارەكەی بەم چەند رستەیە خستەڕوو:" وەكو هەموومان دەزانین لە چارەسەری دیموكراتیانەی كێشەی كورد، رۆڵێكی پڕ بەبایەخی رێزدار ئۆجالان هەبوو. گەلی كورد و ئاشتیخوازن بە هزری ئۆجالان هیوای چارەسەریان بۆ گەڕایەوە. لەو كاتەدا گۆشەگیری گەیشتۆتە لوتكە، كە تاوانێكی مرۆڤایەتیە. بۆ ئەمە لە ئەمڕۆ بەدواوە بێ سنوور دەست بە مانگرتن دەكەم".
ئەو رێوشوێنەی لە زیندانی تاكە كەسی ئیمڕالی لەسەر ئۆجالان جێبەجێ دەكرێت، بە گوێرەی لەیلا گوڤەن و ئەوانەی وەكو ئەو بیردەكەنەوە "گۆشەگیریە". بەڵام لە رووی فەرمیەوە دەوڵەت دان بە هەبوونی "گۆشەگیری" لەسەر ئۆجالان دانانێت. ٥ نیسانی ٢٠١٥ دوا دیداری ئۆجالان بوو لەگەڵ شاندنی هه‌ده‌په. لەم بەروارە بەدواوە تا ١١ ئەیلولی ٢٠١٦، كەس نەیتوانی ئۆجالان ببینێت.
بەبیانووی ئەوەی ماوەیەكە كەس ئاگاداری بارودۆخی ئۆجالان نیە، لە ٥ ئەیلولی ٢٠١٦ گرووپێكی ٥٠ كەسی، دەستیان بە مانگرتن كرد. لە رۆژی شەشەمینی مانگرتنەكەدا (١١) ئەیلول بەرپرسانی وەزارەتی ناوخۆی توركیا رێگایاندت محەمەد ئۆجالان سەردانی دوورگەی ئیمڕالی بكات و چاوی بە براكەی بكەوێت. لە كاتی دیدارەكەدا عەبدولڵا ئۆجالان لە رێگای براكەیدا پەیامێكی بۆ مانگرتووان رەوانە كرد و داوای لێكردن كۆتایی بە مانگرتنەكە بێنن. بەم جۆرە مانگرتنەكە تەواو بوو.
هەروەها لە 12 ئەیلولی ساڵی 2012 دا، 680 كەس لە گیراوانی پەكەكە لەناو زیندانەكانی توركیادا مانگرتنی گشتیان راگەیاند. داواكاری مانگرتووان هەمان داواكاری بوو:" باشتركردنی بارودۆخی ئۆجالان". لە رۆژی ٦٨ مینی ئەم مانگرتنەدا عەبدولڵا ئۆجالان لە رێگای محەمەدی برا بچووكی پەیامێكی بڵاوكردەوە و تیایدا داوای لە مانگرتووان كرد كۆتایی بە مانگرتنەكە بێنن. هەروەها گووتی:" مانگرتن ئامانجەكانی خۆی پێكاوە". لەدوای ئەم مانگرتنە، حكوومەتی توركیا پڕۆسەی چارەسەری كێشەی كوردی راگەیاند كە زیاتر لە دوو ساڵ و نیوی خایاند، هەروەها رێگا بە شاندی هه‌ده‌په درا ٢٣ جار سەردانی ئیمڕالی بكات. ئەم مانگرتنە لەدوای دەستگیركردنی ئۆجالان لە ساڵی ١٩٩٩دا بە كاریگەرترین مانگرتن دادەنرێت. بەڵام لەبارەی مانگرتنەكە خوێندنەوەی جیاواز لە ئارادایە. محەمەدئەمین ئاكتار، مانگرتنەكە وەكو دروستكراو لە قەڵەم دەدات و دەڵێت:" مانگرتنی كۆتایی ساڵی ٢٠١٢ وەكو مانگرتنی ئەمڕۆ دیسان بۆ هەڵگرتنی گۆشەگیری بوو لەسەر ئۆجالان. كەچی من پێموایە دەستكرد بوو، بۆ ئەوانە دەستكرد نەبوو كە دەستیان بە مانگرتن كرد، بەڵكو بۆ ئەوانە دەستكرد بوو كە بڕیاری مانگرتنیان دەركرد. هەموومان دەزانین ئەو مانگرتنە لە رۆژی ٦٨ مینیدا بە پەیامێكی ئیمڕالی كۆتایی پێهات. بەم شێوەیە هەژموونی ئۆجالان، لەسەر كۆمەڵگای كورد، لەسەر گرتووخانەكان و دەرەوە دروستكرا. لەدوای تەواوبوونی مانگرتنەكە بە مانگ و نیوێك یەكەمین دیدار لەگەڵ ئۆجالان ئەنجامدرا. دواتر پڕۆسەی چارەسەری دەستپێكرا. ئەو كاتە هەمواركردنی یاسا ئەنجامدرا".
زیاتر لە دوو ساڵ ٥ مانگی تێپەڕدەبێت بەسەر دەستپێكردنی دوا مانگرتنی زیندانیانی كورد لە ٥ ئەیلولی ٢٠١٦. بەڵام لە ئێستادا جارێكی دیكە كوردانی باكووری كوردستان دەست بە مانگرتن دەكەنەوە. ئەگەر ئەمجارە ئەكتەرەكانیش جیاوازبن، ئەوە داواكاری مانگرتووان هەمان داواكاری جارانی پێشووە. هەرچەندە حكوومەت لە میدیاكان باسی مانگرتن ناكات، بەڵام بۆ رێگرتن لە تەشەنەكردنی بەبێدەنگی چەندین رێوشوێنی گرتۆتەبەر. لە ١٢ مانگی كانوونی یەكەمی رابردوو بەرپرسانی گرتووخانەی ئیمڕالی رێگایان بە محەمەد ئۆجالان دا سەردانی براكەی بكات و بۆ ماوەی ٣٠ خولەك چاوی پێبكەوێت. هەروەها لە رۆی ٧٩مینی مانگرتنیدا دادگای ئامەد ژنە پەرلەمانتار (لەیلا گوڤەن)ی ئازاد كرد. بەڵام ئەم رێوشوێنانەی دەوڵەت تا ئێستا نەیتوانیووە كۆتایی بە مانگرتنەكە بێنێت. لەگەڵ ئەوەی كۆتایی بە مانگرتنەكە نەهاتووە، دیاریشنیە كە مانگرتنەكە دەبێتە مانگرتنێكی گشتی یان سنووردار دەبێت و ناگاتە ئامانجەكانی. لەمبارەیەوە بۆ چوونی جیاواز لە ئارادایە.
محەمەدئەمین ئاكتار، پێیوایە مانگرتنی لەیلا گۆڤەن بەر لەوەی مانگرتنێك بێت لەدژی گۆشەگیریكردنی ئۆجالان، مانگرتنێكە تیایدا رەخنە لە بزوتنەوەی سیاسی كورد و هه‌ده‌په دەگرێت. لەمبارەیەوە دەڵێت:" پێموانیە ئەم مانگرتنەی كە لەیلا گوڤەن سەركێشی دەكات بەرفراوان بێت. مانگرتنی 2016 و 2012، بڕیارێكی ناوەندی بوو. ئەوەی لەیلا گوڤەن بریارێكی تاكە كەسیە، پشتگیریەكی جەماوەری بەرفراوانی نیە. لەناو پارتەكەشیدا پشتگیری لێناكرێت. رەهەندێكی دیكەی مانگرتنی لەیلا گوڤەن كاردانەوەیە لەبەرامبەر بێدەنگی پارتەكەی. زیاتر لە 90 رۆژە دەستی بەمانگرتن كردووە و بەرفراوان نەبووە، بۆیە پێموانیە لەمەودوا بەرفراوان ببێت".
بارودۆخی مانگرتنی 2012 كە بوە هۆی ئەوەی گۆشەگیری لەسەر ئۆجالان هەڵگیرێت لەگەڵ بارودۆخی ئێستادا جیاوازە، لە ئەمڕۆدا چەندین ئاستەنگ لەبەردەم بەرفراوانبوونی مانگرتن لە ئارادایە.لە ساڵی 2012دا، هێزەكانی دەوڵەت گورزی گەورەیان بەركەوتبوو. سەرەڕای هەموو هەوڵەكانی دەوڵەت نەیتوانی بزوتنەوەی كورد لاواز بكات. بزوتنەوەی گولەن لەناو دەوڵەتدا پێگەیەكی بەهێزی پەیدا كردبوو، پلانی كێشابوو بۆ ئەوەی كودەتا لەدژی حكوومەت ئەنجام بدات. هەروەها هێزێكی ماددی گەورەی هەبوو، چونكە ئەمریكا پشتگیری دەكرد. لەو كاتەشدا دەرگای زیندانی ئۆجالان داخرابوو، ئاگای لە دەرەوە نەبوو. رەجەب تەیب ئەردۆغان لە رێگایەكدا دەگەڕا بۆ ئەوەی خۆی نزیكی بزوتنەوەی سیاسی كوردستان بكات. لە قۆناغێكی بەم شێوەیەدا مانگرتنن دەستی پێكرد.
جەلالەدین جان، ئەندامی ئەنجوومەنی بەڕێوەبەرایەتی هه‌ده‌په، گووتەبێژی وەقفی كەسوكاری گیراوانی سیاسی، كە چەندین جار بەهۆكاری سیاسی دەستگیركراوە و حوكم دراوە، لە وەڵامی پرسیارەكانی (پەیسەر پرێس) دا ئەم لێكدانەوەی سەرەوە پشتڕاست دەكاتەوە و دەڵێت:"بەهۆی لاواز كەوتنی ئەردۆغان لە ساڵی 2012، لە دەرەوە پشتگیریەكی بەرفراوان لە مانگرتووانی ناو زیندانەكان كرا، دەوڵەت نەیتوانی ئاستەنگی دروست بكات. كاتێك ئۆجالان ئەمەی بینی دەستی ئاشتیانەی خۆی بۆ ئەردۆغان درێژ كرد. بەم شێوەیە بارودۆخی ئۆجالان لە زینداندا باشتر بوو، تا گەیشتە ئەو ئاستەی ئۆجالان دەستی ئاشتیخوازانەی خۆی درێژكرد و پڕۆسەی چارەسەری دەستی پێكرد".
جەلالدەین جان، لەبارەی بارودۆخی ئەمڕۆی توركیاشدا دەڵێت:" بەڵام بارودۆخی ئەمڕۆ جیاوازە، لەناو گرتووخانەكاندا پێیانوایە بزوتنەوەی سیاسی كورد لاواز بووە، هەروەها لە توركیادا سیستەمێكی تاكە كەسی لەسەر دەسەڵاتە. ئەم سیستەمە تاكە كەسیە تا ئاستێكی جدی بزوتنەوەی گولەنی لاواز كردووە. هەموو هێزەكانی خستۆتە ژێر هەژموونی خۆیەوە. لەگەڵ ئەرگەنەكۆن و هێزە فاشیەكان رێككەوتنی كردووە. رێككەوتنێكی لەگەڵ ئەو هێزانە كردووە كە دوژمنی كوردن".
دەربارەی هەڵوێستی لەیلا گوڤەن كە دەستپێشخەر بووە بۆ دەستپێكردنی پڕۆسەیەكی دیكەی مانگرتن و هەروەها ئایا زەمینەی بەرفراوانبوونی ئەم مانگرتنە لە ئارادایە یان نا جان دەڵێت:" لەم قۆناغەدا مێژوویەدا لەیلا گوڤەن هەڵوێستی نواند. هەڵوێستی لەیلا رەخنەیەكە، لە بزوتنەوەی كورد دەیگرێت. پێمان دەڵێت، چوار پێنج ساڵە دەرگای زیندان بەسەر ئۆجالان داخراوە بۆچی بێدەنگ بوونە".
لە كۆتایی قسەكانیشیدا، ئەو ئەندامەی ئەنجوومەنی بەڕێوەبەرایەتی هه‌ده‌په دەڵێت:" سەرەڕای ئاستەنگیەكان، مانگرتن بەرفراوان دەبێت. تا رادەیەك بارودۆخی ئۆجالان لە زیندان باشتر دەبێت".
پارێزەر جیهان ئایدن، سەرۆكی ژووری پارێزەرانی ئامەد، لە لێدوانێكی بۆ (پەیسەر پرێس)، پێیوایە بارودۆخی لەیلا گوڤەن كە 97 رۆژە درێژە بە مانگرتن دەدات بەرەو خراپی دەچێت. لەمبارەیەوە دەڵێت:" بەم زووانە سەردانی لەگەڵ چەند رێكخراوێكی كۆمەڵگای مەدەنی سەردانی لەیلا خانمان كرد. بەداخەوە بارودۆخی باش نیە. ژیانی لە مەترسی دایە. لەبەر ئەوەی تەمەنی گەورەیە و پڕۆسەی مانگرتنەكە سێ مانگی تەواو كردووە و پێی ناوەتە مانگی چوارەمین. هەروەها بە گوێرەی ئەو زانیاریانەی لە پزیشكەكانمان وەرگرتووە، هەڕەشەی جدی لەسەر ژیانی ئەم ژنە پەرلەمانتارە لە ئارادایە".
لەبارەی پرسیاری ئایا مانگرتنەكە بەرفراوان دەبێت یان نا؟ ئەم پارێزەرە دەڵێت:" لەگەڵ ژووری پارێزەرانی شارەكانی دیكە هەماهەنگیمان هەیە، لە ئێستادا لە چەند گرتووخانەیەكی توركیادا 305 كەس دەستیان بە مانگرتن كردووە. هەندێك لە مانگرتووان لە رۆژی 70 و هەندێكی دیكە لە رۆژی 60 مینی مانگرتن دانە. بەر لە ئازادكردنی لەیلا گوڤەن ژمارەی مانگرتووان 240 كەس بوو، هەرچەندە لە میدیا باسی ناكرێت بەڵام مانگرتنەكە بەرفراوان دەبێت".
جیهان لەبارەی یاسایی بوونی مانگرتنكەش دەڵێت:" مانگرتن دوو رەهەندی یاسایی و سیاسیانەی هەیە. هۆكاری سەرەكی مانگرتن بۆ ئەوەیە تا سەردانیكردنی ئۆجالان لەلایەن پارێزەر و كەسوكاری ئاسایی بێتەوە. واتە ئەو مافانە بە ئۆجالان بدرێت كە گیراوانی دیكە پێیاندراوە. ئەمە هۆكاری مانگرتنەكەیە. كە توركیا لە پەیمانە نێودەوڵەتیەكاندا دانی بەو مافانەدا ناوە. مافێك كە هەموو گیراوان سوودی لێدەبینن. لەمبارەیەوە مانگرتن شتێكی یاساییە. بەڵام لە لایەكی دیكەدا، ئۆجالان نوێنەرایەتی خەڵكێك دەكات، بەهۆی مەسەلەی سیاسی زیندانی كراوە. كە ئەمەش رەهەندی سیاسی مانگرتنەكەیە".