12:36 - 31/01/2019
چی لەپشت كاراكردنەوەی رێككەوتنامەی "ئادانە" خۆی حەشارداوە؟
ئايا قسەكانى
پۆتين و ئەردۆغان لەبارەى رێككەوتنى "ئادانە" سەرەتايەكە بۆ لێدانى
دەستكەوتەكانى كوردە لە رۆژئاواى كوردستان؟ يان هەوڵێكى ديكەى سەرۆكى رووسيايە، بۆ
زياتر دوورخستنەوەى هاوتا توركيەكەى لە ئەمريكا؟ چاودێرانى سياسى وەڵامى دژ به‌یه‌كیان هه‌یه لەمبارەيەوە!
رۆژى ٢٣
كانوونى دووەمى ٢٠١٩، بووە شاهيدى يەكەمين كۆبوونەوەى ڤلاديمێر پۆتين سەرۆكى
رووسيا و رەجەب تەيب ئەردۆغان سەركۆمارى توركيا لە مۆسكۆ. دواى كۆبوونەوەى لوتكە
هەردوو سەرۆك، بۆ ماوەى سێ كاتژێر لەبەردەم ميدياكاران و كاميڕاكان وەستان و
وەڵامى پرسيارەكانيان دايەوە، كە لەهەموويان سەرنجڕاكێشتر، قسەكانى سەرۆكى رووسيا
بوو، لەبارەى رێككەوتننامەى ئەمنى سوريا – توركيا لە ساڵى ١٩٩٨ كە بە رێككەوتنامەى
"ئادانە" ناسراوە. پۆتين جەختى لەوە كردەوە كە ئەم رێككەوتنە دەتوانێ
چەندين ئاستەنگ تێبپەڕێنێت لەبارەى مەترسيەكانى توركيا بۆ سنوورى باشوورى
وڵاتەكەى.
هەروەها
ئەردۆغانیش لەمبارەیەوە گووتی:" زۆر
بەباشی تێدەگەین بۆچی پێویستە رێككەوتنی ئادانە بكرێتە رۆژەڤ. پێویستە سووربین
لەسەر رێككەوتنامەی ئادانە".
لەدواى دەستپێكردنى
رووداوەكانى سوريا لە ئادارى ٢٠١١، يەكەمين جارە پۆتين باس لەم رێككەوتنە دەكات،
كە پێدەچێت رۆژەڤى سەرەكى كۆبوونەوەكەى پۆتين – ئەردۆغان بێ.
رێككەوتنامەى
ئادانە چيە؟
رێككەوتنێكی ئەمنی
نهێنیە، لە ساڵی 1998 لە نێوان توركیا و سوریا واژو كراوە. ئەم رێككەوتنە بووە
خاڵى وەچەرخان لە گۆڕینی پەیوەندی ئەم دوو وڵاتە، لە لوتكەی گرژی و ئاڵۆزی بۆ
"هاوكاری ستراتیژی" هەنگاو بە هەنگاو، دوای ئەم رێككەوتنە هەردوو وڵات
دەیان رێككەوتنی لەهەموو بوارەكاندا واژو كرد.
دوای يەكەمین
جەنگی جیهانی، بەو پێیەی فەڕەنسا بووە ئینتیداب بەسەر سوریادا، لەگەڵ توركیا
رێككەوت بۆ دیاریكردنی سنووری نێوان هەردوو وڵات. لە ئەنجاميدا ليواى ئەسكەندەرون
لە ساڵى ١٩٣٩ بە توركياوە لكێندرا. لەم بەروارە بەدواوە پەیوەندی سوری – توركی بەدرێژایی
دەیان ساڵ پەيوەنديەكە ئاڵۆز و پڕ كێشمەكێش بووە لەبارەى مەسەلەكانی سنوور، ئاو
هەروەها كورد.
بەڵام فاكتەری
هەرە گەورە كە پەیوەندی ئەم دوو وڵاتەی بەرەو خراپتربوون دەبرد، هەبوونی بنكە و
بارەگاكانی پەكەكە بوو لەناو خاكی سوریادا لە ساڵانی هه‌شتاكان و نه‌وه‌ده‌كانی
سەدەى رابردوودا. عەبدولڵا ئۆجالان رێبەری پەكەكە لەناو خاكی سوریادا دەگیرسایەوە،
ئەم وڵاتە ببووە وێستگەی پەروەردەكردنی كادیرانی پەكەكە.
كاتێك شەڕی پەكەكە
لە ناوەڕاستی دەیەی نۆیەمی سەدەی رابردوو بەرفراوانتر دەبوو، سولەیمان دەمیرال
سەركۆماری توركیا و مەسعود یڵماز سەرۆك وەزیرانی توركیا چەندین جار هەڕەشەيان لە
حافز ئەسەد سەرۆكی پێشووی سوریا كرد، تاوەكو واز لە پشتگیریكردنی پەكەكە بێنێت.
لە تشرینی یەكەمی
ساڵی 1998 ئاڵۆزی سیاسی لە نێوان هەردوو وڵاتەدا گەیشتە لوتكە، توركیا هێزێكی
گەورەی سەربازی لەسەر سنووری وڵاتەكەی لەگەڵ سوریادا كۆكردەوە، هەڕەشەی بەزاندنی
سنووری سوریا كرد ئەگەر ئەم وڵاتە ئۆجالان له وڵاته‌كه‌ی ده‌رنه‌كات كار گەیشتە ئەوەی
چەندین وڵاتی ناوچەیی وەكو میسڕ، ئێران و كۆمكاری عەرەبی ناوبژیوانی لە نێوان
هەردوولادا بكەن. ئەمەش رێككەوتنی "ئادانە"ى لێكەوتەوە لە 20 تشرینی
یەكەمی ساڵی 1998.
ديارترين
خاڵەكانى رێككەوتننامەى "ئادانە" كە تا ئەمرۆ لە بڵاوكرابێتەوە:
- سوريا هاوكارى
تەواو لەگەڵ توركيادا دەكات پەيوەست بە مەسەلەى "بەرەنگاربوونەوەى
تيرۆر" لەسەر سنوورى هەردوو وڵاتدا. پێويستە ديمەشق هەموو هاوكاريەكانى بۆ
پەكەكە كۆتايى پێبێنێت. هەروەها دەبێت عەبدولڵا ئۆجالان سەرۆكى پەكەكە لەسەر خاكى
وڵاتەكەى دەربكات و هەموو كەمپە سەربازيەكانى لە سوريا و لوبنان (كە ئەو كاتە لە ژێر
وەسايەى راستەوخۆى سوريادا بوو) دابخات و رێگا نەدات چەكدارەكانى ئەو پارتە دزە
بكەنە ناو توركيا.
- توركيا بۆى هەيە
"مافى سروشتى پارێزگاريكردن لەخۆى بەكاربێنێت" هەروەها داواى
"قەرەبووى دادپەروەرانە" بكات بەهۆى ئەو زيانە گيانى و مادديانەى پێيگەيشتووە،
ئەگەر سوريا "يەكسەر" هاوكاريەكانى بۆ پەكەكە رانەگرێت.
- مافى "
گەڕان بەدواى تيرۆريستان" دەدرێتە توركيا لەناو خاكى سوريا بە قوڵايى (٥ كم)
و "گرتنەبەرى رێوشوێنى ئەمنى پێويست ئەگەر هاتوو ئاسايشى نيشتمانى كەوتە
مەترسى".
- لەگەڵ واژوكردنى
ئەم رێككەوتننامەيە كێشەى سنوورى نێوان هەردوو وڵات "كۆتايى پێدێت. بەبێ
ئەوەى هيچ لايەك "داواى ئەو مافانە بكات كە پێيوايە رەوايە" لە لايەكەى
ديكە. ئەم بەندە بەو واتايە دێت كە هيچى ديكە سوريا بۆى نيە داواى ليواى
ئەسكەندەرون بكات. بە گوێرەى ئەم بەندە ئەسكەندەرون دەبێتە بەشێك لە خاكى توركيا.
ئەوەى ئەم خوێندوەيە پشتڕاست دەكاتەوە، چاپكردنى نەخشە بوو لەلايەن دەزگا
پەيوەنديدارەكانى سوريا بەبێ ئەوەى ليواى ئەسكەندەرون لەناو نەخشەكەدا بێت.
دوای سەرهەڵدانی
ئاڵۆزیەكانی ناو سوریا لە ساڵی 2011 دا، ئۆپۆزسیۆنی سوریا بە پشتبەستن بە بڕگەكانی
ئەم رێككەوتنە بەردەوام داوایان لە ئەنقەرە كرد تا ناوچەیەكی ئارام لە باكووری
سوریادا دروست بكات.
ناڕوونی
هەڵوێستی ئەمریكا لە بارەی نەخشەی رێگای منبج
دواى تێپەڕبوونى
٢١ ساڵ بەسەر ئەم رێككەوتنامەيە، سەر لەنوێ باسكردن و هەوڵدان بۆ كاراكردنەوەى رێككەوتنامەی
"ئادانە" چەندين لێكدانەوە دێنێتە گۆڕێ. وەلید چۆلی توێژەر لە ناوەندی
فوڕات بۆ توێژینەوەی سیاسی، پێیوایە ناڕوونی هەڵوێستی ئەمریكا دەربارەی ئەو
مەسەلانەی لە نێوان واشنتن و ئەنقەرە باسكراوە، هۆكاری سەرەكیە، بۆ هەوڵی رەجەب
تەیب ئەردۆغان لەمەڕ باسكردن و كاراكردنەوەی رێككەوتنامەكە. چۆلی لە وەڵامی
پرسیارەكانی (پەیسەر پرێس)دا دەڵێت:" نەخشەی رێگای منبج، كە دەبووایە لە
كۆتایی 2018 جێبەجێبكرێت، نەكرا. هەروەها مەسەلەی كشانەوەی ئەمریكا دوای بڕیارەكەی
ترەمپ بە ئاراستەیەكی پێچەوانە دەڕوات. دیسان دروستكردنی ناوچەیەكی ئەمنی، كە
توركیا بە گوێرەی ویستەكانی خۆی خوێندەوەی بۆ كرد نادیارە. پێدەچێت، هەڵۆكانی شەڕی
دیپلۆماسی ئەمریكا، جۆن بۆڵتن و مایك پۆمپیۆ لە بارودۆخی ناو سوریا باش تێگەیشتبن
و لەدژی پڕۆژەی توركیا دەوەستنەوە".
چۆلی لە درێژەی
قسەكانیدا پێیوایە رووسیا نیازی توركیای خوێندۆتەوە، چرای سەوزی بۆ
هەڵنەكردووە:" لایەنی رووسیا بە توركیا دەڵێت (پێویستە داواكاریەكانت
واقیعیانە بن) بە گوێرەی رووسیا كاراكردنەوەی ئادانە واقیعیترینیانە".
چۆڵی باس لە
هۆكارێكی دیكەش دەكات، كە پەیوەستە بە باسكردنی رێككەوتنامەی ئادانە لەم رۆژگارەدا:"
توركیا هیچی دیكە ناتوانێ پشتگیری لە گرووپە توندڕەوەكانی بەناو ئۆپۆزسیۆنی سوریا
بكات. ئەمانە بوونەتە بارێكی قوڕس بەسەر سیاسەت و ئابووری توركیا. بۆیە هەوڵ دەدات
سەودایەكی دیكە لەگەڵ روسیا بكات، ئەگەر پێویست بكات توركیا ئامادەیە لە پڕۆژەی
فراوانكردنی سنوورەكانی پەشیمان بێتەوە، بەو مەرجەی كورد هیچ دەستكەوتێك لەناو
سوریادا بەدەست نەهێنێت".
لەم رۆژانەی دوایی
سەرچاوەكانی هەواڵ، باس لە ئامادەكاری و گواستنەوەی هێزی زیاتر بۆ سنوورەكانی ئدلب
دەكەن لەلایەن سوپای سوریاوە. دوورنیە ئەمەش وەكو دەرەنجامی سازشی رووسیا – توركیا
بێت، بۆ رەزامەندی توركیا لەسەر دەستپێكردنی ئۆپاراسیۆنی ئدلب، لەبەرامبەر ئەمەشدا
سوریا و رووسیا رازی بن بە كاراكردنەوەی رێككەوتنامەی ئادانە.
چۆلی پێیوایە، ئەم
سازشە بەتەنیا بەس نیە بۆ كاراكردنەوەی رێككەوتنامەی ئادانە. لەمبارەیەشەوە
دەڵێت:" نابێت رۆڵی
هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و هەڵوێستەكانی نادیدە بگرین، كە پێچەوانەی پێشنیارەكانی
رووسی و توركیە. هەروەها پشتگیركردنی بەردەوامی قەسەدە لە لایەن هاوپەیمانی
نێدەوڵەتی ئاماژەیەكی روونە، بە سەرنەكەوتنی هەر رێككەوتنێكی ناوچەیی و نێودەوڵەتی
دەرەوەی بازنەی ئەمریكی".
لە كۆتایی قسەكانیشیدا وەلید چۆلی ده‌ڵێ:"
لە ئەنجامدا نا مومكینە دەوڵەتی توركیا تا سەر بتوانێ سیاسەتی سازشكارانە لەنێوان
هەردوو بەرەی رووسی و ئەمریكی پیادە بكات، لەبەردەم توركیا تەنیا یەك بژاردە هەیە،
ئەویش گەیشتنە بە چارەسەری كۆتایی لەگەڵ كورد لەناوخۆ و دەرەوەی توركیادا".
رووسیا دەخوازێت توركیا
پەشیمان بكاتەوە
بەڵام رۆژنامەنووسی تورك و بە رەگەز چەركەس فەهیم
تاشتەكین بە پێچەوانەی وەلید چۆلی پێیوایە باسكردنی ئادانە لەلایەن رووسیا بۆ
پەشیمان كردنەوەی توركیایە، تاوەكو لەگەڵ ئەمریكا ناوچەیەكی ئەمنی دروست نەكات.
لەمبارەیەوە بۆ (پەیسەر پرێس) دەڵێت:" رووسیا هەوڵ دەدات لەسەر زەمینەی
ئادانە هەماهەنگی لە نێوان ئەنقەرە و دیمەشق دروست بكات. چونكە بۆ كاراكردنەوەی
ئادانە پێویستە توركیا لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی دیمەشق دابنیشێت. پۆتین هەوڵدەدات رێگای
چوونە دیمەشق بۆ توركیا بكاتەوە".
هەڵوێستی فەرمی سوریا
لە یەكەم كاردانەوەیدا دەربارەی وروژاندنی
رێككەوتنامەی ئادانە، لە كۆبوونەوەی پۆتین – ئەردۆغان لە 23 كانوونی دووەم لە
مۆسكۆ، بەبێ ئەوەی ناوی خۆی بڵێت، بەرپرسێكی وەزارەتی دەرەوەی سوریا، بە ئاژانسی
(سانا) كە ئاژانسی فەرمی سوریایە دەڵێت:" سوریا بەهەموو شێوەیەك پەیوەست بووە بە
رێككەوتنی ئادانە و هەموو بەرپرسیاریەتیەكانی جێبەجێ كردووە. بەڵام لەدوای 2011 تا
ئەمڕۆ بەڕێوەبەرایەتی توركیا پشتگیری لە تیرۆریستان كردووە و پێداویستی شەڕ و
لۆجستیكی بۆ دابین كردوون، چەكدارەكانی پەروەردە كردووە و ئاسانكاری بۆ كردوون تا
دزە بكەنە ناو سوریا. بە داگیركردنی خاكی سوریا یان بە پشتگیركردنی گرووپە
تیرۆریستیەكان توركیا رێككەوتنەكەی پێشێڵ كردووە".
رێككەوتنامەی ئەدەنە بۆ
لەناوبردنی پەكەكە بوو
لەدوای واژوكردنی رێككەوتنامەی ئادانە،
پەیوەندیەكانی سوریا لەگەڵ پەكەكە تێكچوو، ئۆجالان ناچاركرا خاكی سوریا بەجێبێڵێت
و چارەنووسێكی نادیار چاوەڕێی دەكرد، دەیان كادیری پەكەكە لەلایەن هەواڵگری سوریا
دەستگیركران و رادەستی توركیا كرانەوە.
حوسێن توڕهانلی، كادیرێكی دیاری پێشووی
پەكەكە بووە. لە سەردەمی واژوكردنی رێككەوتنامەی ناوبراو لە ساڵی 1998 لە سوریادا
بووە. توڕهانلی كە لە ئێستادا لە ئەوروپا نیشتەجێیە و هیچ پەیوەندیەكی ئۆرگانی بە
پەكەكەوە نەماوە، بۆ (پەیسەر پرێس) بەم شێوەیە باسی هەڵسوكەوتی بەرپرسانی سوریا دەكات
لە بەرامبەر كادیرانی پەكەكە لەدوای واژوكردنی ئادانە:" لەگەڵ واژوكردنی
رێككەوتنامەكە هەبوونی كادیرانی پەكەكە لە وسوریادا بووە قاچاخ. هەواڵگری سوریا و
میت بەیەكەوە راوی كادیرانی پەكەكەیان دەكرد".
لەبەرامبەر ئەم هەڵوێستەدا خەڵكی كورد
دەستی بە خۆپیشاندان كرد، شارەكانی حەلەب، عەفرین بوونە مەیدانی خۆپیشاندان و
ناڕەزایی. بەم شێوەیە بەرپرسانی هەرە سەرەوەی هەواڵگری ناچاربوون بێنە سەرخەت و
داوای دانیشتنیان لە پەكەكە كرد. توڕهانلی بەم شێوەیە درێژە بەم باسە دەدات:"
داوایان لێكردین كۆتایی بە خۆپیشاندانەكان بێنین. وەڵامی ئێمە بۆ ئەوان ئەوەبوو،
كە ئەگەر بێت و بەردەوامبن لەسەر دەستگیركردنی كادیرانمان، خۆپیشاندانەكان لەژێر
كۆنتڕۆڵی ئێمەدا دەردەچن. داوامان لێكردن دەستگیركراوان ئازاد بكەن كە نزیكەی 400
كەس بوون و رێگا بدەن بریندارەكان لە نەخۆشخانە چارەسەر بكرێن. هەروەها داوامان
كرد سوریا هەڵوێستی خۆی بگۆڕێت و ئەرێنیانە بیر بكاتەوە". توڕهانلی سیاسەتی
دەوڵەتی سوریا لە رابردوو و ئێستەدا بەم شێوەیە وەسف دەكات:" لەلایەك لەگەڵ
توركیا رێككەوتنیان واژو كرد، كادیرانی ئێمەیان دەستگیر دەكرد و رادەستی توركیایان
دەكردنەوە، لەلایەكی دیكە بەرپرسانی هەرە باڵا پەیوەندی نهێنیان لەگەڵ ئێمە دروست
دەكرد".
حوسێن تورهانلی، كە لە ئێستەدا بە
توێژینەوەی سیاسی سه‌رقاڵه بەم شێوەیە درێژەی بە قسەكانیدا:" ئامانج لە رێككەوتنی
ئادانە لەناوبردنی پەكەكە بوو. هەواڵگری سوریا لە دوای رێككەوتنی ئادانە تا ئاداری
ساڵی 2004 دا، 127 كادیری پەكەكەی رادەستی توركیا كردۆتەوە. كە لەناویاندا دوو
ئەندامی سەركردایەتی پەكەكە هەبوو، بەناوەكانی حامیلی یڵدرم و مەعسوم باگۆك. بەڵام
دوای راپەرینی قامیشلۆ، پەكەكە بە ئاگا هات و ستراتیژی بەرگریكردنی پێشخست. نەوەكو
سوریا ئەمجارە كادیرانی پەكەكە تیرۆر بكات، بیرۆكەی دامەزراندنی یەپەگە
هاتەئاراوە. لەم بەروارە بەدواوە (خەبات دێرك) كاری بۆ دامەزراندنی یەپەگە
دەستپێكرد. یەپەگە لەم بەروارەدا بەنهێنی دامەزرا. تا ساڵی 2011 خۆیان
راگەیاند".
پۆتین
دۆستی كورد نیە!
دەربارەی پرسیاری
ئایا نیازی پۆتین چیە لە سەر لەنوێ وروژاندنی رێككەوتنامەی ئادانە؟ حوسێن
توڕهانلی، پۆتین بە وەستایەكی لێهاتوو كە لەناو شەڕ پێگەیشتووە وەسف دەكات:"
لۆژیكی بیركردنەوەی پۆتین لە سیاسەتوانێك زیاتر لۆژیكی فەرماندەیەكی سەربازیە،
بەچاوی شەڕی تەماشای مەسەلەكان دەكات و دەیانخوێنێتەوە. لەگەڵ هەموو ئەمانە پۆتین
بە دۆستی كورد نازانم، پێویستە كورد متمانە بە پۆتین نەكات".
حوسێن توڕهانلی
پێشیوایە پۆتین هەوڵدەدات پەیوەندی وڵاتەكەی بگۆڕێت بۆ پەیوەندی ستراتیژی لەگەڵ
توركیادا، بەڵام ئەم پەیوەندیانە بە تەكتیكی و كاتی دەمێنەوە و ناتوانن ئەم
چوارچێوە تێبپەڕێنن. بەم شێوەیە درێژە بە قسەكانی دەدات:"
لە مێژووی رووسیا
– توركیادا هیچ جارێك پەیوەندی ئەم دوو وڵاتە باش نەبووە. لەسەردەمی مەغۆلەكان
بگرە لە ساڵانی 1200 تا سەردەمی ئەردۆغان هیچ كاتێك پەیوەندی رووسیا و توركیا بێ
كێشمەكێش نەبووە. تەنیا لەسەردەمی شۆڕشی شێخ عوبەیدولڵای نەهری نەبێت. كاتێك شێخ
عوبەیدولڵا سوپای عوسمانی تێكدەشكێنێت و دەگاتە ئەرزەڕوم، عوسمانی دەكەوێتە ناو
بارودۆخێكی زۆر خراپ، بەڵام رووسیا فشار لە ئینگلتەڕا و فەڕەنسا دەكات بۆ ئەوەی لە
پشتگیركردنی شێخ پاشگەزببنەوە، هەروەها چەك و تەقەمەنی بۆ عوسمانیەكان دەنێرێت،
بەم شێوەیە شۆڕشی شێخ عوبەیدولڵا تێكدەشكێنن. لەبەرامبەر ئەم كارەی رووسیا،
عوسمانی دەستبەرداری دوورگەكانی قڕم دەبێت بۆ رووسیا. جگە لەم جارە كە ئەویش لەسەر
حسابی كورد بووە، تورك – رووس رێكنەكەوتوون"
توڕهانلی بەم چەند
رستیە كۆتایی بە قسەكانی دێنێت:" لە ئەمڕۆشدا ئەم تەكتیكە لە عەفرین، ئدلب و
منبج بە شێوەیەكی دیكە درێژەی هەیە. پێموایە توركیا و رووسیا بۆ ماوەیەكی كاتی
رێكدەكەون و لەسەر دەستی پۆتین لە منبج و ناوچە سنووریەكانی دیكە زیان بە كورد دەگات.
توركیا
لە ناچاری پەنا بۆ ئادانە دەبات
جاندا محەمەد،
ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەرایەتی ئەنجوومەنی سوریای دیموكراتی (مەسەدە) لە وەڵامی
پرسیارەكانی (پەیسەر پرێس) دا، دەستبردنی ئەردۆغان بۆ كاراكردنەوەی رێكەوتنی
ئادانە، وەكو دەرەنجامی رەتكردنەوەی داواكاریەكانی توركیا لەمەڕ ناوچەی ئەمنی
لەلایەن رووسیا و ئەمریكا بەناو دەكات. لەبارەی هەڵوێستی دەوڵەتی سوریا كە ئایا
ئامادەیە جارێكی دیكە كار بە رێككەوتنی ئادانە بكات، جاندا دەڵێت:" لەكاتی
واژوكردنی ئادانە لە نێوان سوریا و توركیا، حافز ئەسەد سەرۆكی پێشووی سوریا نەخۆش
بوو، سوریا بە بارودۆخێكی تایبەت تێدەپەڕی، بۆیە رێككەوتنەكە ناچاری بوو. لە
ئێستەدا دوای ئەو هەموو خراپەكاریەی توركیا لە سوریا دوای 2011دا ئەنجامی داوە،
هیچ زەمینەیەك بۆ كاراكردنەوەی ئەو رێككەوتنامەیە نەماوە. لێدوانی وەزارەتی
دەرەوەی سوریا ئاماژەیە بەم راستیە".