15/06/2019

هادی محەمەدی

چ لە شانامەی فارسی و، چ لە شانامەی کوردی دا، باسی شەڕی کەیکاوس لەگەل شای هاماوەران کراوە. ئەڵبەت لەوەی فیردەوسی دا بەدرێژی، بەڵام لە دەقی کوردی ئەڵماس خان دا تەنیا ئاماژەیەکی پێکراوە. ڕەنگە کەس نەزانێ کە هاماوەران کام وەڵات بووە و ئێستا لە کوێ دایە. هەر بۆیە هەندێ کەس بە هاکۆ دبێژن هاماوەران یەمەنی ئێستا بووە و ئەم ناوەش لە حمیرەوە هاتووە. هەندێکی تر دبێژن لەوانەیە هاماوەران فەلەستین بووبێ.

لێرەدا پێویستە چەند خاڵێک ڕوون بکەینەوە: یەکەم بەپێی خودی شانامەی فیردەوسی بەسەرهات بەمجۆرەیە: کاتێ کە کەیکاوسی کەیانی دێوەکانی مازندەران تێکدەشکێنێ، فەرمانی سپا بەرەو ڕۆژاوا دەسووڕێنێ، نەک بەرەو باشووری ئێران:

همی رفت کاووس لشکر فروز
به زدگاه بر پیش کوه اسپروز
مگر دست ارژنگ بسته چو سنگ
فگنده به گردنش در پالهنگ
سر آمد کنون رزم مازندران
به پیش آورم جنگ هاماوران
چو آمد بر شهر مکران گذر
سوی کوه قاف آمد و باختر
سپه ره سوی زابلستان کشید
به مهمانی پور دستان کشید

لێرەدا باسی لێکچوونی موکران و موکریان، یان ئەسپەرۆز و ئەسپەرێز ناکەم. بەڵام وەک دەبینین سپا بەرەو باختەر و بەرەو قاف، یانی چیاکانی قەفقاز وەرسووڕاوە، نەک بەرەو یەمەن. ئەوەش کە چۆن دەگاتە زابلستان و ماڵی پوری دەستان، ئەوەم لە نووسینێکی تردا ڕوون کردۆتەوە و بە بەڵگەی مێژوویی، جوغرافی و ئێتمۆلۆژیک نیشانم داوە کە زاولستان/ زاورستان ئێستا لە کوردستان دایە و هیچ پێوەندی بە سیستانەوە نییە. بەڵام...

بەڵام دەبێ ئاماژە بەوە بکەین کە هەر بەسەرهاتێکی ئەفسانەیی و میتۆلۆژیک بەجۆرێک ڕیشەی لە دۆخێکی ڕیال و ڕیالیتە دایە. کەوایە دەبێ بە ئاماژەیەکی کورت کەیکاوسی کەیانی لەناخی تەم و مژی میتۆلۆژیک دەربێنین و لە گۆڕەپانی مێژوودا بیگونجێنین.

یەکەم کەیانیان هەر هەمان مادەکانن. هێرتس فێلدی ئاڵمانیش لە کتاوەکەی دا "زەردەشت و سەردەمی وی" کەم تا زۆر لەم ڕاستییە نزیک بۆتەوە. هەروەها ڕەنگە ئێحسان نووری پاشا یەکەم کەس بووە کە باسی یەکبوونی ماد و کەیانی کردووە. هەروەها توێژەری ئازەربایجانی، جواد مفرد، لەپاش سی ساڵ تۆژینەوە ئەم ڕاستییەی سەلماندووە کە ماد و کەیانی هەر یەکێکن. بەڵام زۆربەی هەرە زۆری مێژوونووسان و ئەدەبناسانی ئێرانی خۆیان لە قەرەی ئەم پرسە نادەن و پێیان خۆشە کە ئەم بەسەرهاتانە هەر وەکوو ئەفسانە و میتۆلۆژی بمێنێتەوە. لـــــــۆ، چما؟

چون ناسنامەسازی درۆیینی پان فارسیزم لەسەر ئەساسی دەورانی هەخامەنشی پێکهاتووە و لە هیچ کوێی ئەدەبیاتی مەزدیەسنا و تەنانەت لە شانامەی فیردەوسیش دا باسی ئەم سەردەمە ناکرێت. دیسان لــۆ، چما؟ لێرەدا ئەم باسە ناگونجێ، بەڵام دەکرێ پشت بە هێرۆدۆت ببەستین و بێژێن: بەخاتر موگوفۆنی/ موغ کوژی!

هەروەها دەبێ ئاماژە بەوەش بکەین کە هەخامەنشی قەت پێوەندی بە ئتنیسیتەیەک بەناوی زمانی فارسی نوێوە نییە.

کەوایە ئەگەر بە ناخی مێژوودا ڕۆبچین دەبینین سپای ماد قەت بەرەو یەمەن و عەرەبستان نەچووە، بەڵکوو لەپاش ئەوەی کە دێوەکانی مازندەران تێکدەشکێنێ، بەرەو ڕۆژاوا، بەرەو قەفقاز دەچێ و دەوڵەتی ئورارتوش لەناو دەبات. دیسان چما؟ بە چەندین دەلیل، یەکەم ئورارتو پشتیوانی لە دێوەکانی مازندەران دەکا، دووهەم لە دژی دینی زەردەشتە، سێهەم، ئەمەیان با جارێ لێرەدا بێسێ... لەوە گرنگترە کە لێرەدا باس بکرێ[!] کەوایە ئەرتەشی ماد بەرەو قەفقاز و ئاسورستان دەچێ.

بەڵام چۆن دەکرێ کە هاماوەران بە هەورامان بزانین؟

یەکەم، بۆ ئەوەی کە لەو سەردەمەدا خەڵکی دەڤەری چیاکان، وەک شوێنە سەختەکانی تووروس، گێڵان و مازندەران و... هێشتا لەسەر دینی کۆنی میترایین و نەبووگن بە زەردەشتی، لەم نێوەش دا دەڤەری هەرە شاخاوی هەورامان لەو سەردەمەدا هێشتا لەسەر دینی میترایە. یانی دینی زەردەشتی زیاتر لە دەشتاییەکان پەرەی سەندووە. وە بۆ ئەوەش کە بەهێزتر نەبێ، زۆر جار دەوڵەتی ئاشوور هەم یارمەتی هۆزی ئسکیتی دەدات، هەم دانیشتووانی شاخەکان، تا لە دژی دینی زەردەشت بوەستن، چون ئەم دینە لەو سەردەمەدا بووە بە ئیدیۆلۆژی دەوڵەتی ماد. دەوڵەتی مادیش جۆرێک فدراسیۆن و یەکێتی بەهێزی پێکهێناوە و لە دژی ئەمپراتۆری ئاشوور وەستاوە.
دووهەم، ڕاست هەر لەم کاتە دایە کە سپای ماد لەگەل دەوڵەتی بابل ڕێک کەوتووە و بەرەو نەینەوای پایتەختی ئاشوور دەچێ، کەوایە هەورامانی هاوپشتی ئاشوور لە دژی کەیکاوس دەوەستێ. خاڵی سەرنجڕاکێش: لەو شوێنەدا کە سپای ماد گەمیە بەکار دێنێ و خۆی لە ئاو دەهاوێ، باسی "ێ‌ب زەریە" دەکرێ:

 به پیش اندرون شهر هاماوران
به هر کشوری در سپاهی گران
خبر شد بدیشان که کاووس شاه
برآمد ز آب زره با سپاه

ئاخۆ دەکرێ ئەم ئاب زەریە هەر هەمان زرێبار بێت، یان دیجلە و فەراتە؟ چون لە زمانی مادی دا بە دەریا دبێژن زەریا و ئەم ناوەش هەتا ئێستاش لە ناوی زرێبار/ "زەریەوار"ی مەریوان دا ماوەتەوە. جا ڕەنگە لەو سەردەمەدا زرێبار زۆر بەرین تر بووە، ئەوەش دەزانین کە مەریوان و زرێبار بەجۆرێک دەروازەی دەربەند دزڵی و هەورامانی تەختن. کەوایە وێدەچێ سپای ماد هەورامانی گەمارۆ دابێ و لەو لاوە هێرشی هێنابێ.

سێهەم، سەرئەنجام لەپاش شەڕ و جۆرێک ساچیان/سازان، بە کەیکاوس ئێژن شای هەورامان کچێکی هەیە چ کەنیشکێ! شل و مل و نازدار و نازەنین، تا خوا حەز بکا شیرین، هەر شیاوی کەیکاوسە. ئەوجار پاشای کەیانیش حەزی دەبزوێ و دەیەوێ کچی پاشای هاماوەران بخوازێ. بەڵام کاتێ کەیکاوس، گودەرز و گیو دەچن بۆ ماڵی شا کە سودابەی کچی شا بهێنن، بە پیلانێک دەگیرێن و زیندانی دەکرێن. جا خاڵی جێگەی سەرنج ئەو شوێنەیە کە زیندانی کراون، چیایەکی سەخت و سەرکەش، بەجۆرێک کە سەر لە هەوران، سەر لە ئاسمان دەسوێ، ئەمە ئەگەر شاخەکانی هەورامان نەبێ، دەبێ کوێ بێ:

یکی کوه بودش سر اندر سحاب
برآوردەی ایزد از قعر آب
یکی دژ برآورده از کوهسار
تو گفتی سپهرستش اندر کنار
بدان دژ فرستاد کاووس را
همان گیو و گودرز و هم طوس را
همان مهتران دگر را به بند
ابا شاه کاووس در دژ فگند

کەیکاوس لەم دژە و یارانی لە شوێنی تر زیندانی دەکرێن، تا دوایی پوری دەستان یانی ڕۆستەمی زاڵ وەک فریشتە دەگاتە فریادیان و ئازادیان دەکات.

دەبێ ئاماژە بەوەش بکەم کە ناوی سودابە کچی شای هەورامان لە دوو وشەی مادی سوژ +ئاپە بەدیهاتووە. کەوایە بەم ناوەش دا دەردەکەوێ کە هەماوەران لە دەرەوەی سنووری میدیا نەبووە. هەروەها خاڵێکی زۆر گرنگتر ئەوەیە کە کەیکاوس سودابە دەخوازێ و دواتر سیاوەشی لێ دەبێ، لاوێکی شۆخ و شەنگ کە خودی دایکی یانی سودابە ئاشقی دەبێ. لە درێژەی ئەم بەسەرهاتەدا ماجەرای خوێنەکەی سیاوەش ڕوودەدات کە لێرەدا ناگونجێ، بەڵام ئەوە کە ژنێک ئاشقی کوڕەکەی خۆی ببێ، ئەشقی سێکسی، ئەمەش دیسان داب و نەریتێکی دینی میترایە.

وە هەروەها چەپەر یان تەتەری کەیکاوس بە کتێبی دینی زەردەشتەوە بۆ ئەوێ چووە:

فرستاده‌ای چرپ‌گوی آمدست
یکی نامه چون زند اوستا به دست

ئەوەش کە چەپەری شا بە کتێبی زەند ئەڤێستاوە چووە، ئەم ڕاستییە دەسەلمێنێ کە وەڵاتی هەورامان ئەوکات هێشا لەسەر دینی دێویەسنا/میترا بووگن. بەتایبەت ناوی گوندی دێوەزناو کە تا ئێستاش هەر بەم ناوە دەناسرێ، ئەم بۆچوونە دەسەلمێنێ.

جا خاڵێکی تر کە ئەویش زۆر جێگەی سەرنجە ئەوەیە کە زیندانی هەورامان لە کۆن دا زۆر بەناوبانگ بووە، بەجۆرێک کە فردەوسی لە دێڕە شعرێکی تردا دەڵێ:

سکندر بە هر کس غضب درگشود
اشارە بە زندان اورمن بنمود

یانی کاتێ کە ئەسکەندەر وەڵات داگیر دەکات، هێشتاش ئەم شوێنە وەکوو زیندان بەکار دێنێ. سەرئەنجام، خاڵێ کۆتایی ئەوەیە کە ئێستا لە چیای شاهۆ، لە نزیک تەنگیخاو، شوێنێک هەیە بە ناوی زینانە، کە دەڵێن ئەم شوێنە لە کۆن دا زیندان بووە. کاتێ کە سارگونی دووهەم، پاشای ئاشور لە ساڵی ٧٠٥ی پێش زایین دا هێرش دەکات، بەشێک لە وەڵاتی ماد دەگرێ و لە خوارەوەی زینانە بەردنووسی خۆی لەسەر گاشەکانی هەورامان دەنەخشێنێ. ئایا ئەمە تەشەرێک نییە لە دژی ئوتۆریتەی دەسەڵاتداران و زیندانڤانانی هەورامان؟ بەجۆرێک کە هەورامان و بەشێکی زۆر لە وەڵاتی ماد بۆ ماوەیەک دەبن بە کۆڵۆنی دەوڵەتی ئاشوور. ئەمما ئێستا و لەم کاتەدا کە دەسەڵاتی ماد بەهێز بووە، سپای ماد بە ڕێبەری کەیکاوس بەرەو ڕۆژاوا دەچێ و شاری نەینەوا دەگرێ و ئەمپراتۆری ئاشوور تێکدەشکێنێ، لەپاش ئەم سەرکەوتنە لە هەموو ڕۆژاوایی ئاسیا دەیکەن بە جەژن و شایی لۆغان. چون غەدارترین دەسەڵاتی دنیا لەناو چووە...