12:08 - 18/08/2022
ئەو مامۆستایەی نەوشیروان مستەفای فێری فارسی كرد
نەجمەدین مەلا...7هەزار كەسی لە سلێمانی فێرە خوێندەواری كرد
بۆ ماڵەكەی خۆی كردە خوێندنگە و ناوی لێنا كەشتی نوح؟
ئەو مامۆستایەی نەوشیروان مستەفا لێوەی فێرە فارسی بوو
ئەو بێ ئەوەی بۆ كەڵك و سودێكی خۆی تێ كوشابێ، هەموو ژیانی خۆی تەرخان كرد هەرچی هەڵبەست و شیعری شاعیری كوردستان هەیە كە لە كون و قوژبن و گۆشەی فەرامۆشیدا مابوون، هەمووی لەگەڵ سەرگوزەشتەی ژیانیاندا كۆكردەوە و ژمارەیەكی زۆریشی مرۆڤی كوردی فێری خوێندەواریی كرد وەك دەڵێن نزیكەی 7 هەزاركەسی‌فێری خوێندەواریی كردو ژمارەیەك كەسیشی فێری زمانی فارسی كرد.
بەدەستوخەتی خۆی دیوان و بەرهەمەكانی گەلێك شاعیری كوردی پاراستهەر كەسێك منداڵەكەی ناوی كوردی بوایە دەستخۆشی لێدەكرد،هەمیشە سەری زمانی و بنی زمانی خۆشەویستی نیشتیمان و كورد و كوردستان بوو، جلكی كوردی بە پیرۆز دەزانی.هانی قوتابییەكانی دەدا، بخوێنن و زانست فێربن.
ئەم مامۆستا و پەروەردەكارە نەك تەنیا سەرنجی روناكبیرانی كورد بەڵكو سەرنجی رۆژهەڵاتناسانیشی بەلای خۆیدا ڕاكێشابو، ئەم زاتە ئەوەی ناوی غەمی ژیان بێ نەیبو، نانی ئەمڕۆ ببوایە، سبەی لەیاد نەبو، روپامایی و دەسپانكردنەوە لە قاموسی ژیانیا نەبو.نووسەر بوو بە مانای روناكبیر و زانای ئەو سەردەمە، خۆی دەرنەدەخست.
نەجمەدین مەلا كێ بو؟
نەجمەدین مەلا 1898 – 1962ئەم پیاوە خادیمێكی موخلیسی عیلم و ئەدەب بوو،جگە لە خەڵكی سلێمانی و ئەو نەوانەی لە كەشتی نوحدا فێری خوێندەواری كردون، بگرە ئەدەب و ڕۆژنامەگەریی كوردیش قەرزارباریەتی.
لەكەشتی نوح خەڵكی فێرە خوێندەواری كرد
نەجمەدین مەلا زۆر چاك زانیویەتی ئەوە دەردی نەخوێندەوارییە كە میللەتی كوردی لە جیهانی زانست و زانیاری دواخستووە، لە ماڵەكەی خۆی لەسلێمانی خوێندنگەیەكی تایبەتی‌كردۆتەوە بۆ فێركردنی خوێندەواریی و ناوی نابوو كەشتیی نوح.هاوكات ماڵێك و تیایدا دەژیا ،هەر لەم كەشتیەدا لەماوەی چل ساڵدا زیاتر لە حەوت هەزاركەسی فێری خوێندەواری كرد، بەسەدانیشی فێری زمانی فارسی كرد.
زۆر بە گەرمی و بە كوڵەوە پێشوازی قوتابیانی كردووە و هەموو ڕۆژی تا پاش نوێژی خەوتنان لە (قوتابخانەی كەشتی نوح) وانەی بە قوتابییەكانی وتووەتەوە، هەتا قوتابییەكانی لای بوونایە، هەرگیز میوانی قبوڵ نەكردووە.
لەبەرامبەردا كرێی فێركردنی یەك قوتابی مانگی (نیو دینار) بو.
كەشتی نوح پێكهاتبوو لە دووسێ دوكان لە سەر جادەی سابونكەران كتێبخانە‌یەكیشی دامەزراندبوو، كتێب و رۆژنامە تێدا ئەفرۆشت. زیاتر ئاشنا بوو رۆشنبیران و ئەدیبان بونە هاودەمی، هەریەكە لە پیرەمێرد و حوسێن خوزنی موكریانی، زێوەر، بێخود، گۆران، شێخ سەلام، بێكەس، برایم ئەحمەد، ئەخۆل و زۆر ئەدیب و شاعیری تر دەهاتنە لای.
بەرهەمەكانی گەلێك شاعیری پاراست
خزمەتەی مێژوی ئەدەبیاتی كوردی كرد و بەدەستوخەتی خۆی دیوان و بەرهەمەكانی گەلێك شاعیری پاراستلەوانە دیوانەكانی حەمدی و مەولەوی و سالم و نالی و كوردی و گەلێك كەشكۆڵ و دەستنووسی دەگمەنیشی لەپاش بەجێماوە، كە لە ئێستادا بوونەتە سەرچاوەی باوەڕپێكراوی لێكۆڵینەوە زانستییەكان لە بواری ئەدەب و مێژووی كورددا.
هاوكارێكی هەمیشەیی رۆژنامەی ژین بوو و بەدڵ و بەگیان خزمەتی رۆژنامەی ژینی ئەكرد، لە رێی ژینەوە ژیاننامەی زۆربەی شاعیر و پیاوە گەورەكانی نووسییەوە، هەروەها هاوكارێكی باشی گیوب موكریانی بو لە دەركردنی گۆڤاری (زاری كرمانجی). بەڵام وەك خۆی لەنوسینێكدا دەردە دڵی خۆی كردوە دەڵێ: "لەم ماندوو بونە هیچ سودێكی زاتیم دەست نەكەوتووە وەپێ نەبووم بەهیچ وە تازە بە هیچیش نابم، ئامانجم بڵاوكردنەوەی ئەدەبیات و زمانی كوردی بووە
لەدەرمانی كوردەواری شارەزابو
هەر لەم كەشتی نوحەوە هاوكارێكی پیرەمێرد و (ڕۆژنامەی ژین) بووو جێ بەنجەشی بە (گۆڤاری گەلاوێژ)ەوە بە ڕوونی دیارە. جگە لە ڕۆژنامەی (ژین) لە گۆڤاری (ڕۆژی نوێ 1960-1961) شدا (دیوانی كۆڕی زانیاری) بڵاوكردۆتەوە كە باسی كەڵك و سوودی هەندێك ڕووەك دەكات. لە بواری پزیشكیدا كە بە دەرمانی كوردەواریی ناودەبرێت. تەنانەت هەوڵیداوە ئەو دەرمانە كوردەواریانە لە قاڵبی هۆنراوەدا دابڕێژێت تا بچنە سەر زاری خەڵكی و لە فەوتان و لەناوچوون بیانپارێزێت.
سەجادی لەوەسفی كەشتی نوحدا
مامۆستا عەلادین سەجادی لە لاپەڕە (87) ی كتێبی (گەشتێك لە كوردستانا) لەو سەردانەیدا بۆ شاری سلێمانی لە مانگی ئەیلولی ساڵی 1955دا، سەبارەت بە مامۆستا نەجمەدین مەلا دەنووسێ:
قوتابخانەیەكی داناوە دەرسی بە مناڵ و گەورە وتووە، ئەمە (30) ساڵە خەریكی ئەوەیە،ژیانی بە نووسینەوەی دیوانی شاعیرە كوردەكانەوە خەریك كردووە،
دواتر مامۆستا سەجادی لە لاپەڕەی (115) ی هەمان كتێبدا دەنووسێت: شوێنەكەی نجم الدین مەلا دا، شوێنێكی سەیر بوو، هەم قوتابخانە و شوێنی نووستن بوو، هەم چێشتخانە و كتێبخانەی بوو، چەند كورسییەكی تێدا دانابوو بۆ مناڵەكان، دۆڵابێكی هەبوو پڕ بوو لە كتێبی دەستنووسی خۆی كە دیوانی زۆرتر لە شاعیرە كوردەكان بوو، ، زۆرتر لە ڕۆژنامە كوردییەكانی لابوو ئەلبومێكیوێنەی گەلێ لە شاعیرە كوردەكانی تیا بوو.
بەردیان تێگرت
بەڵام سەرباری ئەم هەموو خزمەتانەی نەجمەدین مەلا كە چل خزمەتی ئەدەبی كوردی كرد، لەجیاتی ڕێز و ستایش كردنی، كەوتۆتە بەر ڕەخنەی رووخێنەر و داگرتنەوەی رووپەرەی نوسراوە بەنرخەكانی، بەڵام ئەوەی زۆری بێزاری كردبو ئەوەبو كە، سەرەڕای ئەوەی كەبەڕۆژو بەشەو وانەی بەو خەڵكە نەخوێندەوارە ئەوت و فێری خوێندەواری ئەكرد، كەسانێكی نەفام و بێ ویژدان كاتێ ئەیویست دوای ئەو هیلاكی و شەكەتیە پشوویەك بدات (تەق) بەردێكیان ئەكێشا بە دەرگەكەیداو ڕایان ئەچڵەكان ئەمە نە جارێك و دوان و دەبارە ئەبوەوە ناچار ئەهاتە دەرەوەو، داخی دڵی خۆی ئەڕشت بەو مناڵانەی بەردە فڕكێیان بو، كە خەڵكی بێئاگا زۆرجار گاڵتەیان پێ ئەكرد، ئەویش ئەیوت: "كورد زیندوگێی مردو پەرستن".
لە سلێمانی سەرنجی دیبلۆماتێكی ئەمریكی رادەكێشێت
یەكێك لەو یادداشتە بەنرخانەی تایبەتمەندییەكی گرنگی بۆ مێـژووی كورد هەیە، یادداشتەكانی (ئارچی ڕۆزڤێڵت)ـە كە دیبلۆماتێكی ناسراوی ئەمریكایە و لە بنەماڵەی ناسراوی (ڕۆزڤڵت)ـە.نووسەر لە بەشی چوارەمی یادداشتەكانیدا كە تایبەتە بە كورد، چەندین یادداشت و بیرەوەریی خۆی نووسیوە.
ناوبراو لە یادداشتەكانیدا نووسیویەتی: "لە سەردانی شار و بازاڕەكانی سلێمانی‌دا، كەوتمە ژێر كاریگەری ئاشكرای جوانیی كوردەكانەوە. زۆربەیان ڕیشیان هەبوو، بەڵام ئەوەی زیاتر لە هەموو شتێك منی خستە ژێر كاریگەری خۆیەوە، خوێندنگەیەكی بچووك بوو لە ناو بازاڕدا -مەبەستی قوتابخانەی كەشتی نوح‌ی مامۆستا نەجمەدین مەلایە- كە تیایدا ڕیشسپیەكی دنیادیدە خوێندنەوەی (بوستان) ی بەرهەمی شاعیری فارسی زمان (سەعدی)، فێری مناڵانی تەمەن (9) ساڵە دەكرد.
نەجمەدین مەلا لە یاداشتەكانی گەڕیدەیەكی چیكوسلۆفاكی دا
میرۆسیلاڤ زیگمۆند، گەڕیدەی چیكوسلۆفاكی كە خۆی سەردانی كتێبخانەكەی كردوە و لەنزیكەوە چاوی بەم عاشقەی كتێب وخوێندەواری كەوتوە دەڵێ:
"نەجمەدین مەلا مامۆستایەكی فۆلكلۆر و داستانزانی كورد بوو، ئامانجی ئەوە بوو بەهۆی ئەم قوتابخانەیەوە هەستی نەتەوایەتی بخاتە مێشكی قوتابیانەوە، پیاوێك بوو ژیانی كردبووە (6500) بەشەوە، واتە بەپێی ژمارەی ئەو قوتابیانەی كە فێری خوێندن و نووسینی كوردی كردبوون. لێم پرسی بۆچی ئەم ناوەت بۆ قوتابخانەكەت دۆزیوەتەوە؟
پاش بیركردنەوەیەكی قووڵ وەڵامی دایەوە و وتی (ئێمەی موسوڵمان كەشتی نوح بە نیشانەی خۆپاراستن و ڕزگاربوون ئەزانین، ژیانێكی نوێ و دنیایەكی نوێیە، ئەو ژیانە چەند ساڵ بەڵكو چەند سەدەیەك خەباتمان بۆ كرد لە سەردەمی حوكمڕانی عوسمانییەكان ڕێژەی نەخوێندەواری لە ناو كوردەواریدا 100% بوو، ئەمە بەڵگەیەكە بۆ تاوانباری ئەو سەردەمە، هێشتا بە تەواوەتی كەس نەیزانیوە لە كوێوە كەشتێكەی نوح كەوتۆتەڕێ، بەڵام مێژوو دەریبڕیوە كە لەسەر كێوی (ئارارات) لەنگەری بەستووە و وەستاوە).
میرۆسیلاڤ زیگمۆند، گەڕیدەی چیكوسلۆفاكی بە جۆرێكی ئەوتۆ نەجمەدین مەلای چووەتە دڵەوە كە بڵێت : (مامۆستا نەجمەدین خوویداوەتە پیشەی فێركردن و پەسەندی كردە سەر هەموو خۆشەویستییەكی ترداتاوەكو بتوانێت ڕەگوڕیشەی نەخوێندەواری هەڵكەنێت، لە بریتی فێركردن پارە و پوولی لە قوتابیانی وەرنەئەگرت، بەڵكو لە دەمی خۆی ئەگرتەوە و ئەیخستە سەر مەسرەفی قوتابخانەكەی، لە ڕۆژنامەی «ژین»دا ئەینووسی و بەو پارەیە بەكولەمەرگی ئەژیا تەختە قەرەوێڵەیەكی داڕزاوی هەبوو كە شوێنی خواردن و حەسانەوە و نووستنی بوو، لە ژوورەكەیدا كۆمەڵە دەفتەر و كتێبێك هەبوو، سەرەڕای خوێندن و نووسین قوتابییەكانی لە فۆلكلۆر و مێژووی كورد ئاگادار ئەكرد).
دكتۆر كامەران بەدرخان داوای چی لێكرد؟
ناوبانگی نەجمەدین مەلا نە تەنیا سلێمانی بەڵكو گەیشتبوە كوردانی پارچەكانی دیكە، لەوانە كەسایەتی دیاری كورد دكتۆر كامەران بەرخان جارێكیان لەسوریاوە كاغەزێكی بۆ نوسی بو وتبوی: "مامۆستا هەرچیت لەلایە بە كەشكۆڵێكی گەورە بۆم بنوسەرەوەو بۆم بنێرە". بەدرخان پارەیەكی زۆریشی وەك پاداشتی ئەو كارەی بۆناردبوو. نەجمەدین مەلاش قۆڵی لێ هەڵماڵی و دەستی كرد بە نوسینەوەی كەشكۆڵ و ، هەرچی شیعری كوردی شاعیران هەبو هات بەدەستیەوە لەماوەیەكی زۆردا بۆی نوسیەوە، كە تەواویكرد بەرێی پۆستە بۆ دكتۆر كامەرانی ڕەوانەكرد. پاشا ماوەیەك د.كامەران نامەیەكی سوپاس و ڕێزی بۆناردبوو نوسیبوی: ئەوە بەدەستم گەیشت زۆر مەمنون، ئەگەر كەشكۆڵی تریشت لەلایە ئاگادارم بكەرەوە.
مەلا مستەفا كەشكۆڵەكەی نەدایەوە پێی!
حەمەبۆر لە یادشتەكانیدا رووداوێك دەگیرێتەوە كە ئەو كاتەی مەلا مستەفا لەشاری سلێمانی بو چونكە نەفی كرابو، بەڵام زۆر دڵخۆش بو لەو كۆڕی حزبایەتی و ئەدەبیاتە، ڕۆژێ سەردانی نەجمەدین مەلای كردو كەشكۆڵی (ئەحمەد كۆر)ی دایە دەست تا بیخوێنێتەوە كە هەمووی شیعرو مناجات و بابەتی دینی بوو. حەمەبۆ لەدرێژەی گێڕانەوەیەكەیدا دەڵێ: "پاش ماوەیەك چوم لێی وەربگرمەوە بەڵام مەلا مستەفا وتی: قەت ناشێ بۆ كەشكۆڵەكە هاتبیتەوە، منیش شەرم گرتمی و وتم: نەخێر قوربان ئەوە هەدیەی جەنابتە.
زۆر زیرەك بو كەزانی شەرم دەكەم وتی: چەند ئەڵێی ئەتدەمێ، دانەیەكی تر بۆ خۆتان بنوسنەوە، چونكە ئەبێ هەردەم ( قورئان) و (كتێبی ئەحمەدی كۆر)م پێبێ.
ئەو مامۆستایەی نەوشیروان مستەفا لێوەی فێرە فارسی بوو
جارێك لە كاتی سەردانی كردنی ماشەڵڵا شەمس ئەلواعزینتەمەن 65 ساڵ كە نوسەر و كۆمەڵناس و رۆژنامەنوسێی ئێرانی بۆ لای كاك نەوشیروان زۆر سەرسام دەبێ بە فارسیەكەی. لێی دەپرسێ لای كێ فێری ئەم فارسیە بووی؟ ئەویش دەڵێ: لای مامۆستا نەجمەدین مەلا لە كەشتی نۆحدا دەرسی فارسیم لای ئەو دەخوێندو ئەو رێنوسەشی كە پێی دەنوسم هەر ئەو فێری كردم.
مەبەستی چی بوو لە فەرهەنگی گاڵتەوگەپ؟
دەستی نوسینیشی هەبو، پیاوێكی بەهرەدار لەشتی وای ئەكۆڵییەوە و لەسەری ئەنوسی كە كەم كەس بۆی دەچوو. لەهەر ژمارەیەكی ڕۆژنامەی( ژین)دا چیرۆكێكی پێشكەش بە منداڵان ئەكرد، جار جار پوختەیەكی لەسەر شاعیرە كوردە ناسراوو نەسراوەكانیش دەرئەبڕی و بڵاوئەكردەوە. بۆ زاخاوی مێشك مەتەڵ و هەڵهێنی بە شیعر ئەنوسی، بۆ یەكەم جار واتای هەندێ وشەی بەشێوازێكی سەیر لێك ئەدایەوەو لەشێوەی فەرهەنگێكدا لە هەر ژمارەیەكدا بڵاوی ئەكردەوە، مەبەستی لەم فەرهەنگە ڕابواردن نەبو، بەڵام بەرگێكی پەندو ڕەخنە بو.
فەرهەنگێكی هەبو وەك ڕەخنە ئامێزی یا ئامۆژگاری وتەكانی بەكار دەهێنا، بەهۆی ئەم فەرهەنگەوە ڕەخنەی هاتەسەر و چەند جارێك لە رۆژنامەی ژیندا لەسەری نوسرا. نەجمەدین مەلاش ئاوها وەڵامی ڕەخنەگران دایەوە: "جارێ ئەم فەرهەنگە گاڵتەو گەپە، ئەو گاڵتەو گەپەی كە ئێمە وای تێگەیشتوین هەر بۆ قەشمەری و پێكەنینە وە هیچ مەعنای تێدانیە، وانیە ئەگەر گاڵتەو گەپ بەجۆرێكی رێكوپێك سودی لێ ئەگیرێ یەكەم پێكەنین و حەسانەوەی مێشك، دووەم پەندو ئامۆژگاری ، سێیەم سەرزەنشت بۆ گەڕانەوە لە كاری پڕو پووچ.
نمونەی چەند وشەیەك لە فەرهەنگەكەی:
پیاوی بێ ئیش: پێوەر (مەساحی) جادە
زانای بێكردەوە: داری بێ بەر
خزمی خراپ: گونی قۆڕ
پارە پیسكە: دیلی سندوق
قەڵەمی بەدنووس: چەكی گوللە پرژێن
مەكتەبی محامی: دوكانی قسەفرۆش
دەربارەی ژیانی و كەسایەنی:
ئەو پیاوەی هەرگیز قژی شانەنەكرد
نەجمەدین مەلا ژیانێكی تەنیایی و نوسەری ژوورەوە و دور لە سەیران و گەڕان و دەرودەشت بو. لەژیانیدا زۆر سادە و سەڵت و تەنها دەژیا، قانع و روخۆش بو، دڵسۆزی دەوروبەر و شاعیران بو بەڵام هێندە دڵسۆزی خۆی نەبو، چڵكن و پڵكن زۆر بە كەمی دەستی بەخۆیا ئەهێناهەرگیز قژی شانە نەئەكرد، دەیوت: "فەیلەسوف دەبێ وابێ".
نەجمەدین مەلا ڕەندێكی نوكتەبازی دەنگ گڕی قسە لەڕوو بوە، فێركردن و بەخێو كردنی منداڵی كوردی پەسەند كردوەتە سەر ژیانی تایبەتی خۆی،
لەساڵی 1931ەوە سەریكردە سەر مەیخواردنەوە، بەشێوەی سەرمەست دەژیا بۆ ئەوەی ماندوێتی بحەسێتەوە و وەك بێكەسی شاعیر ئەڵێت كەمێ لەدنیای دوون بێ خەبەر بێت، جار جار خۆی بە مەی مەست كردووە.كە كاری لە ڕەوشتی نەئەكرد تا ببێتە بەدمەست و قسەی خراپ بكات.
شەوانە لە چوار سەعات زیاتر نە ئەنوست، نوستنەكەشی لەسەر كورسی و مێزەكەی بوو بەتانیەكی دەدا بەخۆیداو دەستی دەكردە نوسینەوە تا خەو دەیبردەوە و خەوی لێئەكەوت، پاش بە ئاگابوونەوەی دەستی دەكردەوە بەنوسین، هەر لەبەر ئەمەش بوە هەندێ لاپەڕەی كەشكۆڵەكان خەت تیایدا درێژ بۆتەوە، كاتێ خەبەری بۆتەوە چاكی كردۆتەوە.
بەسكێ تێر بەسكێ برسی
نەجمەدین مەلا سەرباری ئەو سودو قازانجەی بەخەڵكی شاری سلێمانی و ئەدەبیاتی كوردی كردویەتی، لەژیانی كەسی خۆیدا دەرون ئاسودە نەبوە، بەسكێ برسی و بەسكێ تێر، جاری وا هەبو بە سێ شەو بەبرسێتی نوستوە. نەجمەدین ژەم بەژەم خواردنی دەكڕی و دەیخوارد یا كەسێك هەندێ خواردنی بۆ دەبرد گەر نەبوایە ئەوە بە برسێتی سەری دەنایەوە. زۆرجار هاوڕێكانی جلو بەرگەكانیان دەبردە ماڵی خۆیان بۆیان دەشوشت. شێخ لەتیفی شێخ مەحمودی حەفید زۆرجار سەردانی ئەكرد و دەست گیرۆدەیی ئەكرد.
پشلیەكانی گوێچكەیان خوارد!
ئاژەڵ دۆست بوو، هەمیشە پشیلە لە نێو كەشتی نوحدا هاتوچۆ و تەراتێنیان دەكرد، ۆر حەزی لە بەخێوكردنی پشیلە بو.زۆر بەزەیی بە پشیلەدا هاتووە، دوو پشیلەی كەللـە زلیشی هەبوو، ئەوە نۆبەتچی قاپی بوون!.دوو پشیلەكەی ی بەناو (قەتوول) و (بەتوول)ەوە هەبوو. زۆری خۆش ئەویستن و خزمەتی باشی ئەكردن بەڵام كەمرد هەرئەو پشیلەیە سەرو چاویان كڕاندبۆوە لەبرسانا چونكە چەند ڕۆژێك بو هیچیان نەخواردبو.
نەجمەدین مەلا حەزی لە ژیانی مووچەخۆری نەكردووە بۆیە ماوەیەك بە بێ ئیش و ماوەیەكیش بە ڕەنجی شان تەمەنی هەرزەكاری بەسەردەبرد.ئەگەرچی ماوەیەكیش لە (ڕانیە) بوە موچەخۆری دەوڵەت .
ئەگەرچی ناوی بەنەجمەدین مەلا ڕۆیشتبو و قورعانیشی خەتم كردبوو،بەڵام خۆی حەزی بە مەلایەتی ناكرد، بگرە لەڕووی باوەڕەوە نوێژو ڕۆژووی نەبو بەڵام بەڕێزەوە لەئیسلام و كەسایەتیە ئاینیەكانی سلێمانی دەڕوانی و دڵیانی ڕادەگرت.
بەڕەبەنی دەژیا
سەبارەت بە ژنهێنانی مامۆستا، هەندێك دەڵێن ژنی نەهێناوە، گوایە لە دەستنووسەكانی مامۆستادا ناوی هاوسەر و منداڵ نەهاتووە، بەڵام لە ڕاستیدا ژنی هێناوە و تەنانەت كچێكیشی لێی بووە، بەڵام بە جوانەمەرگی سەریناوەتەوە و پاش مردنی كچەكەی، نەجمەدین مەلا لەگەڵ فاتمە خانی هاوسەری لە یەكترجیابوونەتەوە. لە ژیانی هاوسەرگیریدا سەركەتو نەبوە، خۆی قسەیەكی هەبو دەیوت: "ژن ئەهێنی بەڵایە نایهێنێ هەر بەڵا".
تەبیعەتێكی توڕەی هەبو، زوو هەڵئەچو لەخەڵكی، لەمناڵان زۆر بێتاقەت دەبو، بە شێوازو ئسلوبی خۆی ئامۆژگاری خەڵكی دەكرد، بە توڕەیی ئامۆژگاری خەڵكی دەكرد، یا بە شیعری شاعیرەكان یا پەند وەڵامی گونجاوی دەدانەوە. هەموو شێوازەكانی حیكمەت بو.
چۆن دەرمانخوارد كرا؟
رۆژی ٢٣/ ٤/ ١٩٦٢لەماڵەكەی خۆیدا لە سلێمانی كۆچی دوایی كردو بەهۆكاری ئەوەی بە تەنها دەژیا لە كەشتی نوحدا ، كاتێك كۆچی دوایی كرد پاش زیاتر لە دە ڕۆژێك دەرودراوسێ هەستیان پێكرد. كاتێ بەمردنەكەیزانرا.
نوسەر و لێكۆڵەری ئەدەبی حەمەبۆر لە ساڵی 1931 بەدواوە تا كۆتا ساڵەكانی تەمەنی نەجمەدین مەلا ژیانیان بەكەوە بەسەر بردووە، هاتوچۆو ڕەفتیان هەبووە
نەمجەدین مەلا لە ساڵانی (60-62) وەك شێتی لێهاتبو خەنجەرێكی پێبو هەر پیاوێكی عەرەب و ئەمن و بەعسی دەدی پەلاماری خەنجەری لێدەردەكرد و هاواری لێدەكرد، دەیوت: "ها شتگولون.. ها شتگون". لە جەریدەی (ژین)یشدا شتی بڵاوئەكردەوە. بەعسیەكان بە دوژمنی خۆیان ئەزانی بۆیە دوو جاشی سلێمانی ئاڕاستەكراو ئاشنایەتیان لەگەڵ بەست و شەوانە دەچونە لای و مەشروبیان بۆ ئەبرد و تا درەنگ دادەنیشتن، دوای چەند دانیشتنێ، شەوێك زەهریان بۆ كردبووە مەشروبەكەوەو بەجێیان هێشتبوو پاش ڕۆیشتنی ئەوان ئەمیش دەرگای دوكانەكەی دادەخات و دەنوێت. پاش چەند ڕۆژێ بۆن لە دوكانەكەیەوە پەیدا بو، لیژنەیەك پێكهاتبون لە پۆلیس و پیاوی حكومی و ئەهلی دەرگاكەیان شكاند، كە سەیر ئەكەن لەسەر حەسیرە شڕەكەی مردووە و بۆنی كردووە، پشیلەكەشی لەبرسانا هەندێ لە لوت و دەمو بەشێك لە قۆڵی خواردبوو، چونكە نەجمەدین مەلا هیچ خواردن لە ژوورەكەیدا نەبو تا ئەم پشیلەیە بیخوات.".
دوای دە رۆژ بەمردنی زانرا!
ڕۆژی دوو شەممە ڕێكەوتی 23-4-1962 مامۆستا هەروەكو نەریتی ڕۆژانەی، خۆی كرد بە چاپخانەی (ژین) دا و تاوێك دانیشت و چووە دەرەوە، ئیتر یەك دوو ڕۆژێك دوای ئەوە مامۆستا سەری ژین-ی نەدایەوە. كە ئەمە جێی سەرسوڕمانی كارمەندانی چاپخانە بوو، هەر بۆیە كەوتنە سۆراخكردنی، كرێكارانی ژین زۆر بە پەرۆشەوە وێڵی هەواڵی مامۆستا بوون.
ئەنجامی سۆراخكردنی هەموویان لەوەدا یەكیگرتەوە كە مامۆستا دەرگای قوتابخانەكەی كە لە دیوی دەرەوە بە قفڵێكی گەورە لەو قفڵانەی كە بە كلیلی خۆی نەبێت داناخرێت؛ داخراوە، كە ئەمەش لای هەمووان ئەوەی دەگەیاند كە مامۆستا لە ناوەوە نیە و ڕۆیشتووە، یەكێك دەیوت چووە بۆ مەسەلەی خانەنشینی براكەی، یەكێكی تر شتێكی تری دەوت.. پاشان یەكێك لە كرێكارەكانی چاپخانەی ژین لە پەنجەرەی ماڵە دراوسێیەكیانەوە سەریكێشا تا بزانێ چییە؟ ئەمە جگە لەوەی كە زۆر لە دڵسۆزانی تریش خەریكی سۆراخكردنی بوون.
دواجار كە كرێكارەكە دێتەوە، دەڵێ: «بەخوا هیچ دیار نییە، بەڵام بۆنێك دێت سەردار بێسەر ئەكات!» ئیتر (ژین) دەمودەست لەگەڵ (حاكم تەحقیق) دا قسەی كرد، ڕۆژی شەممەی ڕێكەوتی 5-5-1962 بوو، لە سەعات سێ و نیوی پاشنیوەڕۆی هەمان ڕۆژدا، حاكم تەحقیق فەرمانی دەركرد بۆ كردنەوەی (قوتابخانەی كەشتی نوح) ی مامۆستا، دوو موفەوەز و نوێنەری (ژین) چوونە بەر (قوتابخانەی كەشتی نوح) موفەوەزەكە پەیژەیەكی نا بە پەنجەرەكەوە و سەیرێكی كرد و وتی: بەخوا هیچ دیار نییە، پاشان بە لایتی دەستیی لێی ڕوانی وتی: ئەوەتا لەبەر قاپی دەرەوەدا لاشەیەك كەوتووە! دواتر قاپییەكە دەشكێنن و دەبینن تەرمی مامۆستا ئاوساوە و بۆنی كردووە، لاشەكەی نزیكەی دە دوانزە ڕۆژ لە ژووررەكە دا ببوو، دواتر تەرمی مامۆستا دەبرێتە نەخۆشخانە. لەبەرئەوەی لاشەكەی بە تەواوی تێكچوو بوو، پزیشكەكان نەیانتوانی توێكاریی بۆ بكەن، ئەو شەوە تەرمی مامۆستا لە مەیتخانە دەمێنێتەوە، هەر هەمان شەو هەموو پێویستیەك ئامادە دەكرێت و بۆ بەیانی لاوان و مامۆستایان و دڵسۆزان دەكەونە خۆیان بەوپەڕی ڕێزەوە تەرمی مامۆستا بەڕێدەكەن بەرەو گۆڕستانی سەیوان.
وەسێتی كردبو بە دەهۆڵ و زوڕناوە بنێژرێت
ئەوەندە عاشقی ئازادی و سروشتی جوانی كوردستانەكەی بوو وەسیەتی كردبوو لە چیای ئەزمڕ بە خاكی بسپێرن، ئەی وت نەك بمرم لەناكاو لەپڕ لە لاكۆڵانێ، بە زووڕنا و دەهۆڵ بمبەنە ئەزمەڕ با شار بزانێ لەوێ بمنێژن، بەڵام ئەو ڕۆژگارە تازە شۆڕشی ئەیلول هەڵگیرسا بوو ئەو دەرفەتە نەڕەخسا وەسیەتنامەكەی جێبەجێ بكرێ، هەر بۆیە لە گردی سەیوان بەخاك سپێررا، خەڵكی سلێمانی وەك وەفایەك ئەم ڕاسپاردەیەی بەهەشتییان كردە قەرز و لەئەستۆیان گرت.
هەر بۆیە دوای مۆركردنی بەیاننامەی ئازاری (1970) بڕیاریان دا گەردن ئازادی خۆیان بەرامبەر ئەو كەڵەپیاوە بگەیننە جێ، پلانیان دانا ئێسكوپروسكەكەی لە سەیوانەوە بگەیەننە چیای ئەزمڕ، لە ساڵڕۆژی كۆچی دوایی مامۆستادا لەلایەن خەڵكی سلێمانیەوە بەڕێوڕەسمێكی شكۆدار و سەیران و گەشت ئاسا دور لە پەستی و گریان وشیوەن و خەم، بە مەستی بیگەیەننە ئەو هەوارە نوێیە كە خۆی دیاری كردبوو.لەسەروەسیەتی خۆی لەمەراسیمێكدا تەرمەكەی لە چیای ئەزمڕ بە خاك سپێرا.
سەرچاوە:
1- سەرجەم بەرهەم و بابەتەكانی مامۆستا نەجمەدین مەلا: ئاوات ئەبوبەكر ئەحمەد
2- توێژینەوەیەك لە پێنج بەهرەی نەجمەدین مەلا، موستەفا نەریمان 1980 بەغدا
3- عەلادین سەجادی : گەشتێك لە كوردستانا
4- رۆڤاری تایبەت بە نەجمەدین مەلا، ژمارە (47)، ساڵی 2007
5- پاشكۆیەكی رۆژنامەی كوردستانی نوێ
6- وتارێكی نوسەر مەجید ساڵج