06:00 - 14/01/2019
قات لەنێوان زیانە تەندروستیەكان و هەڵوێستی زانایانی ئیسلامی دا
مادی هۆشبەر جۆری زۆری هەیە لە جیهاندا و بەكارهێنەرانیشی جۆراو جۆرن، لەوڵاتێك جۆرێك بەكاردێنن و لەیەكێكی تر جۆرێكی تربەكاردێنن، رادەو رێژەی هۆشبەری هەریەكێكیان رای جیاوازی یاسایی و شەرعی بەدوای خۆیدا دێنێت.
هەرچەندە زیاتر لەچل ساڵە رێكخراوی تەندروستی جیهانی لیستی ئەو مادە هۆشبەرانەی بڵاوكردۆتەوە كە زیانی تەندروستی و جەستەیی و ئابووری و كۆمەڵایەتییان هەیە، كەچی لەوڵاتی یەمەن جۆرە گەڵایەكی دار بەكاردێنن كە پێی دەگوترێت (قات)، و ئەوەندەی ئەم جۆرە مادە هۆشبەرە لەیەمەن و هەندێك وڵاتی رۆژهەڵاتی كیشوەری ئەفەریقا بەكاردێت لە هیچ شوێنێكی تر بەكارنایەت.
ئەگەر گوزەرێك بكەیت بە نێو یەكێك لە شارەكانی وڵاتی یەمەن دا یان لە رێگەی تۆڕی ئینتەرنێتەوە بەناو وێنەكانی ئەو وڵاتەدا بگەڕێیت دیاردەیەكی سەیرت دێتە بەرچاو، ئەویش ئاوسان و بەرزبوونەوەی لایەكی دەمووچاوی هاوڵاتیانی ئەو وڵاتەیە، كاتێك دەم دەكەنەوە شتێكی سەوزی تۆخ لەناودەمیاندا خۆی مەڵاس داوە، بە دووبارە بوونەوەی ئەو دیاردەیە ئەو پرسیارە دێت بە مێشكتدا ئەوە چیە لەناو دەمیاندا؟ وەڵامی ئەوانیش هەر ئەوەندەیە دەڵێن گەڵای(قات)ە.
قات چیە؟
بە پێی هەندێك لە سەرچاوەكان مێژووی دۆزینەوەی ئەم درەختە دەگەڕێتەوە بۆ 700 ساڵ پێش لە ئێستە، لەو كاتەوە تا ئێستە ناوبەناو كێشەی لەسەر درووست بوەو تا ئێستەش ئەو كێشانە درێژەی هەیە، كەچی رێكخراوی تەندروستی جیهانی لە ساڵی 1973 وە ناوی قاتی خستوەتە نێو ئەو مادانەی كە پێیان دەگوترێت (مادەی هۆشبەر)، دوای ئەوەی بۆ ماوەی شەش ساڵی ئەو رێكخراوە پێكهاتەو كاریگەریەكانی ئەوگەڵای ئەو دارەی خستە ژێر تاقیكردنەوەو پشكنینەوە دواجار بۆیان دەركەوت كە پێكهاتەكانی (رووەكی قات) بریتین لە (نۆربۆسید) و (فیدرین)و (كاسین)ە و ئەو مادانە ش كاریگەری راستەوخۆ دروست دەكەن لەسەر كۆئەندامی دەمار و نیشانەكانی (ماخۆلان-ADHD- زۆری جووڵە و كەمی ئاگایی یان تەركیز)لە مرۆڤدا گەشەپێدەدەن. هەروەها دەبێتە هۆی تێكشكانی هەندێك خانەو پێدانی وزە بەخش بە دەمارەكان كە مرۆڤی بەكاربەر هەست بە ماندوو بوون و هیلاكی نەكات بەتایبەتی لە سەرەتای بەكارهێنانیەوە و تا بەكار نەهێنانی دوا بكەوێت مرۆڤەكە تووشی ماندووبون و بێزاری و دڵەڕاوكێ دەكات.
بەپێی راپۆرتێكی رێكخروای تەندروستی جیهانی ساڵی 1979 بڵاوكراوەتەوە كە توێژەرەكانیان توانیویانە چەندین پێكهاتەی جۆراوجۆر لە روەكی قات دا بدۆزنەوە كە زۆر لە (كۆكاین)ەوە نزیكن و ئەو مادانەش دەبنە هۆی لێدانی زیاتری دڵ و بوونی جوڵەی زۆر و زۆر بەكارهێنانی ئۆكسجین.
ئەو توێژەرانە یەكەمجار مادەكەیان لەسەر چەند مشكێك تاقی كردەوە بینییان بۆ ماوەی 24 كاتژمێر وزەی تایبەتیان پێدەبەخشێت، دوای نەمانی كاریگەریەكەی مشكەكان تووشی بێتاقەتی و ماندوو بوون دەبن، سەرەتای هەشتاكانی سەدەی رابوردووش زانایانی هەمان رێكخراو چەند مادەیەكی تری كاریگەریان دۆزییەوە كە هەموویان لەو مادانەن كە مرۆڤ تووشی بێئگایی و جۆرێك لە مەست بوون دەكەن.
چۆنیەتی بەكارهێنانی قات:
گەڵای قات دەكرێتە نێو دەم و دەجوورێت و لە ناو لایەكی دەمدا رادەگیرێت تا بەهێواشی مولوولەكانی ناودەمی مرۆڤ تام و چێژەكەی هەڵدەمژێت و لەو رێگەیەوە مادەكە دەچێتە جەستەیەوە، جاروبار بەمەبەستی تەڕكردنەوی قومێك ئاو یان چا یان ساردی دەكرێتە دەمەوە تا بتوانرێت زیاتر وەربگیرێت، زۆرینەی خەڵك لە دوای نانی نیوەڕۆوە كە لەكاتژمێر (1-2) لە یەمەن دەخورێت، دەیكەنە نێو دەمیانەوە تا درەنگانێكی شەو لە دەمیاندا دەیهێڵنەوە و سوودی لێوەردەگرن.
نەریتەكانی بەكارهێنانی قات:
یەمەنییەكان بە تاك و بەكۆ قات دەخۆن، ئەگەر بەشێوی كۆ و پێكەوە قات بەكاربهێنن ئەوا لە ژوریكدا ئەوانەی مەبەستیانە پێكەوە كۆدەبنەوە كە یەمەنیەكان پێی دەڵێن (دەواوین) و بەستەیەك قات لە ناو دەفر(قاپ)ێكدا دادەنێن و نێرگەلە دادەگیرسێنن و ئاوی سارد (یان خواردنەوە گازیەكان) دادەنێن و هەر كەسەو بە پێی حەزی خۆی بەكاری دێنن، لە كاتژمێرەكانی سەرەتاوە هەموویان بە جۆش و خرۆش و توانایەكی بەرزەوە باس لە كاروباری رۆژانە یان بابەتی رۆژدەكرێـت، شێوازی قسەكردنیان خێرایەو بابەتی جۆراوجۆر دێننە ئاراوەو هەموویان قسەی لەبارەوە دەكەن و زۆرینەی بابەتەكانیش هیچ پەیوەندییەكیان پێكەوە نیە، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات و دوای دوو كاتژمێری سەرەتا ئیدی بێدەنگی و ماتییەك باڵ دەكێشێت بەسەر دانیشتنەكەیاندا. بێتاقەتی و بێزاری و ماندووبون روویان تێدەكات بە جۆریك كە توانای هەستانەوەیان نیە لە جێگەی خۆشیان، تا درێژەش بكێشێت بەكاربەر تووشی دڵەراوكێ دەكات، ئەمەش وا لەبەكاربەرانی قات دەكات كە دوور بكەونەوە لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتیە گشتیەكانی وەكو ئاهەنگ و پرسەو بۆنە كۆمەڵایەتیەكانی دیكە.
دیارە ئەمەش كاریگەری زۆر خراپی هەیە لەسەر هاوڵاتیانی یەمەن كە بە خەڵكی خێڵەكی و بەهێزی پەیوەندییە كۆمەڵایەتیەكان ناسراون، بەكار بەرانی قات بە شێوەیەكی سەرەكی دابڕاون لە بۆنە كۆمەڵایتەیەكان لە هەموو بوارەكانی ئاهەنگ و پرسەو كۆبوونەوەی سوڵح و لێخۆش بوونە جیاوازەكان.
شارەزایانی كۆمەڵایەتی یەمەن لەو باوەڕەدان قات كاریگەری خراپ لەسەر حێزانەكانی یەمەن دروست كردووە و بەو هۆیەوە چەندین خێزان بەبەر یەك هەڵوەشاونەتەوە، لەبەر ئەوەی بەكاربەری قات بۆ ماوەی چەندین كاتژمێر ئاگای لە خۆ نیەو لە هاوسەر و منداڵەكانی دادەبڕێت و ئەوەش كاریگەری زۆر خراپ لەسەر خێزانەكان دادەنێت، ئەوە جگە لە بە فیڕۆدانی پارەو زیانی ئابووری گەورە لەبەكاربەر ودروستكردنی كاریگەری نەرێنی لەسەر باری تەندروستی خێزانەكان و دابڕانی منداڵەكانیان لە قوتابخانەو جیابوونەوەی هاوسەرەكان لەیەكتری.
كاریگەرییە دەروونی یەكانی قات:
پسپۆڕانی دەرونی ئەوەیان بۆ یەكلایی بوەتەوە كە قات زیانی گەورەی سایكۆلۆژی هەیە بە پێچەوانەی ئەوانەی باوەڕیان وایە كە قات سووی دەروونی هەیەو بۆ ماوەیەك نەشوەو دڵخۆشی و جەوێك بۆ بەكاربەر دروست دەكات، هەروەها باس لەوە دەكەن كە قات دەبێتە هۆی چەندین نەخۆشی جۆراوجۆر، لەوانەش (ناڕەحەتی میزكردن، دروستبوونی پاش میز كە پێشی دەگوترێت میزەچركە، كاریگەری خراپ دروست دەكات بۆ گەورە بوونی پرۆستات، هەروەها كاریگەری زۆر خراپی هەیە بۆ لاواز بوونی سێكسی ئەوەش بەهۆی ئەوەی كە بەكاربەر تووشی ئیدمان و راهاتن دەكات، بەرزكردنەوەی رێژەی شەكر لەجەستەی بەكاربەردا و ئەوەش مەترسی گەورە دروست دەكات بۆ تووش بوون بە نەخۆشی درێژخایەنی شەكرە، كەمبوونەوی رێژەی پرۆتینی خوێن و ئەوەش دەبێتە هۆ ئەوەی جەستە وەك پێویست گەشە نەكات و لەو رێگەیەوە جەستە هەمیشە لاوازو پووكاوە بەرچاو دەكەوێت، یەكێكی تر لە كاریگەریەكانی تێكچوونی كۆئەندامی هەرسە، بە درەنگ سەرفكردنی خۆراك و تووش بوون بە مایەسیریی، و داوجاریش كاریگەری زۆر دادەنێت لەسەر نەمانی حەز لەخواردن كردن.
بەپێی گوتەی پسپۆڕانی نەخۆشی (سەرەتان)ژمارەیەك لەوانەی خەریكی خواردنی قاتن بە بەردەوامی، ئەگەری تووش بونیان بە سەرەتان زۆر زیاترە لەوانەی بەكاری ناهێنن، بەتایبەتی سەرەتانی دەم و بۆریە لیمفاویەكانی ناودەم، هەموو ئەو نەخۆشیانە كاریگەری ناراستەوخۆیان هەیە لەسەر بەكاربەر، بەڵام بوونی بێتاقەتی و بێزاریی بەردەوام و دڵەڕاوكێی قورس و كەم خەوی دیارترین نەخۆشیە دەرونیەكانن كە لەئەنجامی بەكار هێنانی روەكی قاتەوە دروست دەبن.
یەكێك لەو چیرۆكانەی كە لە زاری بەكاربەرێكی (قات)ەوە بۆ میدیاكانی گێڕاوەتەوە، گوایە یەكێك لەبەكاربەران یەك كیلۆ قاتی بەكارهێناوە، لەكاتێكدا قاچی راكێشاوە، و لەناكاو هەست بە جوڵەیك دەكات لەسەر پەنجەكانی قاچی و دەبینێت چەند مارێك لەسەر پەنجەكانی قاچی هەن، هەر بۆیە شمشێرێك كە لەتەنیشتیەوە بوو بەرزی دەكاتەوەو تا هێزی تیدایە دەیدات لە پەنجەكانی و دوو پەنجەی لێدەكاتەوە، پاشان بۆی دەردەكەوێت كە ئەوانەی كە بینیونی مار نەبوون و زۆریی بەكارهێنانی قات ئەو هەستەی بۆ دوست كردوە.
كاریگەرییە ئابووریەكانی قات:
قات كاریگەری زۆری هەیە بۆ سەر ئابووری وڵات بەتایبەتی لە بواری كشت كردنیدا، قات جگە لەوەی جێگەیەكی زۆر لە زەویە كشتوكاڵیەكان دەگرێت پێویستیەكی زۆری بە ئاو هەیە، ئەگەر ئەو شوێنەی كە بۆ كشتی قات دادەنرێت و ئەو ئاوەی لە سەوزكردن و بەرهەمهێنانیدا سەرف دەكرێت لە هەر بابەتێكی تری كشتوكاڵی وەك درەخت (قاوە، برنج)دا بەكار بهێنرێت بێگومان لە رووی ئابووریەوە زۆر جیاواز دەبوو، ئەمە جگە لەوەی كۆمەڵگە لە زیانەكانی دەپارێزرا.
بە پێی وتەی شارەزایانی ئابووری ساڵانە بڕی (25 ملیار ریاڵی یەمەنی كە دەكاتە (256 ملیۆن دۆلار) لە كشتوكاڵی قات دا خەرج دەكرێت، ئەگەر ئەو بڕە پارەیە لە بوارێكی تر دا خەرج بكرایە كاریگەری زۆر ئەرێنی لەسەر خەڵكی كەمدەرامەت و هەژار دادەنا، بە پێی نوسینگەی نوێنەرایەتی ئەوروپا لە سەنعای پایتەختی یەمەن: ئەوانەی كە توانای دابینكردنی خۆراكیان نیە لە یەمەن دا ژمارەیان (سێ ملیۆن كەسە)و هەر هاوڵاتیەكی یەمەنی ئەگەر خەریكی چاندنی ئەو روەكە بێت لە ساڵێكدا 1460 كاتژمێر لە ژیانی دەبات.
بەپێی ئامارێكی فەرمی لە ساڵی 1998 دا بەرهەم هێنانی كشتووكاڵی وڵاتی یەمەن (توتن و قات) لە ریزبەندی مادە خۆراكیەكاندا پلەی یەكەمیان بەدەست هێناوە. هەموو خێزانێكی یەمەنیش بڕە پارەیەك بۆ كڕینی قات دادەنێن و لەنێو گوندەكانی یەمەنیش دا لە دوای كڕینی گەنم و برنجەوە دێت.
بەپێی راپۆرتی ناوەندی ئاماری وڵاتی یەمەن نیوەی دانیشتوانی ئەو وڵاتە بە كشتوكاڵ و بازرگانی كردنی رووەكی قاتەوە سەرقاڵن بۆیە بەرەنگاری و لەبەردەمدا وەستانی قات بە كارێكی ئەستەم دەزانن.
كاریگەری قات لەسەر ئاو:
بە پێی وتەی شارەزایانی كشتوكاڵ، رووەكی قات پێویستیەكی زۆری بە ئاو هەیە، بۆ ئەو مەبەستەش رێژەیەكی ئێجگار زۆری ئاوی ئەو وڵاتە لە كشتوكاڵكرنەكەیدا بەكاردێت كە نزیك دەبێتەوە 60% ی هەموو ئاوی وڵاتی یەمەن و ساڵانە دەكاتە 60 ملیۆن مەتر سێجا ئاو. درەختی قات لە مەترو نیوێكەوە تا سێ مەتر درێژ دەبێت و بەپێی زۆری رێژەی باران بارین و ئاوداشتنی باش و خراپیان دیاری دەكرێت و كاریگەری لەسەر نرخەكانی دادەنێت لە بازاڕەكاندا.
هەڵوێستی یاسا چیە؟
بەشێكی زۆری وڵاتانی عەرەبی و ئەفەریقی كە دواتر ناوەكانیان دێنین كشتوكاڵ و بازرگانی بە روەكی قاتەوە دەكەن، هەندێك لە پارێزگاكانی عەرەبستانی سعودیەش كە هاوسنووری وڵاتی یەمەنن بەكارهێنانی قات پەرەی سەندووە بەتایبەتی لە ناوچەی (جیزان)ی سعودیە.
بەڵام لە وڵاتی یەمەن لەنێوان ساڵانی 1972 – 1976 چەندین یاسای جۆراوجۆر بۆ قەدەغەكردنی قات دەرچووە، بەڵام هیچیان نەچوونەتە بواری جێبەجێكردنەوە لەبەر ئەوەی ئامرازەكانی جێبەجێكردنی ئەو یاسایە وەك پێویست نەبووە. لە دوو ساڵی رابوردوشدا حكومەتی یەمەن چەندین هەوڵی جۆراوجۆری داوە بۆ ئەوەی ئەو دیاردەیە كەم بكاتەوە بۆ ئەو مەبەستەش دەسەڵاتی زۆری داوە بە دامەزراوە سەربازی و ئەمنی یەكانی ناو حكومەتەكەی بۆ ئەوەی لەو بارەیەوە كارێك بكەن ، بەڵام نەیاتنوانیوە رێگری لێبكەن لەبەر ئەوەی بەكارهێنانی زۆر بەرفراوانەو زۆرینەی خەڵكی یەمەن بە هەموو چین و توێژە كۆمەڵایەتیەكانیەوە پێی ئاشنان و بەكاری دێنن، ئیدی بۆ مەبەستی بازرگانی بێت یان بەكارهێنانی خۆراكی. تەنانەت ژن و منداڵیش بەكاری دێنن و لەنێو خێزانەكاندا بە ئاسایی سەیر دەكرێت و لەسەر شەقام و كۆڵانەكانیش دا هەم بازرگانی پێوەدەكرێت و هەم بەكاریش دەهێنرێت، ئەوەندە ئاسایی بوەتەوە لەنێو شەقام و بازاڕەكاندا هەر یەمەنییەوە دەیبنی گوپی ئاوساوەو پڕیەتی لە گەڵاكانی قات و هیچ پێیان نەنگ نیەو حسابیش بۆ یاساو حوكمەكانیشی ناكەن.
میدیاكانی جیهانی باس لەوە دەكەن كە بڵاوبوونەوەی بەكارهێنانی قات نەك هەر لە دەستی سوپاو هێزی ئەمنیدا نەماوە، بەڵكو خودی ئەندامان و بەرپرسانی سەربازی و ئاسایشیش فێری بەكارهێنانی قات بوون، بەمەش بارودۆخەكەی ئەوەندەی تر ئاڵۆز كردووە.
هەرچی ریكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیشە هەوڵی زۆریان لەو بارەیەوە داوە، لەناو ئەوانەشدا ئەنجومەنی نیشتیمانی بۆ بەرەنگاربوونەوەی قات لە یەمەن كە لە ساڵی 1992 دامەزراوە و لە هەندێك لە پارێزگاكانی ئەو وڵاتەدا لقیان هەیەو گرنگی دەدەن بە هوشیاركردنەوەی خەڵك لە زیانەكانی رووەكی قات و بۆ ئەو مەبەستەش بڵاوكراوەیەكیان هەبە بەناوی (یەمەنێك بە بێ قات)و تایبەتە بە دەرخستنی زیانە جەستەیی و دەروونی و ئابووریەكانی رووەكی قات، بەڵام بەو پێیەی كە تا ئێستەش بەكارهێنان و بازرگانی پێكردن و چاندنی بەردەوامە، رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیش ئەو كاریگەرییە گرنگەیان نەبووە.
قات لە نێوان حەڵاڵ و حەرامی دا:
هەرچی زانایانی ئاینی یەمەنە، قات ئەوانیشی كردووە بە دوو بەشەوە، هەندێكیان پێیان وایە قات شتێكی ئاساییەو خۆراكێكە لە ریزی حەرامكراوەكاندا نیە و ناكرێت بخرێتە ریزی (سەرخۆش كەرەكانەوە- مسكرات)كە مادە سەرخۆشكەرەكان هۆش و ئاوەز لای مرۆڤ ناهێڵن و بەكاربەری قات بەو شێوەیە نیە، هەندێكی دیكەیان بە پێچەوانەوە بە حەرامی دەزانن و بەڵگەشیان ئەوەیە كە كات و سامان بەفیڕۆ دەدات و بەپێی وتەی پزیشەكانیش زیانی تەندروستی هەیەو هۆكارە بۆ چەندین نەخۆشی جەستەیی و دەرونی.
كێشەی یەكلایی نەبوونەوەی حەڵاڵی و حەرامی قات لە روانگەی فیقهەوە سەردەمانێكی زۆری خایاندووەو تا ئێستەش بەردەوامە، هەرچەندە كێشەی كۆمەڵایەتی و ئابووری و تەندرووستی زۆری بەداوەوەیە بەڵام بەكارهێنەرانی قات هێشتا وەك خۆیەتی.
لەكوێ هەیە:
روەكی قات لەناوچەیەكی فراوانی ناوچە گەرمەكانی (یەمەن-سۆماڵ-جیبۆتی-ئەریتریا- ئەسیوبیا- كینیا-تەنزانیا- ئۆگەندا و باشووری ئەفەریقا)و لەسەر بەرزایی چیاكانی (800 م) بەرزی لە ئاستی رووی دەریای ئەو وڵاتانەوە دەڕوێت، درێژی ئەو رووەكە هەندێكجار دەگاتە سێ مەتر و گەڵایەكی سەوزی هەیە كە درێژیەكەی لە پێنج سانتیمەترەوە دەگاتە دە سانتیمەتر و هەمیشە سەوزە و بەرگەی كەش و هەوای جۆراو جۆر دەگرێت و پێویستی زۆری بە ئاو هەیە.