10:40 - 10/05/2021
لە نەوت و گازەوە بۆ كێشەی ئاو، جبهان بەرەو كوێ دەچێت؟
ئەگەر نەوت بۆ چەندین ساڵ كاریگەرپی لەسەر هاوكێشەكانی ناوچەكە هەبوبێت كە تا بەئەمرۆش دەگات ئەو كاریگەریانە بەردەوامن ئەوە ململانێ لەسەر ئاو پێدەچێت توندتر بێت بەوپێیەی لە دواجاردا لەنەوت گرنگترە، سەرچاوەكانی ئاو كاریگەرییان هەیە لەسەر داڕشتنی پلانی سیاسی و ئابووری و تەنانەت پەیوەندی وڵاتانیش، بێگومان هەرێمی كوردستان و عێراقیش لەو ململانێ یانە بەدەر نابن كە بۆ جیهان و ناوچەكەش دێتە پێشەوە.
بەشێك لەكێشەكانی ئاو لە جیهاندا
كێشەی ڕووباری نیل
ڕووباری نیل درێژترین ڕووباری سەر زەویە و دەكەوێتە قارەی ئەفریقا، و درێژیەكەی 6650 كیلۆمەترە لەدوو ڕووباری نیلی سپی و نیلی شین پێكدێت، نیلی سپی لە ناوەراستی ئەفریقا و باشوری روەندا هەڵدەقوڵێت بەباكوری تانزانیا و پاشان ئۆگەندا و دواتر باشوری سوداندا دێت، بەڵام نیلی شین لە دەریاچەی تانا لە ئەسیوبیا هەڵدەقوڵێت پاشان دەروات بۆ سودان و لە شاری خەرتومی پایتەختی سودان هەردوو بەشەكەی ڕووبارەكە یەكدەگرن، و چەندین ڕووباری وەك سوبات و عەتبەرە و جەبەل لە ناوچەی جیاجیا دەرژێنە ناو ڕووبارەكە.
هەردوو لقەكەی نیل بە 11 وڵاتی ئەفریقیدا تێدەپەرن كە پێیان دەگوترێت وڵاتانی حەوزی نیل و لەماوەی رابردوودا چەندین رێككەوتنیان كردووە بەڵام تائێستا كێشەی ئەو وڵاتانە لەسەر ئاوی ڕووبارەكە كۆتایی نەهاتووە.
دروستكردنی بەنداو لەسەر ڕووبارەكە بەیەكێك لەكێشەكانی وڵاتانی حەوزی نیل دادەنرێت، لەوانەش بەنداوی نەهزە كە لەلایەن ئەسیوبیاوە دروستكراوە و میسر ترسی هەیە زیان بەبڕی ئاوی وڵاتەكەی لەڕووباری نیل بگەیەنێت، ناوەندی لێكۆڵینەوەی ستراتیژی جیهانی پێشبینی كردووە میسر و ئەسیوبیا شەڕی سەربازیی لەنێوانیاندا ڕووبدات، ساڵی یەكەم كە ئەسیوبیا بیەوێت بەنداوەكە پڕبكات میسر ڕووبەڕووی كەم ئاوی دەبێتەوە بەهۆی ئەوەی 75%ی ئاوی پاكی میسر لەنیلەوە دێت، ترسی ئەوەش هەیە هەنگاوەكەی ئەسیوبیا ببێتە پاڵنەر بۆ ئەوەی وڵاتانی تریش هەمان رێگە بگرنە بەر و بەنداو لەسەر ئاوی ڕووبارەكە دروست بكەن، لەوانەش ئۆگەندا كە لەلایەن كۆمپانیایەكی چینیەوە پێشنیاری دروستكردنی بەنداوێكی بۆ كراوە لەسەر ڕووباری نیل، كۆڕبەندی ئابوری جیهانی لەساڵی 2018 دا لە راپۆرتێكدا پێشبینی كردووە ڕووباری نیل ببێتە كانگای شەڕی ئاو لەداهاتوودا.
كێشەی ئاو لەنێوان عێراق و توركیا
توركیا لەساڵی 2006 وە دەستی كرد بەدروستكردنی بەنداوی ئەلیسۆ و لەمانگی حوزەیرانی ساڵی 2018 دەستی كرد بە گلدانەوەی ئاو بۆ پڕكردنی بەنداوەكە، ئەلیسۆ یەكێك لەو 22 بەنداوەی توركیا بەنیازە لەچوارچێوەی پرۆژەی گاپ دروستی بكات و پێشبینی دەكرێت بەهۆیەوە 70%ی ئاوی ڕووباری دیجلە كەم بكات، ئەوەش گرفتێكی گەورەی كەم ئاوی بۆ عێراق و سوریا دروست دەكات، هەوڵەكانی هەردوو حكومەت بۆ رازیكردنی توركیا تائێستا هیچ ئەنجامێكی نەبووە، ئەوە جگە لەوەی توركیا بەنداوی ئەتاتوركی لەسەر ڕووباری فورات دروستكردووە، كە بەیەكێك لەگەورەترین بەنداوەكانی جیهان دادەنرێت.
كێشەی ئاو لەنێوان ئێران و هەرێمی كوردستان
ئێران لەرۆژهەڵاتی كوردستان و لەنزیك شاری سەردەشت بەنداوی كۆڵەسەی لەسەر زێی بچوك دروستكردووە كە بەهۆیەوە مەترسی لەسەر ئاوی خواردنەوەی ناوچەی پشدەر و چەند ناوچەیەكی تر دروست بووە ، هەروەها ئێران چەندین بەنداوی لەسەر ئاوی ڕووباری سیروان دروستكردووە لەوانەش بەنداوی ئازادی و بەنداوی جافا و بەنداوی داریان، هەروەها تونێلی زاگرۆسی دروستكردووە بۆ گۆڕینی رێرەوی ئاوی ڕووباری سیروان، ئەوەش مەترسی بۆسەر بەنداوەكانی دەربەندیخان و حەمرین دروست دەكات لەباشوری كوردستان، جگە لەوەی ساڵانە ئاوی ڕووباری ئەڵوەن دەگرێتەوە.
سەرچاوەی كێشەی ئاو چیە؟
بەكارهێنانی ئاو لەجیهاندا زۆر زیادیكردووە، ئەویش بەهۆی زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان و خراپی بەكارهێنانی، پێشبینی دەكرێت، لەساڵی 2025 دا سێیەكی دانیشتوانی گۆی زەوی بەدەست كەمی ئاوەوە بناڵێنن، هەروەها پیس بوونی ژینگە و بەرزبونەوەی پلەی گەرما، كاریگەریان لەسەر زۆربوونی خواست لەسەر ئاوی پاك زیادكردووە.
كێشەی ئاو لەوڵاتانی عەرەبی كاریگەریەكەی زیاتر دەبێت
بەهۆی ئەوەی زۆرینەی وڵاتانی عەرەبی لەڕووی باران بارینەوە دەكەونە ناوچەی ووشك یان نیمچە ووشەكەوە و تێكرای باران تێیاندا كەمترە لە 300 ملیمەتری ساڵانە، هەروەها ژمارەی ڕووباری بەردەوام لەوڵاتانی عەرەبی نزیكەی 50 رووبارە و لەناو ئەو ڕووبارانەدا ڕووباری دیجلە و فوراتیش ئەژماركراون، بەشی زۆری ئاوی وڵاتانی عەرەبی لەدەرەوەی سنوری وڵاتەكانیانەوە دێت، وڵاتانی كەنداوی عەرەبی ئاوی خواردنەوەی شیرینیان نیە و لەرێگەی پاڵاوتنەوە بۆ خواردنەوە ئاویان دەستخستووە بەڵام ئەمە خەرجیەكی زۆری لەسەریان دروستكردووە.
كێشەی ئاو لەرۆژهەڵاتی ناوەراست و ئەفریقیا دابەشی سێ گروپ بووە
گروپی یەكەم لەنێوان وڵاتانی میسر و سودان و باشوری سودان و ئەسیوبیا و زائیر و بۆرۆندی و تەنزانیا و روەندا لەسەر ڕووباری نیل كێشەیان هەیە.
گروپی دووەم لەنێوان وڵاتانی توركیا و سوریا و عێراق لەسەر ئاوی ڕووباری دیجلە و فورات هەیە
گروپی سێیەم لەنێوان وڵاتانی ئوردن و فەلەستین و ئوردن و لوبنان و سوریا لەلایەك و ئیسرائیل لەیەكی ترەوە هەیە لەسەر ئاوی ڕووبارەكانی ئوردن و یەرموك و لیتانی و حەسەبانی.
هەربۆیە پسپۆڕان وا چاوەڕێ دەكەن ئەو ململانێ سەختەی لە ئێستادا لەسەر نەوت و گاز هەیە، لە ساڵانی داهاتوودا بگۆڕێت بۆ كێشەی ئاو لە نێوان وڵاتاندا چوون بەدەستخستنی ئاو پەیوەندی ڕاستەوخۆی هەیە بە ژیانی مرۆڤەكان و ژینگەكەیەوە.