11:42 - 13/04/2021

لوبنان؛ سەرزەمینی ئاین و ئاینزاكان لە سایەی پەیمانی میللیدا‌

پەیسەر

لەوانەیە یەكێك لە جیاوازییە گەورەكانی نێوان لوبنان و هەر وڵاتێكی دیكە ئەوە بێت كە لە لوبنان لەسەر بنەمای ئاین و مەزهەب دەسەڵات و پێگە گرنگەكان دابەش كراوە.

 
لەم رۆژانەدا تەنگەژەو ئاڵۆزییەكانی نێوخۆی لوبنان سەری هەڵداوەتەوە ، كێشە ئابورییەكانی ئەو وڵاتە بەرەو خراپتر ڕۆشتووە، گفتوگۆكانی نێوان سەعدحەریری و مێشێل عۆن نەگەشتنە ئەنجام و شكستیان هێنا، هەر كابینەو دەوڵەتێكیش لە نێو لوبنان بێتە پێشەوە ناتوانێت ئەو كەلتوورە سیاسییە تێپەڕێنێت كە دابەشكارییەكان لەسەر بنەمای مەزهەب و ئایینەكانە و كاریگەریی زۆریان هەیە لەسەر ڕەوشە ئاڵۆزەكانی ئەو وڵاتە.

لوبنان یەكێكە لەو وڵاتانەی كە پەیڕەوانی ئاینە جۆراوجۆرەكانی تێدایە ، كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بگرە هەموو جیهانیش لەوشێوەیە زۆر بێت، بەڵام جیاوازیی ئەو وڵاتە ئەوەیە كە پەیڕەوانی ئەو ئاینیانە ، لەوەش سەیرتر ئەوەیە كە دابەش بوونی حیزب و لایەنەكانیش هەر لەسەر هەمان بنەمایە.

هەرچەندە وا دێتە بەرچاو كە پێكەوە ژیانی ئاشتییانەی ئاینەكانی لوبنان مێژوویەكی قووڵی هەیە، بەڵام كاتێك شرۆڤەی لاپەرەكانی مێژوو دەكرێت دەردەكەوێت كە زۆرینەی كێشەو گرفتەكانی هۆكاری ئەو بابەتە ئاینییانەیە، بەتایبەتی جەنگی ناوخۆیی لوبنان لە ساڵی 1975 كە لە ژێركاریگەریی كەمەزهەب و و ئاین هۆكاری سەرەكی بوون، بە مانایەكی تر، جەنگی دەسەڵات لەنێوان پەیڕەوانی ئاینی لەو وڵاتەدا مێژوویەكی سەدان ساڵەی هەیە.

پێكهاتەی سیاسی لوبنان بەجۆرێكە كە هیچ حیزب و لایەن و مەزهەبێك ناتوانێت بەتەنهایی و یەكلایەنە حكومەت پێكبهێنێت، ئەوە لە كاتێكدا كە ژمارەی موسڵمانەكان بە شیعەو سونیەوە لەگەڵ مەسیحیەكان لە پەیڕەوانی هەموو ئایینەكانی دی ژمارەیان زۆرترە،  هەربۆیە ڕۆڵی زیاتریان پێدراوە، لە هەمان كاتیشدا دروزی و عەلەوییەكانیش حیزبی تایبەت بەخۆیان هەیەو لە دیاریكردنی چارەنووسی ئەو وڵاتەدا كاریگەرییان هەیە.

پەرلەمانی ئەو وڵاتە 100 كورسی هەیە، 35یان تایبەتن بە مەسیحیەكان، 65یشیان بۆ موسڵمانەكانە، ئەوە لە كاتێكدا ئەو دابەشكارییە بەو مانایە نایەت كە ژمارەو ڕێژەی موسڵمانەكان لەمەسیحییەكان زیاتربن لەبەر ئەوەی ژمارەی كورسییەكانیان زیاترن، بارگرژی و ناكۆكی نێوان حیزبە سونی و شیعیەكان ئەوەندە توندە هەندێك جار ناونیشانی موسڵمان بوون تەنها وەك ناو دەمێنێتەوەو هیچی تر، دواجاریش یەكێتی نەتەوەیی و یەكڕیزی نیشتیمانی قسەی كۆتایی خۆی دەكات.

لەم ڕاپۆرتەدا سەرێك لە كەمینە ئاینییەكانی لوبنان دەدەین و تاووتوێی هەلومەرجی كۆمەڵایەتی و توانای سیاسی و كاریگەرییەكانیان دەكەین.

مەسیحیەكان:
مەسیحیەت بەیەكێك لە ڕەسەنترین و ناسراوترین گروپی ئاینی لوبنان دادەنرێت، لەبەر ئەوەی بە درێژایی مێژووی جەنگ و ناكۆكییەكان و تەنات لەژێر سایەی دەسەڵاتی عوسمانییە موسڵمانەكانیش دا خۆیان گرتووەو ماونەتەوە و تا ئێستاش وەك یەكێك لە گروپە ئاینەیەكانی لوبنان كاریگەری گەورەیان هەیە و تا ناوەڕاستی سەدەی پێشوو50% ی دانیشتوانی لوبنان پێكدەهێنا. هەرچەندە لە ناوەڕاستی هەشتاكانەوە تا ئێستا كۆچی مەسیحیەكان بۆ ئەوروپا بەردەوامی هەیەو ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی ژمارەیان بەرەو كەمبوونەوە  بڕوات و  داببەزێت بۆ 36% و بەو حاڵەشەوە لەنێو وڵاتانی عەرەبیدا بەرزترین ڕێژەی مەسیحیەكان لەوڵاتی لوبنان دایە، بەو پێیەی لە نێو بیروباوەڕی مەسیحیەكاندا بۆچونێك باوە كە دەڵێت موعجیزەی حەزرەتی عیسا لەنێو كەنعانی خاكی لوبنان ڕوویداوەو ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی مەسیحیەكان بەچاوێكی پیرۆز  و تایبەتەوە لە لوبنان بڕوانن.

 دەسەڵاتی سیاسی مەسیحیەكان لە لوبنان لای هەردوو گروپی (ڤالانز و عەونییەكان)ە هەرچەندە ئەو حیزبە لە بنەڕەتدا هەریەك حیزب بوون و لە لایەن –پی یەر جەیل- ەوە دامەزرابوو بەڵام لە هەشتاكاندا لەیەك جیابوونەوە.
لە ساڵی 1975 كاتێك چەكدارە فەڵەستینیەكان لە لوبنان دەستیان دایە چەك و بەیەكەم هێزی چەكداریی فەلەستینی لە دژی ئیسرائیل بوون، ئیسرائیل ناچاربوو بۆ لێدانیان بچێتە نێو لوبنان و بەو هۆیەوە وێرانییەكی زۆر بەرۆكی ئەو وڵاتەی گرتەوە. هەرەچەندە ڤالانژەكان لە دژی چەكدارە فەلەستینیەكان بوون لەبەر ئەوەی بەڵگەی دابوو بە دەست ئیسرائیلەوە كە هێرشی چەكداریی بكەنە سەر لوبنان و ڕووبەڕووبوونەوەی چەكداریی ڕووبدات و زۆرینەی ئەوانەی كە بە چەك بەرگرییان لە فەڵەستین دەكرد موسڵمان بوون و ئەو جەنگە نویكەی 15 ساڵی خایاند.
وەك شارەزایان باسی دەكەن زۆرینەی مەسیحیەكان سەر بە كەنیسەی مارونین، گەرچی ماوەیەكی زۆر بەسەر شەڕی ناوخۆیی لوبنان دا تێپەڕی كردووە بەڵام تا ئێستاش كاریگەری لەسەر مەسیحیەكانی ئەو وڵاتە هەرماوە.

كەنیسەكان و گروپە مەسیحییەكان:
لە بنەڕەتدا مارونیەكان لە پەیڕەوانی مەزهەبی كاسۆلۆكین، كەنیسەی مارۆنیەكان لە كەنیسەی رۆمی رۆژهەڵاتی جیابووەتەوە، بە پێچەوانەی پیاوانی ئاینی و رۆحانی رۆمیەكان، رۆحانیەكانی مارۆنی مافی هاوسەرگیرییان بۆ خۆیان بە ڕەوا بینیوە.

بە پێی ئامارە نافەرمییەكان لە لوبنان دا نزیكەی ملیۆنێك و شەست و دوو هەزار مەسیحی مارۆنی دەژین و 24%ی دەنگی خەڵكی لوبنان پێكدەهێنن، بەو پێیە لەنێو سیاسەت داڕشتنی وڵاتدا رۆڵی تایبەتیان هەیە، بە پێی ئەو ڕێككەوتنە نافەرمییەی كە لەنێوان پێكهاتەكانی لوبنان دا واژۆكراوەو ناوی –پەیمانی میللی- لێنراوە سەرۆك كۆماری لوبنان پشمی مەسیحیەكانە.

دووەمین گروپی گەورەی مەسیحیەكانی لوبنان، مەسیحیە ئەرسەزۆكسەكانن كە ژمارەیان 8%ی ولاتەكەیە ، كەنیسەی ئەرسەزۆكسی یۆنانی لە كۆندا سەر بە كەنیسەی رۆژهەڵاتی بووە، پەیرەوی لە ئاینی بیزانس دەكەن و بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان كۆكراوەی چوار كەنیسەی رۆژهەڵاتین كە ئەوانیش بریتین لە كەنیسەكانی(بیت المقدس، ئەنتاكیە، ئەسكەندەرییەو قوستەنتینە).

مەسیحیەتی میلكیەت، بە سێیەمین گروپی گەورەی مەسیحی لە لوبنان دادەنرێت و 5%ی ژمارەی دانیشتوانی لوبنان پێكدەهێنن، ئەمانە گروپێكن لە ساڵێ 1724 لە كەنیسەی ئەرسەزۆكسی یۆنانی جیابوونەتەوە، یەكێك لە تایبەتمەندییەكانی پەیڕەوانی بە زمانەكانی عەرەبی و یۆنانی قسە دەكەن و هەردوو زمانەكە بەفەرمی دەناسن.

یەكێكی تر لە گروپی مەسیحیەكانی لوبنان كەنیسەی حەواری ئەرمەنیە، كە بەیەكێك لە كۆنترین كەنیسەكانی جیهان دێتە ئەژمار،هەرچەندە مێژووی ئەرمەنەكان لە لوبنان كۆنترە، بەڵام بوونی  ئەرمەنیەكان لە لوبنان بەو ڕێژە زۆرە بۆ سیاسەتی خراپی عوسمانیەكان لەبەرامبەیان دەگەڕێتەوە. لە نێوان 1915 بۆ 1918و لەو كاتەوە لە ترسی گیانی خۆیان لە توركیاوە چوونەتە لوبنان و تا ئێستاش نەگەڕاونەتەوە.

بەدوای ئەمانیشدا پەیڕەوانی كەنیسەكانی ئەرسەزۆكسی سریانی، كەنیسەی ئاشووری و كەنیسەی كلدانیەكان دێـت. هەربۆیە لوبنان بە یەكێك لەو وڵاتانە دادەنرێت كە زۆرینەی مەزهەبەكانی مەسیحیەتی لەخۆگرتووە، پاش ئەمانەش مەسیحیەكانی ئۆنجالیست پرۆستات دێت كە گروپێكی مەسیحی لوبنانین و ژمارەیان زیارترە لە 10%ی دانیشتوانی لوبنان، مێژووی ئەم گروپە دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایی سەدەی نۆزدەو سەرەتای سەدەی بیستەم و ئەو كاتەی كە میسیۆنەرەكانی رۆژئاوای فەرەنسا و بەریتانیا بە نیازی تەبشیر ڕوویان لە وڵاتانی ئیسلامی كردو تا ئێستاش نەگەڕاونەتەوە.

دوروزەكان:
دروزییەكان لە دوای وڵاتی سوریا لە لوبنان ژمارەیەكی ئێجگار زۆریان دەژین، بە پێی سەرچاوە ناوخۆییەكان لە سوریا ژمارەیان لە 700 هەزار و لە لوبنانیش 300 هەزار زیاترن، و لە دوای ئەوانیش لە فەلەستین زیاتر لە 150 هەزاریان دەژین، و ژمارەیەكیشیان پەراكەندەی وڵاتان بوون.

بە پێی سەرچاوەكان لە بنەمادا عەرەب بوون و لەسەردەی ئەبوجەعفەری مەنسوری خەلیفەی عەباسیەكاندا لە نیوە دورگەی عەرەبییەوە نێردراونەتە شام و دواتریش لوبنان، بۆ ئەوەی لەبەردەم هێرشی دەریایی ئەوروپیەكاندا خۆیان ڕابگرن، ئەوان وەك گروپی بەرگریی و سەنگەری پێشەوە مامەڵەیان لەگەڵ كراوە و بۆ ماوەیەكی زۆر ناویان (حما الثغور) بووە. دواتر كە مەترسی هێرش كەمبووەتەوە سەرقاڵی بازرگانی بوون و لەناوچەی –جبل عامل- نیشتەجێ بوون. و پاشان (كسروان)ی باكووری لوبنان و دواتریش لەشارەكانی بعبدا و بیروت و راشیا بڵاوبوونەتەوە.6%ی دروزییەكان لە نێو دامەزراوە حكومیەكان كاریان كردووە، سێ حیزبی سیاسییان هەیە.

پەیڕەوان و باوەڕدارانی دروزی گروپێكی یەكتاپەرستن و لە شیعەی ئیسماعیلی جیابوونەتەوە، هەرچەندە ئاماری ورد لە بەردەستدا نییە، بەڵام بە پێی راپۆرتە رۆژنامەوانییەكان دروزییەكان 5%ی دانیشتوانی لوبنان پێكدەهێنن.

كاسۆلیكە مارۆنییەكان و دروزییەكان لە سەرەتای سەدەی هەژدەیەمدا پێكەوەكاركردنی مارونی و دروزییان ڕاگەیاندووەو لە شاخی پیرۆزی لوبنان ، لوبنانی نوێ یان دامەزراندووە، بە پێی پەیمانی میللی سەرۆكی ئەركانی سوپا دەبێت دروزیی بێت.

جووەكان:
مێژووی جووەكانی لوبنان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی كتێبی پیرۆز، بەڵام لە دوای جەنگی 1948 ی نێوان عەرەب و ئیسرائیل و جەنگی ناوخۆیی ئەو وڵاتە ئیتر ژمارەیەكی زۆریان ئەو وڵاتەیان بەجێهێشتووە و لە وڵاتانی رۆژئاوا دەژین و بەو هۆیەوە جووەكان بوونەتە كەمینەی ئاینی لە لوبنان و مافی چێكردنی كەنیسەی تایبەتی یەهودییەكانیان هەیەو  هەروەها مافی هەموو جۆرە كارو كەسابەتێكیان هەیە لەوانەش بازرگانی .
 لەبەر خراپی بارودۆخی ئاسایشی لوبنان نەتوانراوە لە ساڵی 1932 ەوە سەرژمیری زانستی و فەرمی لەو وڵاتە ئەنجام بدرێت، هەربۆیە ژمارەی تەواو و وردی جووەكان لە لوبنان بوونی نییە، ئەوەی كە هەیە جووەكانی نێو ئیسرائیل كە بە ڕەگەز لوبنانین دیارو بەرچاون و یەك لەوانەی كە ناوبانگی هەیە شرۆڤەكار و رۆژنامەنووسی بەناوبانگ –ئیدی كوهن-ە كە بەیەكێك لە كەسە جووە دیارەكانی لوبنانە .

بەهاییەكان:
كەمینەی بەهایی لە لوبنان زۆر دیارو بەرجەستە نین، لەبەر ئەوەی لە ڕووی ژمارەوە زۆرنین ، بەجۆرێك بەهاییەكانی لوبنان تەنها یەك ناوەندی ئاینییان هەیە ئەویش لە شاری –بیت مەری-یە، بە پێی هەندێك لە سەرچاوەكان نزیكەی 2هەزار بەهایی لە لوبنان نیشتەجێن كە بە ڕێژەی سەدەی دەكاتە 0.13%ی دانیشتوانی لوبنان، ئەڵبەتە دەبێت ئەوەش بگوترێت كە بەشێكی زۆری بەهاییەكان بەرەو ئەوروپا كۆچیان كردووەو لە ئێستاشدا لە وڵاتی فەرەنسا مافی پەنابەرییان وەرگرتووە.

بە پێی سەرچاوە رۆژنامەوانییەكان لە لوبنان دا 18 گروپ و ئاینزا هەن و بەجۆرێك لەجۆرەكان لەنێو دەسەڵاتدا كار دەكەن، بەڵام بەهاییەكانی تێدا نییە، یەكێك لە گرفتەكانیان ئەوەیە بەفەرمی لەنێو لوبنان دا وەك گروپێكی ئاینی نەناسێنراون، هەرچەندە ڕێگەیان پێدراوەو داب و نەریتی تایبەت بەخۆیان پەیڕەوبكەن، پێشتر بەهاییەكانی لوبنان وەك بەشێك لە موسڵمانانی شیعە ناسێنرابوون، ئەگەر ئێیستاش بیانەوێت كورسییەكی پەرلەمانیان بەربكەوێت یان لەنێو كایەیەكی حكومیدا جێگەیان ببێتەوە دەبێت خۆیان بە شیعە بناسێنن..
ئەوەی كە لە لوبنان هەیە دروستكردنی وڵاتێكە لەسەر بنەمای ڕێككەوتنێكی نافەرمی و تەنها وەك ئیتیكێكی كۆمەڵایەتی كاری لەسەر دەكرێت ئەویش پەیمانی میللی یە، ئەوەی جێگەی تێڕامانە زۆرینەی ڕەهای پۆست و پلەكانی حكومەت لەو پەیمانەدا بەرنامەی بۆ دانراوە و كاریگەریی سەرەكی لەسەر ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی سەرجەم چین و توێژەكانی لوبنان هەیە.

پەیمانی میللی چییە؟
پەیمانی میللی (یان نیشتیمانی) بە پەیمانێكی نەنوسراوەی گرنگ دادەنرێت كە لەنێوان گروپ و پێكهاتە ئاینییەكانی لوبناندا لە هاوینی ساڵی 1943 ەوە پەیڕەو دەكرێت و بووەتە هۆی ئەوەی لوبنان سەرەڕای جیاوازی زۆر ئایینەكان و هەبوونی شەڕوشۆڕی ناوخۆیی زۆر، بەڵام بەیەك پارچەیی هێشتوویەتیەوە، لەو ساڵەدا كە لوبنان سەربەخۆیی خۆی لە داگیركەری فەرەنسی وەرگرت ئەو پەیمانە دانراوەو تا ئێستاش كاری پێدەكرێت و لەلایەن ڕێبەرانی ئەو كاتی موسڵمانان(شیعەو سونە)و مەسیحی و مارۆنیەكانەوە بڕیاری لەسەر داراوە و بەندە سەرەكییەكانی ئەمانەی خوارەوەن:

1-پێویستە مارۆنیەكان نەبنە هۆی پەلكێش كردنی دەستی دەرەكی و لوبنان وەك خاوەنی كیانێكی سەربەخۆیی عەرەبی بزانن و پێیان وانەبێت لوبنان وڵاتێكی رۆژئاواییە.
2-موسڵمانەكان دەست لەوە هەڵبگرن كە لوبنان و سوریا یەك وڵات بوون و دەبێت یەكبگرنەوە.
3-سەرۆك كۆمار پشكی مەسیحییە مارۆنیەكانە.
4-سەرۆك وەزیران پشكی موسڵمانانی سونی مەزهەبە.
5-سەرۆكی پەرلەمان پشكی موسڵمانانی شیعەیە.
6-جێگری سەرۆكی پەرلەمان پشكی مەسیحیە ئەرسەزۆكسیەكانە.
7-كورسییەكان پەرلەمان 6 بە 5 لەبەرژەوەندی مەسیحیەكان دەبێت.

بەو پێیەی ئاماری ساڵی 1932 وای نیشان دەدا كە زۆرینەی دانیشتوانی لوبنان مەسیحین و دواتریش ئەو سەرژمێرییە بە دەستكاریی كراو لە بەرژەوەندی مەسیحییەكان لێكدرایەوە بەڵام لەبەر ئەوەی لەو ساڵەوە تا ئیستا سەرژمێریی نەكراوە وەك خۆی ماوەتەوە.

بەجۆرێك ڕێكخراوە كە زۆرینەی كارەكانی وڵاتی لوبنان لە ژێر دەستی مەسیحییەكاندایە لەوانەش جگە لە سەرۆك كۆمار، كە لە هەمان كاتیشدا فەرماندەی گشتی سوپایە زۆرینەی پەرلەمانیش هەر لە مەسیحییەكان دەبێت بەڵام دوای ئەوەی شەڕی ناوخۆی لوبنان 1975 بەدواوە ئەو وڵاتەی بەچۆكدا هێنا، لە ساڵێ 1989 بەسەرپەرشتی نەتەوە یەكگرتووەكان ڕێككەوتنێكی گشتی ئەنجام درا، ئیتر لەو ساڵەوە تا ئێستا لەنێوان موسڵمانەكان و مەسیحیەكاندا بە هاوبەشی و نیواو نیو پەرلەمان بەڕیوە دەچێت.