12:59 - 13/01/2019
رووسیا دەستوورێكی نوێ بۆ سوریا ئامادە دەكات
لەگەڵ نزیكبوونەوەی قۆناغی چارەسەری سیاسی لە سوریادا، بە دەستپێشخەری مۆسكۆ دەستوورێكی نوێی بۆ داهاتووی سوریا ئامادە كراوە، په‌یسه‌رپرێس ناوه‌ڕۆكی ره‌شنوسی ده‌ستوره‌كه‌و و گۆڕانكارییه‌كان له چاو ده‌ستوری ئێستای سوریا ده‌خاته‌ڕوو.
بە گوێرەی دەستوورەكە (وێنه‌یه‌ك له رەشنووسەكەی به‌رده‌ست پەیسەر پرێس كه‌وتوه) زمانی فه‌رمی ناوچه‌ی خۆسه‌ری له رۆژئاوای كوردستان و باكوری سوریا زمانی عه‌ره‌بی و كوردی ده‌بێت. هه‌روه‌ها كۆمەڵەی هەرێمەكان شوێنی (لا مەركەزی دەسەڵاتەكان) دەگرێتەوە. سەرۆك وەزیر لە پەرلەمان هەڵدەبژێردێت. دەسەڵاتی دیاریكردنی ئەندامانی دادگای دەستووری لە سەركۆمار دەستێندرێتەوە و دەدرێتە كۆمەڵەی هەرێمەكان و كۆمەڵەی گەل كە شوێنی پەرلەمانی سوریا دەگرێتەوە.
ئەو رەشنووسەی لەدەستی (پەیسەر پرێس) دایە ٢٧ ماددە لەخۆ دەگرێت. بەگوێرەی ماددەی یەكەمین ناوی (كۆماری عەرەبی سوری) دەگۆردرێت بۆ (كۆماری سوریا) كە ئەمەش داواكاریەكی بەڕێوەبەرایەتی خۆسەرە لە ناوچە كوردنشینەكان.
بە بەراورد لەگەڵ دەستووری ئێستای سوریا، لە دەستوورە نوێیەكەدا " بنه‌ماكانی ئیسلامی" سەرچاوەی یاسادانان نابێت. هەروەها پەیوەست بە سەركۆمار ئەو ماددەیە لە دەستووری نوێدا جێناگرێت كە "دەبێت سەرۆك سەر بە ئایینی ئیسلام بێت".
لەو دەستوورە نوێیەی كە لە مۆسكۆ ئامادە كراوە، زمانی كوردی لە ناوچە كوردییەكان هاوشانی زمانی عەرەبی یەكسانە، هەر ناوچەیەك مافی هەیە جگە لە زمانی فەرمی زمانێكی دیكە بەكاربێنێت كە زۆربەی دانیشتووان لەسەری رێكبكەون.
لە ماددەیەی پێنجی دەقی رەشنووسەكەی مۆسكۆ، باس لە (لا مەركەزی) دەكرێت. هەروەها یاسای "بەڕێوەبەرایەتی خۆجێی" كە لە دەستووری ئێستاكەی سوریادا هەیە دەگۆردرێت بۆ "كۆمەڵەی هەرێمەكان" دەسەڵاتی ئەم كۆمەڵانە زۆر زیاتر كراوە لەسەر حیسابی دەسەڵاتی ناوەند. زۆرجار كە مەسەلە دێتە سەر چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشەكانی سوریا، بەڕێوەبەرایەتی خۆسەر و بەرپرسانی رۆژئاوا داوای سوریایەكی (لا مەركەزی) دەكەن و پێیانوایە ئەمە دەتوانێ هەموو گرێ كوێرەكانی كێشە و قەیرانەكانی سوریا بكاتەوە. بۆیە ئەم ماددەیە وەكو وەڵامدانەوەی داواكاری لایەنی كورد لێكدەدرێتەوە.
مەسەلەیەكی دیكە كە لە دەستووری مۆسكۆدا گۆڕانكاری تێداكراوە ناوی پەرلەمانی سوریایە. ناوی پەرلەمان لە "ئەنجوومەنی گەل - مجلس الشعب " بۆتە " كۆمەڵەی گەل – جمعیە الشعب ".
بەرپرسیاریەتی دەسەڵاتی یاسادانان لە ئەستۆی كۆمەڵەی ناوچەكان دایە كە لە "نوێنەرانی یەكە ئیدارەیەكان" پێكدێت. كۆبوونەوەكانی ئەم كۆمەڵەیە جیاوازە لەگەڵ كۆمەڵەی گەل، بۆی هەیە كۆبوونەوەیەكی گشتی بكات و گوێ لە سەرۆك وەزیران و سەركۆمار بگرێت.
هەروەها كۆمەڵەی ناوچەكان بۆی هەیە پڕۆژەی یاساكانی رەوانەی كۆمەڵەی گەل بكات بە مەبەستی چاو پێخشاندنەوە.
كۆمەڵەی گەل بۆی هەیە ئەندامانی دادگای دەستووری باڵا دەستنیشان بكات (لە ئێستادا لە دەسەڵاتی سەركۆمار دایە). هەروەها بۆی هەیە (سەرۆكی بانكی ناوەندی كە ناوەكەی گۆڕاوە بۆ بانكی نیشتمانی) دیاریبكات یان لە پۆستەكەی دووربخاتەوە. هەروەها دەستووری روسی ئەو ماددەیە هەڵدەوەشێنێتەوە كە دەبووایە نیوە ئەندامانی ئەنجوومەنی گەل لە كرێكار و جووتیاران بن و نیوەكەی دیكەش لە توێژەكانی دیكە بێت.
سەركۆمار
دەبێت ئەو كەسەی خۆی كاندید دەكات بۆ سەرۆكایەتی كۆمار ٤٠ ساڵی تەمەنی تێپه‌ڕاندبێت، خاوەن رەگەزنامەی سوری بێت. بە گوێرەی دەستووری پێشوو دەبووایە كاندیدی سەركۆمار " دایك و باوكی هاووڵاتی سوری بن و خۆشی لە سوریا لەدایك بووبێت" هەروەها نەدەبوو "كاندیدی سەركۆمار لەگەڵ كەسێكی نا سوری هاوسەرگیری كردبێت" جگه له‌وانه‌ش ده‌بێ سەركۆمار بۆ ماوەی حەوت ساڵ له ده‌سه‌ڵاتدا بێت و بۆی نیە جارێكی دیكە خۆی كاندید بكاتەوە. هه‌روه‌ها سوێندنی دەستووری بخوات لەبەردەم هەردوو كۆمەڵەی گەل و ناوچەكان. به‌ڵام بە گوێرەی دەستووری مۆسكۆ سەركۆمار هیچ دەسەڵاتێكی یاسادانانی نیە، ئەركی هەماهەنگیكردنە لە نێوان ناوەندەكانی دەسەڵاتی دەوڵەت.
سەركۆمار فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانە، لە ئەگەری روودانی هەر دەستدرێژیەك یان مەترسیەك، سەركۆمار بۆی هەیە رێوشوێنی بەرەنگاربوونەوە بگرێتەبەر هەردوو كۆمەڵەی گەل و ناوچەكانیشی لێ ئاگادار بكاتەوە. ئەگەر پێشوەحت رەزامەندی كۆمەڵەی ناوچەكانی وەرگرتبێت بۆی هەیە باری نا ئاسایی لە وڵات رابگەینێ.
ئەگەر پۆستی سەركۆمار بە تاڵ بوو یان سەركۆمار نەیتوانی ئەركەكانی رابپەڕێنێت، كۆمەڵەی ناوچەكان ئەركی سەرۆكایەتی كۆمار دەگرێتە ئەستۆ، ئەمەش لەو كاتەدا روودەدات كە سەرۆك وەزیر نەتوانێت ئەركی سەركۆماری بەڕێوەببات.
ئەنجوومەنی وەزیران
سەركۆمار بۆی هەیە ئاراستەی گشتی كاری ئەنجوومەنی وەزیران دیاریبكات و سەرپەرشتی كاری ئەنجوومەنی ناوبراو هەموو دەزگاكانی دەوڵەت بكات. بۆیە ئەنجوومەنی وەزیران لە كاركردندا بەرپرسە لە بەرامبەر سەرۆكایەتی كۆمار و كۆمەڵەی ناوچەكان.
ددەستنیشانكردنی پۆستی وەزیر و جێگرەكانی سەرۆكی وەزیران بە گوێرەی " نوێنەرایەتی رێژەیی هەموو پێكهاتە مەزهەبی و ئەتنیكیەكانی سوریادا دەبێت". هەندێك لە پۆستەكانیش بۆ ئەتنیك و پێكهاتەكانی دیكە دەبێت.
حكوومەت بۆی هەیە، دەستپێشخەری بكات لە بارەی " رێككەوتن و گرێبەست لەگەڵ كۆمپانیا بیانیەكان بەبێ ئەوەی تێچووی ئەم رێككەوتن و گرێبەستانە بە یاسا ئاماژەی پێ كرابێت".
حكوومەت دەسەڵاتی ئەوەی هەیە "كارمەندانی دەوڵەت بە سڤیل و سەربازی" لە كار دووربخاتەوە و مەرسومی فەرمی پێ دەربكات" بەڵام دەبێت "ئەم مەرسومانە بەگوێرەی یاساكان بن كە دەسەڵاتی حكوومەتی دیاری كردووە".
كۆمەڵەی ناوچەكان بە كۆی دەنگی یەك لەسەر سێی ئەندامانی دەتوانێ داوای لێسەندنەوەی متمانە لە حكوومەت وه‌ربگرێته‌وه. هەروەها هەردوو كۆمەڵەی گەل و ناوچەكان بە دەنگی زۆرینەی هەردوو ئەنجوومەن دەتوانێ متمانە لە حكوومەت بسێنێتەوە.
دادگای باڵای دەستووری
دادگای دەستووری لە ١١ ئەندام پێكدێت كە حەوت ئەندامیان لەلایەن كۆمەڵەی ناوچەكان دەستنیشان دەكرێن، دوای ئەوەی سەركۆمار مەرسومیان بۆ دەردەكات.
یاساكانی پێشووتر كاریان پێدەكرێت، لەگەڵ حوكمی دەستووری نوێ هەموار دەكرێنەوە، پڕۆسەی هەمواركردنەوە ساڵێك دوای رەزامەندی نواندن لەسەر دەستووری نوێدا دەستپێدەكات.
هەڵبژاردنی "كۆمەڵەی ناوچەكان ساڵێك دوای پەسەندكردنی دەستووری نوێ" ئەنجام دەدرێت، كە پەسەندكردنی بە پڕۆسەی راپرسی گشتی بەستراوەتەوە.
رۆڵی هێزە چەكدارەكان
هێزە چەكدارەكان " لەژێر چاودێری كۆمەڵگا دایە و دەستوەرناداتە ناو كاروباری سیاسی، رۆڵێكی نیە لە پڕۆسەی گواستنەوەی دەسەڵاتدا". نابێت هیچ پڕۆسەیەكی سەربازی یان نیمچە سەربازی لە دەرەوەی دەسەڵاتدا ئەنجام بدرێت.
بەڵام لە دەستووری ئێستادا رۆڵی سوپا و هێزە چەكدارەكان بەم شێوەیە دیاریكراوە:" بەرگری لە خاكی نیشتمان و سەروەری ناوچەیی سوریا"
لەبارەی پەیوەندیكردنی هاووڵاتیانی سوریا بە خزمەتی سەربازی ناچاری دەستووری نوێ ماددەیەكی ناڕۆشنی دیاریكردووە، كە دەرفەت بۆ خوێندنەوەی جیاواز و ناكۆكی دروست كردن خۆش دەكات. ماددەی ناوبراو لە دەستووری مۆسكۆدا بەم شێوەیە ئاماژەی پێكراوە:" هاووڵاتیانی سوریا بە گوێرەی یاسا خزمەتی سەربازی ئەنجام دەدەن". بەڵام ماددەی ٤٦ دەستووری ئێستای سوریا لەمبارەیەوە دەلێت:" حزمەتی سەربازی ناچاری ئەركێكی پیرۆزە و بە یاسا رێكدەخرێت".
گۆڕینی دەقی سوێندخواردنی دەستووری
دەقی سوێندخواردنی دەستووری بە گوێرەی دەستوورە ئێستای سوریا بەم شێوەیە:" سوێند دەخۆم بە خودای گەورە، رێز لە دەستوور و یاسا و رژێمی كۆماری بگرم، بەرژەوەندی گەل و ئازادیەكان لەبەرچاو دەگرم، سەروەری نیشتمان و سەربەخۆیی و ئازادی دەپارێزم و بەرگری لە ئاشتی و خاكەكەی دەكەم، كار دەكەم بۆ بەدیهێنانی یەكسانی كۆمەڵایەتی و یەكێتی نیشتمانی عەرەبی".
بەڵام لە دەستووری نوێی مۆسكۆدا چەمكی "نەتەوەی عەرەبی" و "سۆسیالیستی" جێگای بۆ نەكراوەتەوە دەقەكە بەم شێوەیە گۆڕانی تێداكراوە:" سوێند دەخۆم پابەندبم بە دەستوور و یاساكانی وڵات، رێز لە ماف و ئازادیەكانی مرۆڤ و هاووڵاتی بگرم و بیپارێزم، هەروەها بەرگری لە سەروەری نیشتمان و سەربەخۆی و ئاشتی خاكەكەی دەكەم. هەموو كاتێك بە گوێرەی بەرژەوەندی گەل هەڵسوكەوت دەكەم".
بەرەو ئابووریەكی لیبڕالیانە
لە پڕۆژەی دەستووری مۆسكۆدا بە ئاشكرا چوون بەرەو ئابووری ئازاد دەبیندرێت، بە پێچەوانەی دەستووری ئێستادا كە بە لۆژیكی ئابووری سۆسیالیستی داڕشتراوە. ماددەی سیستەمی ئابووری بەم شێوەیە داڕێژراوە:" ئازادی چاڵاكی ئابووری كە دان بە موڵكایەتی تایبەتی دەنێت. دەوڵەت لەسەر بنەمای پەیوەندی بازاڕ و بارودۆخی پێشكەوتنی ئابووری زەمینە خۆش دەكات. دەرگای بازرگانی ئازاد واڵا دەكات. گەل خاوەن سامانە سروشتیەكانە".