11:32 - 18/03/2021

بەهاری عەرەبی لەسووریا یا خەزانی پایزی هاوڵاتیان؟‌

پەیسەر

دە ساڵ لەمەوبەر لە 15 مارتی 2011 دا كە گەردەلوولی بەهاری عەرەبی گەشتە سنوورەكانی سوریا، هیچ كەس لەو باوەڕەدا نەبوو كە ڕژێمەكەی ئەسەد هێندە بەرگە بگرێت و بتوانێت بە توندی وەڵامی ناڕەزایەتییەكان بداتەوە، بەجۆرێك دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە هێندە بمێننەوە، لەبەرامبەر ئەوەشدا وڵاتەكەش وێران ببێت باكیان نەبێت و بە هەزاران كەسیش خوێنیان بڕژیت هێشتا سووربن لە سەر مانەوەیان لەسەر كورسی دەسەڵات. بەڵام ئەوەی كە چاوەڕوان نەدەكرا ڕوویدا و ئەوەتا سوریایەكی دابەشكراوو وێران، هاوڵاتیەكانی پەرتەوازەی وڵاتان و سنورەكانی شكێنراوو چەندین هێزی هەرێمی و نێو دەوڵەتی تێیدا تەراتێن دەكەن و ئەسەدیش لە كۆشكەكەی خۆیەوە نە بای دیوە و نە بۆران.

خۆپیشاندانی خەڵكە ناڕازییەكەی سوریا بەجۆرێك سووڕا كە بووە هۆی دەستێوەردانی دەرەكی و بەجۆرێكیش شكایەوە كە لەبەرژەوەندی ڕوسیا و ئێرانی دوو نەیاری ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی بوون، وەك هەندێك لە شارەزایان باسی دەكەن هەر ئەو هۆكارە بووە هۆی ئەوەی مانەوەی ئەسەد و دۆخی ئەو وڵاتەش بگاتە ئەو ئاستەی كە ئەمڕۆ تێیدایە.

سەرهەڵدانی جەنگی ناوخۆیی:
سەرەتای خۆپیشاندانەكان لە گروپی بچوك و كەم كەمی ناو دیمەشقی پایتەختەوە دەستی پێكرد، بەڵاكم هێندەی نەبرد پریشكی ئاگرەكە سەرجەم وڵاتانی گرتەوە، لە دەرعا خۆپیشاندانەكان لە بەردەم تابلۆی 15 لاوی بەناهەق كوژراوی دەستی ڕژێم دەستی پێكردو لەوێوە ئیتر پەلی كێشا بۆ هەموو وڵاتەكە، لەگەڵ ئەوەشدا هێزە ئەمنیەكانی وڵات كەوتنە سەركوت و بڵاوەپێكردن و گرتن و ڕاوەدوونان بە توندترین شێوە.
لە 29 مانگی تەمووزی 2011 دا یەكێك لە ئەفسەرە پلە باڵاكانی سوپای سوریا –ریاز ئەسعەد- كە پێشتر وەك پەنابەری سیاسی چووبووە وڵاتی توركیا هێزێكی سەربازی بەناوە (سوپای ئازادی سوریا) پێكەوەنا، ئەوانەی كە لە دەوری كۆبوونەوە سەرباز و ئەفسەرانی هەڵاتووی سوپای سوریا بوون، لەگەڵ ئەو كەسانەی كە دژی دەوڵەت بوون و چەكی خۆیان بەدەستەوە بوو. بەشێك لەبەرپرسانیان لەمانەی خوارەوە پێكهاتوون:
فەرماندەى گشتى سوپا ریاز موسا ئەسعەد
جێگرى فەرماندەى گشتى "ئەحەمەد حيجازى"
"عەبدولستار يونسۆ" فەرماندەى كەتيبەى هەمزە ئەلخەتيب
"ئيبراهيم مەجبور" فەرماندەى كەتيبەى ئازاد
"عەلەئەدين" فەرماندەى كەتيبەى سەلاحەدين
"عەمار ئەلواوى" فەرماندەى كەتيبەى ئەلئەبابيل
"ئەيهام كوردي" فەرماندەي كەتيبەى ئەلقاشوش

ئەم سوپایە بەرەبەرە ناوچە گرنگەكانی ژێر دەسەڵاتی ڕژێمیان كۆنترۆڵ دەكرد، بەتایبەت لەناوچەكانی حمص و حەڵەب، لە باكووری سوریا و نزیك لە سنوورەكانی وڵاتی توركیا، لەبەرامبەر دا نەیارانی بەشار ئەسەد لە ناوپایتەخت دا، هەرچەندە ژمارەیان زۆر بوو، بەڵام نەیانتوانی هیچ بكەن و دەست بەسەر هیچ جێگەیەكدا بگرن.

لە مانگی ئازاری 2012 دا، واتە ساڵێك لە دوای خۆپیشاندانەكان، ڕژێمەكەی ئەسەد دوای نزیكەی یەك مانگ لە گەمارۆدانی حمص توانییان دەستی بەسەردا بگرنەوە، لە ناوچەی حەما سوپای سوریا خوێنی زۆری ڕشت و بووە هۆی ئەوەی كە خۆپیشاندان ئەو ناوچانەش بگرێتەوە. لە هاوینی ئەو ساڵەدا خۆپیشاندان فراونتر بوو، تەنانەت بەشێك لە چواردەورو نزیكی دیمەشقی پایتەختیش كەوتە دەستی خۆپیشاندەران.

ساڵی 2013 میلشیاكانی حیزبوڵای لوبنانی شیعەمەزهەب و گوێڕایەلی سیاسەتەكانی ئێران بە فەرمی دەستوەردانی لەكاروباری خۆپیشاندانەكاندا كردو بوو بە بەشێك لە كێشەكانی ئەو وڵاتە، پاساوی بەشداریكردنیشیان پاراستنی عەلەوییە شیعیەكانی ئەو وڵاتەبوو، هەزاران چەكداری ئەو گروپە رژانە نێو خاكی سوریا، لە هەمان كاتدا ئێرانیش بەشێوەیەكی ئارامتر و بە بەرنامەیەكی تۆكمەو داڕیژراو هێزەكانی لەشێوەی ڕاوێژكاریی سەربازیی و هاوكاریكردنی لۆجستی بردە نێو وڵاتی سوریاوە، بەڵام چۆن و بە چ ڕێگەیەك، ئەوە جێگەی پرسیارە و پێویستی بەوەڵامی ورد هەیە.
ئیتر لێرەوە هێرشە فراوانەكانی ڕژێمی ئەسەد دەستیان پێكردوو، تاوانە جەنگییەكانی ئەو ڕژێمە پەرەیان سەند، بەپێی هەواڵە فەرمییەكانی ئەمەریكا لە مانگی ئابی 2013 دا رژێمی سوریا دژی ئۆپۆزسیۆنی ئەو وڵاتە چەكی كیمیاوی قەدەغەكراوی بەكار هێناوەو بووەتە هۆی مردنی زیاتر لە 1400 كەس، هەربۆیە روسیا و ئەمەریكا ڕێككەوتن لە سەر ئەوەی واژۆی لەناوبردنی جبەخانە كیمیاییەكانی سوریایان  كرد.

پەیدابوونی داعش و چەكی كیمیاویی:
لە مانگی حوزەیرانی 2014 دا جەنگی سوریا پێی نایە ساڵی چوارەمەوە، داعش ناوچەیەكی زۆری خاكی هەردوو وڵاتی خستە ژێر ڕكێفی خۆیەوە و دەوڵەتێكی ئیسلامی لەسەر خاكی ئەو دوو وڵاتە ڕاگەیاند، بە بێ ئەوەی حساب بۆ سنوورە نێو دەوڵەتییەكان بكات، لە مانگی سێبتەمبەری هەمان ساڵدا هاوپەیمانییەكی نێو دەوڵەتی لەدژیان بەسەرۆكایەتی ئەمەریكا پێكهات، لە هەمان كاتدا هێزی كورد و عەرەب كە نەیاری بەشار ئەسەدیش بوون لە دژی داعش بوونە هاوپەیمانی ئەمەریكا و هاوبەشەكانی.

دوای جەنگێكی پێنج ساڵە داعش بەرەو كۆتایی رۆشت و لە مانگی ئازاری 2019 دا و لە هەشتەمین ساڵڕۆژی ناڕەزایەتیەكانی سوریادا كۆتایی وەك دەسەڵات و بوونی فیزیكی كۆتایی هات.

بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج بوو، بەهۆی جەنگی داعشەوە هێزەكانی روسیا و ئێران بە ئاشكرا لەناوچەكەدا بوون، وەك شارەزایان دەڵێن ئەگەر پشتیوانیەكانی ئەو دوو هێزە نەبوایە لە بەشار ئەسەد و ڕژێمەكەی لە ساڵی 2015 دا كۆتایی پێدەهات، بەڵام بەهۆی پشتیوانی ئەو دوو هێزە ڕژێمەكە مایەوە و سوپای بەشار ئەسەدیش بە هێواشی خۆی گرتەوەو بەشێك لە ناوچەكانی خستەوە ژێر ڕكێفی خۆی، لە 2016 دا حەڵەبی بە تەواوی گرتەوەو لە 2018ش دا گۆتەی رۆژهەڵاتی نزیك بە دیمەشقی پایتەخت گرتەوە.

هەرچەندە بە پێی بڕیارە نێو دەوڵەتییەكان نەدەبوو ڕژێمی ئەسەد چەكی كیمیاویی بەكار بهێنێت، بەڵام جارێكی دی لە ساڵی 2017دا لەناوچەی خان شیخۆنی رۆژئاوای سوریا چەكی كیمیاوی بەكارهێناو بووە هۆی ئەوەی80 كەسی سڤیل گیان لە دەست بدەن.

لە كاردانەوەدا دۆناڵد ترامپ –سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا- فەرمانی هێرشی ئاسمانی بۆ سەر پایەگای سەربازیی –شەعیرات- دەركرد و لە مانگی نیسانی 2018 ش دا ئەمەریكا، فەرەنسا و بەریتانیا هێرشیان كردە سەر هەندێك پێگەی سەربازیی سوریا، وەك ناڕەزایەتیەك لە بەكارهێنانی چەكی كیمیاویی.

رۆڵی توركیا:
هەرچەندە توركیا هەر لە سەرەتاوە بە هێواشی داخڵی كێشەی سوریا دەبوو، بەڵام لە 2016 و مانگی ئۆكتۆبەری 2019 دا دوو چالاكی ئەنجامداو بە هۆی كشانەوەی سوپای ئەمەریكا لەو وڵاتە دەستێوەردانی سەربازیی ئەنجام داو چووە رۆژئاوای كوردستان و زۆرینەی سنوورەكانی خۆی لە سەر خاكی سوریا كۆنترۆڵكرد. لە مانگی كانوونی یەكەمی هەمان ساڵدا لەژێر چاودێریی ڕوسیادا شاری ئیدلبی خستە ژێركۆنترۆڵی خۆیەوە، بەڵام بەهۆی ڕێككەوتنێكەوە لە مانگی ئازاری 2020 لە نێوان توركیاو روسیا، هێرش و پەلاماردانەوەكانی سوپای بەشار ئەسەد كۆتایی هات.

سزا نەدانی سوپای سوریا:
لەماوەی 10 ساڵی ڕابوردوودا، دۆسیەی جۆراوجۆری سوپای سوریا خراوەتە بەردەست ناوەندە نێودەوڵەتیەكان، لە ئەنجوومەنی ئاسایش و نەتەوە یەكگرتووەكان و سەرجەم ئۆرگانەكانی، تا دەگاتە دادگا نێو دەوڵەتی و رۆژئاوییەكان، بەڵام تا ئێستا هیچ یەكێك لەو دۆسیانە نەجوڵێنراون و هیچ كەس و لایەنێكی سوری نەچوونەتە بەردەم دادگا و لێپێچیینەوە.

تازەترینیان كردنەوەی دۆسیەی –تاوانەكانی جەنگ-ی سوپای سوریایە لە ڕووی بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی كە لەوڵاتی فەرەنسا كراوەتەوە، لە ئەڵمانیاش ئەندامێكی باڵای دەزگای هەواڵگریی سوریا بەتاوانی بەشداریكردن لە تاوانی دژە مرۆڤایەتی بە       چوارساڵ و نیو سزادان زیندانی كراوە. ڕوانگەس سوری بۆ مافەكانی مرۆڤ ڕایگەیاندووە تا ئێستا 388 هەزار و 652 كەس گیانیان لەدەست داوە، لەناو ئەوانەدا 117 هەزار كەسیان هاوڵاتی بوون و 22 هەزار كەسیان منداڵ بوون.

ئەو ڕێكخراوە كە بارەگای سەرەكی لە وڵاتی بەریتانیایە، ڕایگەیاندووە كە بەڵگەی تەواویان لە بەردەستدایە كە لانی كەم 16 هەزار كەس لە ژێر ئەشكەنجەی سوپای سوریادا گیانیان لەدەستداوە، ئەوە لە كاتێكدایە ئەو ژمارەیە زۆرلەو ژمارانە كەمترە كە لە میدیاكانەوە بڵاودەكرێنەوە.

لە ئێستادا سوریا دەستی بەسەر 60%ی هەموو خاكی سوریادا دەڕوات، ئەوەی كە دەمێنێتەوە زۆرینەی بەدەست كوردەكانی رۆژئاوی كوردستان و بەشێكی تریشی بەدەست وڵاتی توركیاوەیە و بەشێكی تریشی بەدەست ئۆپۆزسیۆنی بەشار ئەسەدەوەیەو دەكەوێتە بەشی باكوری رۆژئاوای وڵاتەكە.

سەرەڕای هەموو ئەوانەش  ملیۆنەها هاوڵاتی سوریا ئاوارەن و جگە لە كوژراوەكان كە مەزەندە دەكرێن بە هەزاران كەس و زیاتر لە 200 هەزاری تریش بێ سەرو شوێنن، كە پێدەچێت بەشێكی زۆریان لە لایەن سوپای بەشار ئەسەدەوە شوێن گومكرابن و بەشەكەی تریشی بووبن بەژێر داروپەردووی خانوو بینا ڕووخاوەكانی ئەو وڵاتەوە.

بەردەوامی ناڕەزایی و لاواز بوونی ئۆپۆزسیۆن:
دوای 10 ساڵ لە كێشەو گرفتەكانی ناوخۆی سوریا نەیارەكانی بەشار ئەسەد لە دەرەوەی وڵات بەرەو لاوازی ڕۆشتوون، نەیانتوانیوە هێزەكانیان یەك بخەن و یەك هەڵوێست بن، وەك سەرچاوەكان باسی دەكەن، ئەو هێزانەی لە دەرەوەی وڵات خۆیان بە ئۆپۆزسیۆنی بەشار ئەسەد لە قەڵەم دەدەن، نەیانتوانیوە پردی پەیوەندی نێوان خۆیان و خەڵكی ناوخۆی وڵات بەهێزبكەن، كە بەشێكیان لە لایەن ئیخوان موسلمینی ئەو وڵاتەوە سەرپەرشتی دەكرێن و بەشێكی دیكەشیان لە لاوانی خوێن گەرم و رۆشنبیرانی سوریاوە دەناسرێن و لە نەتەوەو پێكهاتەی جیاوازیشن. هەرچەندە ئۆپۆزسیۆنی ئەو وڵاتە لە لایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دانیان پێدانراوە، بەڵام نەیانتوانیوە یەك دۆسیە لە رژێمەكەی ئەسەد ببنەوەو بەڕەیەك لە ژێر پێی دەربهێنن و بگەنە ئەنجامێكی دڵخۆشكەر.

لە لایەكی تریشەوە ئۆپۆزسیۆنی ناوخۆیی وڵات بە هەموو پێكهاتەكانیەوە –بەبێ لەبەرچاوگرتنی بیانووەكانیان- هاوكات لەگەڵ فشارە نێو دەوڵەتیەكان لەسەریان لە هێرشكردن و بیری شۆڕشگێڕانەدا پاشەكشەیان كردووەو بیرێكیان لای ڕیككەوتنە لە گەڵ ڕژێمەكەی ئەسەد و ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی تەمەنی بەرەو درێژبوونەوە بڕوات. هەرچەندە دەبوو لە دیاریكردنی چارەنووسی ئەو وڵاتە ڕۆڵی سەرەكی ببینن، بەڵام وەك سەرچاوەكان ئاماژەی پێدەكەن لە گفتوگۆ سێ قۆڵییەكانی نێوان –توركیا، ئێران و روسیا- دا لە دەرەوەی بازنەكەن بوونیان نییە.

دوای زیاتر لە 10 ساڵ لە نیگەرانیەكانی ئەو وڵاتە، ڕاپۆرتە هەواڵگریی و رۆژنامەوانیەكان باس لەوە دەكەن ئەو ناوچانەی كە لە ژێر دەسەڵاتی بەشار ئەسەد و ڕژێمەكەیدا ماونەتەوە، هێشتا كەڵكەڵەی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییان لە مێشكدا ماوەو چاوەڕێی هەلێكن بێتە پێشەوە، بەڵام بۆچی لەكاتی خۆیدا ئەو هەلەیان لەدەستدا، پرسیارێكەو پێویستی بە لێكۆڵینەوەی زیاتر هەیە.