02:41 - 26/01/2021
سوڵتانی عوسمانی و خەونی گەڕانەوە بۆ وڵاتانی عەرەبی سەری لە چییەوە دەردەچێت؟
توركیا كارەكتەرێكی بەهێزی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، خاوەنی ئابووری خۆیەتی، سیاسەتەكانی بە پێی هاتنە سەركاری حیزبە براوەكانی هەڵبژاردن گۆڕانكارییان بەسەردا دێت، بەڵام خاڵی هاوبەشی هەموویان گەڕانەوەیە بۆ مێژووی باوك و باپیرانینان، باپیرانێك كە دەسەڵاتەكەیان گەشتبووە كۆتاییەكانی ئەوروپای خۆرئاواو لە پورتوگال حوكمیان دەكرد، بەڵام هەریەكەیان بە جۆرێك و هەر سەركردەیەكیش خەون بە گەڕانەوەی ئیمبراتۆریەتی لە دەستچوویانەوە دەبینن.
لە توركیای سەردەمی ئەردۆگاندا جارێكی تر كەوتونەتەوە سەر ئەو بیركردنەوەیە ، لەكاتێكدا كە دەروازەی چوونە نێو یەكێتی ئەوروپایان بەرەو نائومێدی دەچوو، پاشان بەهاتنە پێشەوەی بەهاری عەرەبی لە سوریا هەستیان بەوە كرد لە ئەگەری دروستبوونی حكومەتی نوێی سوریادا دەبێت ڕۆڵیان هەبێت، خۆ ئەگەر كوردەكان ببنە حكومەت مەترسیی زۆریان بۆ دروستدەكەن، بەو پێیەی نەیاری سەرسەخت و یەكەمی دەوڵەتەكەیان پارتی كرێكارانی كوردستانە كە بە ئیلهام بەخشی هێزە كوردیەكانی سوریا دادەنرێت، هەربۆیە كەوتنە بیری ئەوەی هەر چۆنێك بووە دەستێكیان بە سوریاوە بێت.
وەك شارەزایان باسی دەكەن بیرۆكەی گەڕانەوە بۆ نیشتیمانی عەرەبی ئەحمەد داود ئۆغڵو وەزیری پێشووی دەرەوەی تورك بەرنامەڕێژیی بۆ كردووە، ئەو بیری لەوە دەكردەوە كە دەبێت توركیا پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە وڵاتانی عەرەبی و ئێرانەوە هەبێت و بۆ هەریەكێكیش لەوانە بیانوویەك ببینێتەوە، تا لەو ڕێگەیەوە بتوانێت سەرەتایەك بۆ خەونی گەڕانەوەی دەسەڵاتی عوسمانیەكان بەدی بهێنێنن. بەو پێیەش كە ئایدۆلۆژیای پارتی دادو گەشەپێدانی توركیا، ئیسلامیەكی سونییە، كاركردن لەگەڵ ئیسلامی سیاسی كە مۆدێلێكی ئاشنایە لە جیهانی عەرەبیدا كارەكەی ئەوەندەی تر ئاسان كردووە، لە هەمان كاتدا لەڕووی ئابووری و دوژمنی هاوبەش و دۆزینەی دەروازەی دوژمنایەتی هاوبەش لەگەڵ رۆژئاوا، بۆ ئێرانیەكان جێگەی سەرنج بوو، بەمانایەكی دیكە سوونی بوونی توركەكان و شێعە بوونی ئێرانیەكان نەبووە ڕێگر بۆ نزیك بوونەوەیان و وەستانەوەیان لەبەرامبەری رۆژئاوادا، ئەڵبەتە ئەم بۆچوونە گشتگیرو بەردەوام نەبووەو هەر جارەی بەجۆرێك بەرزونزمی تێكەوتووە، بەڵام بۆ هەردوو وڵات، كاتێك توركیابەتەواوی تەسلیمی ئەمەریكا نەبێت دەستكەوتێكی گەورە بووە.
دادوگەشپێدان و ئەردۆگان بۆ ئەوەی وڵاتەكەیان لە مەترسی داتەپینی ئابووری بپارێزن و لە هەمان كاتیشدا لە ڕووی سیاسیشەوە نەخرێنە گۆشەی فەرماۆشییەوە پەنایان بردووە بۆ نوێكردنەوەی هاوپەیمانیەكانیان، بۆ ئەو مەبەستەش ئەردۆگان چەند جارێك سەردانی ئیسرائیلی كردووەو لەگەڵ ئەمەریكیەكانیش پەیوەندی نوێكردوەتەوە، بۆ ئەوەی لەو ڕێگەیەوە دەستیان بگاتە سوریا، ئەمەریكاش بۆ كەمكردنەوەی هەژموونی روسەكان و ئێران لەو وڵاتە و ڕووبەڕوو بوونەوەی داعش رەشوەی بۆ توركەكان و ئەردۆگان شلكردو ئەوانیش ئەو هەلەیان قۆستەوەو لە مانگی حوزەیرانی 2012 ەوە بەرەو سوریا كشاون. لەو ساوە تا ئێستا چەند جارێك هێرشی گەورەیان كردووەتە سەر سوریاو لە دیارترین نموونەش هێرشكردن بوو بۆسەر كۆبانێ و عەفرین و لەم دواییانەشدا هێرشی بەرفراوان بوو بۆ سەر رۆژئاوای كوردستان بۆ ئەوەی لەنێوان توركیاو سوپای نەیارەكانیداو لەناو خاكی سوریادا بەربەستێكی سەربازیی گەورە دروستبكات و لەنێوان كانتۆنەكانی رۆژئاواشدا ڕێگری دروست بكات.
بیانووەكانی توركیا بریتی بوو لە هەبوونی دەسەڵاتی حۆبەڕێوەبەریی رۆژئاواو دانەپاڵی چەندین بەڵگەی بێ بنەما بە عەرەبەكان كە گوایەو كوردەكان لەنێو وڵاتانی عەرەبیدا خەریكی پارچەكردنن و ئەگەر لەو پارچەیە سەركەوتن بەدەستبهێنن مەترسی بۆ سەر عێراق و ئێران و توركیاش دروست دەبێت و دووریش نیە لە داهاتوودا ئەو پارچانەشی بچێتە سەر و كوردەكان ببنە دەوڵەتێكی سەربەخۆ، كە پاشخانێكی خراپ بێت و ئیسرائیلێكی دیكە دروست ببێتەوە، ئەمە لە حاڵێكدا كە كوردەكانی رۆژئاوای كوردستان بە هیچ شێوەیەك باسی جیابوونەوەو سەربەخۆییان نەبووەو تەنها ئیدارەی خۆبەڕێوەبەرییان هەبووە.
ەردۆگان دەیزانی كە خاڵی لاوازی هەریەك لە عەرەبەكان و ئێرانیش باسكردن و بوونی ئیسرائیلە، بۆیە ئەو بابەتەی هێناوەتە گۆڕێ. بۆ ئەمەریكیەكانیش بوونی ئێران و روسیا لەناو وڵاتی سوریادا كێشەی گەورە بوو، هەربۆیە لە هەموو لایەكەوە زەمینە لەباربوو بۆ دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی توركیا. لە لایەكی دیكەشەوە خۆشاردنەوەی ئەردۆگان و حیزبەكەی لەژێر دروشمە ئیسلامیەكاندا و بە مەبەستی پارێزگاریی یەكپارچەیی خاكی موسڵمانان بووە هۆی بێدەنگی زۆرینەی جیهانی ئیسلامی و دژایەتی كردنی خۆبەڕێوەبەری رۆژئاوا.
هەموو ئەو كارانەی توركیا شاردنەوەی مەبەستێكی دیاریكراو بوو كە خواستی گەڕانەوەی دەسەڵاتی باپیران و ئیمبراتۆریەتی عوسمانی بوو، عوسمانیەكان لە ساڵی 1939 دا دەستیان بەسەر دوورگەی ئەسكەندەروونەدا گرتووە بەڵام داوجار كە لە میراتی پیاوە نەخۆشەكەی دوای جەنگی جیهانی یەكەم لێیان وەرگیرایەوە، توركیا جارێكی دیكە شەڕی ئاوی لە 1998 دەستپێكردەوە بە بیانووی دروستكردنی پرۆژەی ئاوی –ئەتاتورك- و گرتنەوەی 90%ی ئاوی فورات كە بووە هۆی زیانی گەورە لە ئابووری و كشتوكاڵی سوریاو ئەو بیرۆكەیەش تا ئێستە بەرجەستەیەو هەر دوو ڕووباری دیجلەو فورات كە دەڕژێنە سوریا و عێراقەوە لەژێر هەڕەشەو مەترسی گرتنەوەدان و لەوڕێگەیەشەوە چەندین فشار بۆ سەر هەردوو وڵات دروست دەكات.
یەكێكی دیكە لەو ڕێگایانەی كە پەلكێشی دەوڵەتی توركیای كردووەتەوە بۆ نێو جیهانی عەرەبی هەبوونی پاشخانی ئیسلامی بوونی ئەردۆگان و حیزبەكەیەتی، ئەو لەو ڕێگەیەشەوە هاتوەتەوە نێو جیهانی ئیسلامی و عەرەبی بەتایبەتی كەنداو، لەنێو وڵاتانی كەنداویشدا وڵاتی قەتەر بەیەكەم وڵاتی عەرەبی دادەنرێت كە لەگەڵ توركیا پەیوەندی بەهێزی هەیەو بەوەش ناسراوە كە هاوكاریی ئیسلامی سیاسی و بەتایبەتی ئیخوان موسلمین زۆر دەدات و زۆرینەی ڕێكخراوە خێرخوازییە ئیسلامیەكان سوود مەند بوون لە پرۆژە خێر خوازییەكانی، هەربۆیە توركیا و قەتەر لەڕێگەی دۆستی هاوبەشی هەردولایانەوە –ئیخوان موسلمین- پەیوەندیەكانیان توندو تۆڵتر كردووەتەوە. كاتێكش لە 2017 وڵاتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا هەڵوێستی توندی هەبوو بەرامبەر قەتەر و ئابڵۆقەی ئابووری خستە سەر توركیا یەكێك بوو لەو دەروازانەی كە خۆی لێوە قوتار كرد، بە پێی سەرچاوەكان توركیا بە بڕی زیاتر لە 35 ملیار دۆلاری ئەمەریكی وەبەرهێنانی بردوەتە قەتەرەوە، پێكەوە كەوتنە هەڵمەتی ڕاگەیاندنی بەهێز و بە هەردولایانەوە بەرەو كێشەكەی قەتەر وەستانەوە، نەك هەر ئەوە بەڵكو سەربازگەیەكی گەورەی توركیا لە قەتەر كرایەوە كە هەزاران سەربازیی توركی لەخۆ دەگرێت و پشتیوانیەكی باش بوو بۆ ئەوەی لەبەردەم چاوتێبڕینەكانی سعودیەو ئیمارات دا خۆی بگرێت و نەتوانن پەلاماریی بدەن، ئەو سەربازگە توركیەی قەتەر بە یەكێك لە پێگە ستراتیژیەكانی توركەكان دادەنرێت لە كەنداوی عەرەبی دا، پرۆژەی هاوبەشی نێوان ئیخوان موسلمین و قەتەر و ئەردۆگانە.
لەلا یەكی دیكەوە پەیوەندی نێوان ئێران و توركیا دا هەیە، بەشێكی زۆری لە ڕووی ئایدۆلۆژییەوە دەگەڕێـتەوە بۆ دوژمنی هاوبەشی هەردوولایان –عەرەبستانی سعودی- كە بە ئاشكرا لەگەڵ ئەوروپا و ئەمەریكادا بەرژەوەندییەكانی خۆیان گرێداوە، ئەوان بە جۆرێك لە جۆرەكان باس لەوە دەكەن كە نیگەرانن لە دەستێوەردانی توركیا لە وڵاتانی عەرەبی و بە كێشەی ناوخۆیی ناویی دەبەن.
چاوێكی دیكەی ئەرۆدۆگان و حیزبەكەی لەسەر كیشوەری ڕەشیش هەیە، لەنێو دڵی ئەفەریقاشدا وڵاتێكی هەژاری پڕ لە كێشەی ناوخۆیی هەیە، ئەویش سودانە، سودان وڵاتێكە بەدەست هەژاریی و كێشەی مەسیحیەكانی باشووری وڵاتەكەیەوە ماندوو بووە، سەركردەكانی ئەو وڵاتە جۆرێك لە نزیكییان هەیە لە ئەردۆگانەوە، هەربۆیە پرۆژەی وەبەرهێنانی زۆری بردووەتە ئەو وڵاتەو لەو ڕێگەیەشەوە دەیەوێت دەستێكی بە ئیخوانەكانی میسرەوە بێت و لەلایەكی دیكەشەوە پێگەی خۆی بەهێز بكات، هەربۆ نموونە لە سەر دەریای سوور لە ساڵی 2017 دا پێگەیەكی سەربازی گەورەی كردووەتەوە. ئەوەش بۆ زیندووكردنەوەی ئەو خەونەیە كە سوڵتانی عوسمانی دەیبینێت كە لە نێوان 1536 تا 1912 دەسەڵاتییان بەسەر باكووری ئەفەریقاو چواردەوری دەریای سوورو دەیاری سپی ناوەڕاستدا رۆشتووە. بە پێی توێژینەوەكان ئەوەی توركیا و قەتەر و سودان بەیەكەوە دەبەستێتەوە پاشخانە ئیسلامییە سیاسییەكەیە كە لە ئیخوان موسلمین دا خۆی دەبینێتەوە.
هەروەها ناردنی هێز بۆ لیبیا و نەچوونی ئەردۆگان بۆ پەرلەمانی تونس لە ماوەی پێشوودا پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەو خەونە سوڵتانیەوە هەیە كە ئەردۆگان هەیەتی و دەیەوێت بۆی بگەڕێتەوە بەڵام ئەوەیە دەبینرێت كە لەسەر ئاستی جیهانی و نەتەوە یەكگرتوەكانیش پرۆتیستۆ دەكرێت..
بە پێی راپۆرتە رۆژنامەوانیەكان ئەم خەونانەی ئەردۆگان ئەگەر بۆ ماویەكیش بچێتە پێشەوە بەڵام دواجار سەری لەوەوە دەردەچێت كە گۆڕانی بارودۆخی لەناكاوی ناوچەكەو ئاڵوگۆڕە خێراكان لەو خەوە قووڵە بە خەبەری دەهێنێتەوەو دەگاتە ئەو بڕوایەی كە خەونی سوڵتانی و گەڕانەوەی حوكمی عوسمانی بەتام و بۆی جاران هیچ نیە خەونێكی بەتاڵ نەبێت و تەنها ئەوەی بۆ دەمێنێتەوە كە لەلاپەڕەی مێژووی ناوچەكەدا بە دەستدرێژكارو داگیركەرو قڕكەری نەتەوەكان ناوی تۆمار دەكرێت و هیچی تر.