02:09 - 02/01/2021

عەرەفات؛ لە قاهیرە لەدایك بوو، لە كوەیت چالاكی دەستپێكرد و لە فەرەنسا مرد‌

پەیسەر

یاسر عەرەفات لە 4ئاب 1929 لە قاهیرەی پایتەختی میسر لەدایك بووە، ناوی ڕاستەقینەی ( محمد عبد الرؤوف عرفات القدوة الحسيني)یە و نازناوی (ئەبو عەمار)ی هەبووە ، كەسایەتیەكی دیارو بەرجەستەی سیاسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەرۆك و دامەزرێنەری بزووتنەوەی –فەتح-ی فەلەستینی بووە، لەگەڵ ئیخوان موسلیسمندا خەباتی كردووەو شەری ئیسرائیلی كردووە، لەگەڵ ئەوەشدا خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی وەرگرتووە .

 
عەرەفات لە ساڵی 1969ەوە بووەتە سەرۆكی بزووتنەوەی فەتحی فەڵەستنی و تا ئەو كاتەی لە پاریس كۆچی دوایی كرد 2004 لەو پۆستەدا مایەوە، عەرەفات ناووناوبانگێكی گەورەی هەبووە لە كێشەو ململانێكانی نێوان عەرەب و ئیسرائیل داو تەنانەت لە نێو وڵاتانی عەرەبیشدا كەسایەتییەكی دیار بووە.  لە سەر ئاستی جیهانیش بە كەسایەتییەكی ئاشتیخواز لە قەڵەم دەراو لە ساڵی 1994 دا خەڵاتی نۆبڵی لە بواری ئاشتیدا پێدراوە.

بە پێی سەرچاوەكان ناوی سیاسی ( یاسر عەرەفات) لە دوو بڕگەی یاسر و عەرەفات هاتووە، كە ناوی یەكەمیان لە ناوی هاوەڵێكی پێغەمبەر(د.خ)ەوە هاتووە كە بە دیارچاوییەوە دایك و باوكیان كوشتووە بۆئەوەی لە ئاینەكەی پەشیمان ببێتەوە، ئەویش پەشیمان نەبووەتەوەو لەبەرامبەر ئەوەدا مژدەی بەهەشتی پێدراوە، هەرچی ناوی دووەمیشە (عەرەفات) لە كێوی عەرەفەی شاری مەككەوە هاتووە كە ڕوكنی بنەڕەتی حەجی ماڵی خوایە، پێكەوە لكانی ئەو دوو ناوە بۆ كەسایەتی سیاسی مانای ئەوەی هەیە كە ئەو كەسایەتییەكی ئاینی هەیەبەڵام لە ڕووی پراكتیكەوە بەو شێوەیە نەبوو، بەڵكو سیاسییەكی ئاسایی عەرەبی بوو.

عەرەفات لە خێزانێكی فەلەستینی دانیشتووی میسر  لە قاهیرەی پایتەخت لە دایك بووەو تا تەمەنی 14 ساڵی لەوێ ماوەتەوەو خوێندنی تا قۆناغی ناوەندی لەوێ خوێندووە، هەر بۆیە كاریگەرییەكانی شێوەزارو دەربڕینی میسریی بەردەوام لەسەری بووەو تاكۆتاییەكانی ژیانی بەسەر زامانییەوە بوو، بەڵام كاتێك دایكی كۆچی دوایی دەكات، لەگەڵ براكەیدا دەگەڕێتەوە فەلەستین و دوای ئەوەی باوكی بۆ جاری دووەم هاوسەرگیریی دەكات كێشەی بۆ دروست دەبێت و دابڕانێك لەخێزانەكەیاندا دروست دەبێت و تەنانەت لە كاتی مردنی باوكیدا 1952 ئامادەی بەخاكسپاردنەكەی نابێت و تەنانەت تا ئەو كاتەش كە كۆچی دوایی كردووە سەردانی گۆڕەكەشی نەكردووە لەناوچەی غەززە.

سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن و خوشككەی عەرەفاتیش باس لەوە دەكات كە عەرەفاتی برای بە پێچەوانەی باوكیەوە لەگەڵ پەیڕەوانی جوولەكە بەینی خۆش بووەو تەنانەت زۆر سەردانی ئەو گەڕەكانەی كردووە كە جوولەكە نشین بوون و سەرەتای پەیوەندییەكانی لەگەل موشەدەیان بۆ ئەو سەردەمە دەگەڕێتەوە لەگەڕەكی –حی السكاكینی-. بە پێی سەرچاوەكان عەرەفات پاساوی ئەو هاتوچۆو پەیوەندییانەی بەوە داوەتەوە كە ویستوویەتی لە عەقڵیەت و مامەڵەیان تێبگات و بزانێت دوژمنەكانی نیشتیمانەكەی چۆن بیردەكەنەوە. ئەنعامی خوشكە گەورەی عەرەفات باس لەوە دەكات لە هەموو خۆپیشاندانەكانی دژ بە ئیسرائیلی و جوولەكەكان بەشداریی كردووەو بەردەوامیش دەستی پێوەی بووە بۆ خەرجی رۆژانەی ، تا ئەوەی لەتەمەنی 17 ساڵیدا جارێكی دیكە دەگەڕیتەوە بۆ میسرو لە زانكۆی مەلیك فاروق –قاهیرە-ی ئەمڕۆ دەست بە خوێندن دەكاتەوەو دەچێتە بەشی ئەندازیای شارستانی و ساڵی 1950 ئەو بەشە تەواو دەكات و لەێوە وەك كەسێكی شارەزالە بواری زایۆنیزم ویەهودییەت دا دەردەكەوێت و چەندین گفتوگۆی لەوبارەیەوە كردووە و بە پێی قسەكانی خۆی لەو سەردەمەدا هەموو بابەت و كتێبەكانی تێۆدۆر هیرتزل ی خوێندووەتەوە.

لەسەروبەندی جەنگی 1948 ی نێوان عەرەب و ئیسرائیل عەرەفات لەگەڵ چەندین كەسی دیكە گەڕاوەتەوە بۆ فەڵەستین، بۆ ئەوەی جەنگی دژ بە ئیسرائیل ئەنجام  بدەن و وەك -فیدائی-ییەك دەركەوتووەو لە ڕیزی ئەو سوپایەدا بوو كە –ئیخوان موسلمین- بەڕێیان خستبوو بۆدژایەتی كردنی ئیسرائیل، دوای ماوەیەكی زۆر لە جەنگەكە لە ساڵی 1949 شەڕلە بەرژەوەندی ئیسرائیلییەكان و زیانی عەرەب كۆتایی هات. بۆیە بەناچاریی جارێكی دیكە عەرەفات بەرەو میسر گەڕایەوە.

لەساڵی 1952 كە هاوكات بوولە گەڵ مردنی باوكی ڕێكخراوی قوتابییانی فەلەستینی لە قاهیرە دروستكرد بە هاوكاریی سەڵاح خەڵەفە ناسراو بە –ئەبو ئەیاد- ، بەڵام دوای ئەوەی هەهێرش كرایە سەر میسربەناوی هێرشی دوژمنكارانەی سێ قۆڵی ،لە ساڵی 1957 عەرەفات بەرەو كوەیت ڕۆشتووەو لەوێ كاری ئەندازیاریی كردووەو سەرقاڵی كاری بازرگانی بووەو دواتر بۆ كۆنفراسێك چووەتە پراگ.

لە وڵاتی كوەیت نزیكایەتی زۆری هەبوو لەگەڵ دوو لە ئەندامە دیارەكانی ئیخوان موسلمین كە بەڕەگەز فەلەستینی بوون و ئەوانیش بریتی بوون لە ئەبو ئەیاد و خەلیل وەزیر -ئەبو جیهاد-، كە لە دواتر بوونە دوو یاریدەدەری بەناوبانگی عەرەفات. و لە نێوان 1958 بۆ 1960 بزووتنەوەی فەتحی فەڵەستینییان دروستكرد. لەسەرەتای دروستبوونی بزووتنەوەكەوە عەرەفات هەموو جۆرە هاوكارییەكی وڵاتان و سەركردە عەربییەكانی ڕەتدەكردەوە بەو بیانووەی كە نەكەونە ژیركاریگەریی سیاسەت و بۆچوونەكانیان و پشتیان بە هاوكاریی ئەو كەسانە دەبەست كە لە دەرەوەی فەڵەستین بوون و باوەڕیان بە كێشەی فەڵەستین هەبوو.یان ئەو دەوڵەمەندانەی كە باوەڕیان بە كێشەی فەڵەستین هەبوو بەتایبەتی دەوڵەمەندەكانی كوەیت و قەتەرو وڵاتانی كەنداوی عەرەبی.

ساڵی 1961 عەرەفات لەگەڵ مەحموود –ئەبومازن- عەباس یەكیان ناسی و بەهۆی پەیوەندییە تایبەتیەكانیان لەگەڵ خاوەنكارو دەوڵەمەندەكانی عەرەب توانییان سامنێكی باش بۆبزووتنەوەكەیان كۆبكەنەوەو توانییان بزووتنەوەیەكی چەكداریی بەهێز دروست بكەن و ئەوەش بوو بە هۆی ئەوەی كە خەڵكی فەلەستین لە گەلێكی چەوساوەو برسییەوە بگوازرێتەوە بۆگەلێكی بەرگریكارو لە ساڵی 1965 ەوە یەكەم چالاكی سەربازیی دەستی پێكرد. ساڵێ حەفتاكان شێوازی كاركردنی حیزبە سیاسی و سەربازییەكان بریتی بوو لە ڕفاندن و دەستگرتن بە سەر فڕۆكەكاندا، بۆئەو مەبەستە لە 15 سێبتەمبەر 1970 بزووتنەوەی فەتح توانی 5 فرۆكە بڕفێنێت و دوای ئەوەی خەڵكەكەیان دابەزاند 3 لەو فرۆكانەیان تەقاندەوە، ئەوەش بووە دەروازەیەكی زۆر باش بۆناساندنی ئەو بزووتنەوەیەو هەر لەو ڕۆژەدا عەرەفات وەك سەركردەی باڵای سوپای فەلەستین خۆیناساندو بەرپرسیاێتی ئەو كارانەی لەئەستۆگرت.

لەوكاتەوە تا رۆژی نەخۆشكەوتنی بەردەوام بووە لە كاركردنی ، لە هەموو قۆناغەكانی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین یاسر عەرەفات كارەكتەری سەرەكی بووە.بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج بووە لە 1994 ەوە عەرەفات هەموو جۆرە كارێكی توندو تیژیی و چەكداریی دژی ئیسرائیلیەكان ڕاگرتووە و دیارترین ڕێككەوتن كامبدیڤید بووەلە نێوان یاسر عەرەفات و ئارێل شارۆن دا.

بەڵام ناكۆكییەكان نێوان فەلەستین و ئیسرائیل بەردەوام هەبووەو تەنانەت لە 2002 ڕێگەی چوونە دەرەوەی لە فەلەستین لێ قەدەغەكراوەو خۆی و 480 كەسیان لەنێو بارەگاكەی خۆیدا خستە ژێر باری نیشتەجێبوونی ناچارییەوە، بەهۆی ئەوەی كە باری تەندروستی نالەبار بوو لە رۆژی 26 حوزەیرانی 2002 جۆرج بۆشی سەرۆكی ئەمەریكی داوای كرد كە پێداچوونەوە بە سەركردایەتی فەلەستین دا بكرێت و لەو ڕۆژەوە دەسەڵاتەكانی عەرەفات گوازراوەتەوە بۆ مەحموود عەباس، بەڵام هێندەی نەبرد مەحموود عەباس دەستی لەكار كێشایەوەو –ئەحمەد قریع- بووە دەسەڵاتداری فەلەستین.

رۆژی 12 ئۆكتۆبەری 2004 باری تەندروستی عەرەفات زۆر بە خراپی تێكچوو، سەرەتا پزیشكەكان گوتیان كێشەی لە كۆئەندامی هەرس دا بۆدرووست بووە، ئەوە جگە لەوەی چەند نەخۆشییەكی دیكەشی هەبووە، یەكێك لەوانە خوێن بەربوونی مێشك، پەڵەی پێست شڵی –برص-،  هەوكردن گەدە، تا دەها نەخۆشییەكەی خراپتر دەبوو تەنانەت لە كۆتاییەكانی تەمەنیداكێشەی دەروونی بۆ دروست بوو و لاوازییەكی زۆری جەستەی ڕووبەڕوو بوویەوە.

لەسەرەتای مانگی تشرینی دووەمی 2004 دا عەرەفات بە فرۆكەیەكی تایبەتی گوازرایەوە بۆ ئەردەن، بەڵام پزیشكەكانی ئەو ولاتە گوتیان باشتر وایە ببرێتە فەرەنسا و بەڵام لە هەواڵێكی بەپەلەی میدیا رۆژئاواییەكان ڕاینگەیاند كە لەرۆژی 4/11/2004 یاسر عەرەفت كۆچی دوایی كردووە، بەڵام هەواڵەكان  پشت ڕاست نەكرانەوە تا رۆژی 11/11/2004 ، هەرچەندە ئیسرائیل زۆر دژی ئەوەبوو كە تەرمەكەی لە رام الله بنێژرێت بۆیە برایە قودس و لەوێ بەخاك سپێردرا.

لەبارەی نەخۆش كەوتن و مردنی لەناكاوی عەرەفات بۆچوون و شیكاری زۆر كراوە، هەندێك پێیان وایە دەرمانخوارد كراوە، هەرچەندە ڕێژەیەك لە ژەهر لەنێو خوێنەكەیدا بەدی كراوە، بەڵام پزیشكە پسپۆرەكان باسیان لەوەكردووە بۆیەكلایی كردنەوەی ژەهراوی بوونەكەی پێویستی بەوە هەیە جەستەكەی توێكاریی بۆ بكرێت بۆ ئەوەی بگەنە زانیاری یەكلاكەرەوە.لەبەر ئەوەی دكتۆر ئەشرەف ئەلكوردی لە نەخۆشخانەی مەلەكی بەریتانی ڕایگەیاندووە كە ئەو جۆرە نەخۆشییەی عەرەفات دەكرێت بەهۆی هەریەكدەرمانخواردكردن، شێرپەنجە، زۆربەكارهێنانی دەرمان)ەوە دروست ببێت.

بەڵام زۆرینەی ڕاپۆرتە پزیشكیەكان باس لەوە دەكەن ئەو خوێن بەربوونەی مێشكی لە ئەنجامی ژەهراویبوونی ماوە درێژەوە بۆی دروست بووەو تیمی پزیشكی نەخۆشخانەكەی فەرەنساش هەمان بۆچوونیان هەبووە، هاوسەرەكەشی –سها الطویل- كە بە سوها عەرەفات بەناوبانگە كەسی ڕێگەپێدراوبووە كە ئەو هەواڵانە یەكلایی بكاتەوە، لە نوێترین لێدوانی ئەو ژنەدا هاتووە لەبەر ئەوەی كە بەڵگەی یەكلاكەرەوەی لەبەردەستدا نیەو تەنانەت ناتوانێت ئیسرائیلی دوژمنی سەرسەختی خۆشیان تاوانبار ناكەن.

ئەوەی ماوەتەوە دوای ئەوەی كە عەرەفاتیش كۆتایی بە تەمەنی هات و لە نەخۆشخانەیەكی فەرەنسا كۆچی دوایی كرد، هێشتا كێشەی نێوان عەرەب و ئیسرائیل بەرەو ئاسایی تر ڕۆشتووەو ژمارەیەك لە وڵاتانی عەرەب لە ژێر سایەی ئەو ڕێككەوتنانەدا هات و چۆو پەیوەندییەكانی نێوانیان ئاسایی بووەتەوەو كێشەی فەلەستینیش بەرەو كپبوونەوە ڕۆشتووە.