02:17 - 28/11/2020

خوێندنی ئەلیكترۆنی، فریادڕەسی وڵاتانی پێشكەوتوو‌

پەیسەر

ماوەیەكی زۆرە مشتومر لەسەر پرۆسەی بەئەلیكترۆنی كردنی خوێندن دەكرێت، بەشێك لە خەڵك پێیی وایە هۆكارەكە تەنها كۆرۆناو كەرەنتینەیەو خۆپارێزییە لە نەخۆشییەكە، بەڵام توێژینەوەكان باس لەوە دەكەن 10 ساڵ زیاترە پرۆسەی خوێن لە زانكۆو پەیمانگاو ناوەندە پێشكەوتووەكانی دونیادا كاری لەسەر دەكرێت، بەڵام ڕەخنەگرانی ئەو بوارە باس لەوە دەكەن ئەگەر بۆ هەندێك لە وڵاتە پێشكەوتووەكان دونیا سەركەوتنی بەدەست هێنابێت، ئەوا بۆوڵاتانی تازە پێشكەوتوو ئابووری نزم نەك نابێتە فریاد ڕەس بەڵكوو دەبێتە نەهامەتییەكی گەورە.

دوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا، جیهان بەرەو دوور كەوتنەوەو دابڕان لەیەكتری ڕۆشتووە، بەتایبەتی لە دوو بواری (خوێندن و كاركردن)دا، بۆ پڕكردنەوەی ئەو دۆخە تەكنۆلۆژیا ڕۆڵی سەرەكی بینیوە، لە ئێستادا تەكنۆلۆژیا ڕووبەرەكانی بەرتەسك كردووەتەوەو جووڵەو بەریەك كەوتنەكانی سنووردار كردووە، خوێندن لە دوورەوەو نەبوونی پەیوەندیی فیزیكی بووەتە جێگرەوەی پەیوەندییە فیزیكییەكان، بۆ زۆرینەی وڵاتان و گەلانی دوونیا گۆڕانكارییەكی نوێ بوو، بەجۆرێك ئەزموونی لە پێشینەی هەر وڵاتێك كاریگەریی هەبووە لەسەر پرۆسەكەو تا ئێستاش بەردەوامە.

ئەزموونە سەركەوتووەكان:
خوێندنی ئۆنلاین، یانڕاستتر دابڕاوو دوور، بەیەكێك لە چەمكە نوێیەكانی خوێندنی سەردەم دێتە ئەژمار، بە پێی وتەی پسپۆڕانی بواری فێركردن پایەیەكی گەورەی مەعریفەو فێربوونە، فێربوونی دوور یان ئەلیكترۆنی (ئیتر لە ڕێگەی كۆمپیوتەرو دیسكەوە بێت یان لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە) سەركەوتنی ئەو بوارە بەو مانایە نایەت كە هەموو كتێبەكان بخرێنە نێو سیدییەك یان لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت داببەزێت، بەڵكو قسە لەسەر ئەوەیە خوێندكارو مامۆستاكان چەندە كارلێكیان دەبێت و دەتوانن لەبارەی بابەتەكەوە گفتوگۆبكەن، لەبەر ئەوەی شێوازە نوێیەكە سنورێكی دیاریی كردووەو ناتوانرێت لەو سنوورە دەربچێت.

وەك شارەزایان باسی دەكەن خوێندنی دوور چەند شێوازێكی هەیە، لەوانەش ڤیدیۆ كۆنفراس، وانەی ڕاستەخۆ، یان تۆماركردنی بابەتەكان ودانانیان لە سەر تۆری ئینتەرنێت یان سیدی و فلاش، لەم میانەیەدا خاڵی بەهێز ولاواز هەیە، ئەزموونی سەركەوتوو ناسەركەوتووش هەیە، لەم ڕاپۆرتەدا تیشك خراوەتە سەر ئەزموونی وڵاتانی سەركەوتوو، لەوانەش:

1-ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا
ئەمەریكا بەیەكێك لە وڵاتە هەرە پێشكەوتووەكانی دونیا دێتە ئەژمار، لەبەر ئەوەی( پێش لە كۆرۆناش) سەدان كۆلێژ كاریان لەسەر كردووە، هەزاران وۆركشۆپ و خولیان لەوبارەیەوە ئەنجام داوە بۆ قوتابیەكانیان ، ساڵی 2011 یەكێك لە دامەزراوە ئەمەریكیەكان بەناوی (سلون كونسرتیوم) دامەزراوەو كاریان لە سەر خوێندنی ئەلیكترۆنی كردوەوە 6 ملیۆن قوتابی لەو وڵاتەدا لەڕێگەی ئەلیكترۆنییەوە دەخوێنن، هەر یەكێك لەو قوتابییانەشلانی كەم یەك خولیان بینیوە لەو بوارەدا.
خوێندنی ئەلیكترۆنی لەنێو زانكۆ ئەمەریكیەكاندا بایەخی زۆری پێدەدرێت و دەیان زانكۆی بەناوبانگی وەك (ئستانفۆرد، بیركلی، برینستۆن، كالیفۆڕنیا..)و چەندین زانكۆی دیكە پشتیان بە خوێندنی ئەلیكترۆنی بەستووە، بۆئەو مەبەستە دەیان خولی فێركارییان ئەنجام داوە، زۆرینەی ئەو زانكۆیانە بۆ نزیكەی 10 ساڵ دەچێت ئەم شێوازی خوێندنە بەباش و سەركەوتووتر دادەنێت لە دانیشتنی ناو پۆل و گروپە فیزیكیە كلاسیكیەكەكان.

دەبێت ئاماژە بەوەش بدرێت كە خوێندنی كراوە لە ئەمەریكا بەیەكێك لە خوێندنە سەركەوتووەكان دادەنرێت و لە هەموو جیهانیشدا بە ئەزموونێكی سەركەوتوو بەناوبانگە، بەتایبەتی پەیمانگای ماساتشوستس –ی تەكنۆلۆژی و لە دەیان وڵاتی دیكەوە وەك سەرمەشق و پێشڕەو لێی دەڕوانن.

2-هندستان:
لە ئێستادا فێربوون لە ڕێگەی ئەنتەرنێتەوە زۆر لەپێشتر و سەركەوتووترە تا شێوازی ئامادەبوونی فیزیكی ناوپۆل، ئەوە لە كاتێكدایە نیوەی دانیشتوانی ئەو ولاتە گیرۆدەی دەستی خوێندنن و ڕێژەی نەخوێندەواریی و دابڕان لە قوتابخانەكانیش زۆر بەرزە، بەشێوەیەكە ژمارەیەكی ئێجگار زۆر لە هیندیەكان ناتوانن پێداویستییە سەرەتاییەكانی خوێندن بۆ منداڵەكانیان دابین بكەن، لەبەر خراپی باری داراییان، لە لایەكی دیكەشەوە هۆكاری جوگرافیش بەشێكی ترە لە كێشەكانی بەردەم خوێندنی كلاسیكی ، لەبەر ئەوەی ڕووبەری زەوی فراوان و دووری قوتابخانەو پەیمانگاو زانكۆكان لە شوێنی نیشتەجێبوونی هاوڵاتیانەوە، ئەوە سەرەڕای شوێنە دوورە دەست و عاسییەكانی هیندستان ڕێگرێكی گەورەی ئەو بوارەیە، ئەم هۆكارانە لەبری ئەوەی ببێتە ڕێگر بۆ خوێندنی ئەلیكترۆنی و دوور لەیەك كەچی كراوەتە هۆكارێكی زۆرباش بۆ بەرەو پێشچوونی خوێندنی ئەلیكترۆنی و لە دوای ئەمەریكا هیندستان ئەزموونی زۆر بەهێزیی لەو بوارەدا هەیە.

3-چین:
چین بەیەكێك لەوڵاتە هەرە پێشكەوتووەكانی دونیا دادەنرێت لەبواری خوێندنی ئەلیكترۆنیدا، بۆ ئەو مەبەستەش 70 دامەزراوەو كۆلێژی تایبەتی ئەو بوارەیان هەیە، لەبەر ئەوەی بەدەستهێنانی هەلی كار لو وڵاتەدا زۆرسەختە زۆرینەی ئەوانەی بەدوای كاردا دەگەڕێن كاربۆ ئەوە دەكەن هەلگری بڕوانامەی بەرزبن و خولیزۆریان بینیبێت و سوودمەندی سەرەكی ئەو بابەتەنانە بووبن كە هەلیانبژاردووە، هەربۆیە ئەمە بووەتە هۆی هەوڵدانی زیاتر بۆ فێربوونی زیاتر و باشترین و كەم خەرج ترین بواریش فێربوونی ئەلیكترۆنییە، لە وڵاتی چین دا پێویستی ئابووری و دەستخستنی هەلی كار بووەتە هۆی ئەوەی فێربوونی ئەلیكترۆنی سەركەوتوو بێت.

4-كۆریای باشوور:
ژێرخانی تەكنۆلۆژیای كۆریای باشوور هۆكارێكی سەرەكییە بۆ ئەوەی لەوڵاتەدا خوێندنی ئەلیكترۆنی سەركەوتن بەدەست بهێنێت، بەو پێیەی كە كۆریا خاوەنی خێراترین تۆڕی ئینتەرنێتەلەسەر ئاستی جیهان،  لە سەرانسەری وڵاتدا تۆڕێ ئینتەرنێت بڵاوبووەتەوەو تەنانەت لە شوێنە هەرە دوورە دەستەكانیش هێڵی ئینتەرنێت كاردەكات و گرفتی نییە، بە پێی ئامارەكانی ئەو وڵاتە جگە لەوەی رۆژ لە رۆژ خوێندنی ئەلیكترۆنی لەگەشەسەندندایە، لەگەل ئەوەشدا توێژینەوەكان دەریانخستووە كە ئەو قوتابییانەی لە ڕێگەی خوێندنی ئەلیكترۆنییەوە خوێندوویانە سەركەوتووتر بوون لەوانەی تریان كە پێیی دەگوترێت خوێندنی كلاسیكی و كۆن.

5-مالیزیا:
وڵاتی مالیزیا بەخێراییەكی لە ڕادەبەدەر بەرەو فێربوونی ئەلیكترۆنی هەنگاو هەڵدەگرێت، زانكۆیی ئاسیای ئەلیكترۆنی(Asia e- University) كە لە نێو كوالالامپوردایە بەگرنگترین زانكۆی تەكنۆلۆژیی مالیزیا دادەنرێت، ئەم زانكۆیە توانیویەتی هەلی فێربوونی ئەلیكترۆنی بۆ بەشێكی زۆرلە هاوڵاتیانی ناوخۆو بیانیش دابین بكات، بەجۆرێك قوتابیانی 31 وڵاتی جیهان بەشێوەی ئەلیكترۆنی سەرقاڵی خوێندن و لەو بوارەشدا سەركەوتنی زۆریان بەدەست هێناوە، تەنانەت لەم ساڵانەی دواییدا بە هاوكاریی كۆمپانیایەكی دانیماركی كاریان بۆ ئەوەش كردووە كە خوێندنی باڵاش لەڕێگەی ئەلیكترۆنییەوە بەڕیوە ببەن.

6-ئوسترالیا:
ماوەی 5 ساڵ زیاترە لەنێو ئوسترالیادا بەشێكی زۆر لە فەرمانبەرانی كەرتی گشتی خوازیاری ئەوەن بەردەوام بن لە كارەكانیان  و لە هەمان كاتیشدا بخوێننەوەو بڕوانامەی بەرزتر بەدەست بهێنن،بۆ ئەو مەبەستە لەماوەی ئەو 5 ساڵەدا ڕێژەی بەكارهێنانی ئینتەرنێت 20% زیادی كردووە، هەربۆیە بەردەوام خواست لەسەر خوێندنی ئەلیكترۆنی رووی لە زیادبوونە، زۆرینەی ئەو كەسانەش كە لە كیشوەری ئاسیاوە لە زانكۆكامی ئەو وڵاتەدا دەخوێنن سودمەندی سەرەكی بوون لە خوێندنی ئەلیكترۆنی، لەبەر ئەوەی لە ڕووی ئابووری و ئاسایشییەوە زۆر گونجاوەو توانای ڕاستەقینەی قوتابیش نیشان دەدات.

تایبەتمەندیەكانی خوێندنی ئەلیكترۆنی:
خوێندنی دابڕاو یان ئەلیكترۆنی چەندین تایبەتمەندی گرنگی هەیە لەوانەش:

1-ئاسانی دەست گەشتن بە خوێندن:
خوێندن لە ڕێگەی ئەنتەرنێتەوە رێگەیەكی زۆر ئاسانە و لەگەڵ سروشتی كاری زۆرینەدا دەگونجێت، فەرمانبەر، قوتابی، ژنی ماڵ، دوكانداو كاسبكارەكانیش توانای ئەوەیان هەیە كە لەڕێگەی ئینتەرنێتەوە دەستیان بگات بە خوێندن، بەجۆرێك لەگەل كاتی خۆیان ڕێكی بخەن و بچن بەدەم خوێندنەكەیانەوە، بە پێچەوانەی خوێندنی ئاساییەوە كە ئێستا پێی دەگوترێت كلاسیكی، مرۆڤ دەتوانێت لەڕێگەی خوێندنی ئەلیكترۆنییەوە ژیان  گوزەرانی بەرەو باشتر ببات و كوالیتی و ئاستی خوێندەواریی خۆی بەرزبكاتەوەو پابەندیش نەبێت بەو كاتانەوە كە ئەگەر فریا نەكەوێت مافی بفەوتێت. ئەوە جگە لە تێپەڕاندنی سنوور، پابەند نەبوون بە وڵاتێكەوە، یان تەنانەت كیشوەرێكی دیاریكراوەوە، مرۆڤ دەتوانێت بەباشترین شێوە بچێتە نێو پرۆسەكەو و لەوسەریشەوە زۆر بەباشی لێی دەربچێت.

2-وەرگرتن و فێربوونی باشتر:
لە پرۆسەی ئەلیكترۆنیدا لەبەر ئەوەی زۆرینەی ڕەهای وانەكان تۆماركراون، بواری ئەوە دەدات وانەیەك زیاتر لە جارێك دووبارە بكرێـتەوە هاوكارێكی زۆر باشە بۆ ئەوەی قوتابی چەند جارێك بینەرو بیسەری بابەتێكی دیاریكراو بێت، ئەوەش هاوكارییەكی باش دەبێت بۆ فێربوون و وەرگرتنی بابەتەكەبەشێوەیەكی زۆرباش، بە پێچەوانەی شێوە كلاسیكیەكە كە لە ماوەیەكی دیاریكراودا كاتەكە تێدەپەڕێت و دووبارە كردنەوەی ئەستەمە، دوا كەوتن یان ئاگادار نەبوون بە هەر هۆكارێك دەبێتە هۆی ئەوەی قوتابی نەتوانێت بەتەواوی سوود لەو وانەیە وەربگرێت و دواجاریش زیان لە ئەنجامەكە بدات، یان دەبێت پەنا بۆڕێگەی دیكە ببات كە لەوانەیە یەكێكیان پێداچوونەوەی ئەلیكترۆنی بێت.

توێژینەوەكایش دەریانخستووە كە هۆكارەكانی فێركردنی وەك وێنەو ڤیدیۆ هاوكارێكی زۆرباشن بۆ فێربوون و لە خوێندنی ئەلیكترۆنیشدا زۆر پەیرەو دەكرێت، پاشان بۆهەر پرسیارێك زیاتردەتوانرێت پشت بەسەرچاوەی جۆراوجۆر ببەسترێت و تەنها لەیەك جۆرە وەڵامیكەسێكی دیاریكراودا قەتییس نەبێت، ئەوەش هاوكارێكی باش دەبێت بۆ فراوانبوونی بیری فێرخوازان و توێژەران، توێژینەوەكان دەریانخستووە كە ئەوانەی سوودیان لە هۆكارەكانی فێركردن وەرگرتووە باشتر و سەركەوتوانەتر لە بابەتەكان تێگەشتوون تا ئەوانەی تەنها بە تیۆریی بابەتەكانیان خوێندووە كەئەوەش لە خوێندنی كلاسیكیدا خۆی دەبینێتەوە.

3-ڕەچاوكردنی كات و تێچوونی كەمتر:
بە پێی توێژینەوەكان خوێندنی دوور یان ئەلیكترۆنی كاریگەری زۆر گەورەی هەیە لەسەر فێربوون، لەبەر ئەوەی خوێندكار ناچارنابێت بە كاتێكی دیاریكراو كە بچێتە شوێنێكی دیاریكراو، یانلەو كاتەدا لەماڵەوە حازربێت، ئەوەش دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی تێچوون و لە ڕووی ئابوورییەوە زۆر سەركەوتووترە،  هەر بۆ نموونە كۆمپانیاكان كاریان بۆ ئەوە كردووە كە هەر كەسێك ئاستی زانستی خۆی بباتە سەر هاوكاری مادی باشتر دەكرێن و مووچەكەیان باشتر دەبێت.

4-ژینگەدۆستی:
سەرەڕای ئەوەی كە وەرەقەو لاستیك و پێداویستیەكانی دیكە هۆكارن بۆ پیس بوونی ژینگە، بەڵام لە خوێندنی ئەلیكترۆنیدا كاغەز بەڕێژەیەكی ئێجگار زۆر كەم دەبێتەوەو ئەوە جگە لەو تێچوونە زۆرەی كە لەسەر دەوڵەت دەكەوێت بۆچاپكردنی كتێب و پێداویستیەكانی دیكە، هەربۆیە توێژینەوەكان ئەوەیان یەكلایی كردووەتەوە كە خوێندنی ئەلیكترۆنی دۆستی ژینگەیەو گونجاوە لەگەڵ خاوێن ڕاگرتنی ژینگەدا، ئیتر با كێشەی هاتووچۆو قەرەبالغی شەقامەكان و مەترسییەكانی پەڕینەوەو ترافیك بوەستێت.

ئاڵەنگارییەكان:
سەرەڕای ئەوەی خوێندنی ئەلیكترۆنی لایەنی ئەرێنی زۆری هەیە، بەڵام لە رەخنەش بەدەر نییە، زۆرینەی ئەوانەی ڕەخنەیان لەو ڕێگەی فێربوونە هەیە ئەوەیە كە توانای فێربوون لە بەریەك كەوتن و ئامادەبوونی فزییكی ناو پۆل و هۆڵەكانی خوێندن باشتر و سەركەوتوو ترە، هەرچەندە ئەم كارەش بێبەری نیە لە ڕەخنەو زۆرینەش پێیان وایە جیاوازیی تاكایەتی ئاڵوگۆر بەسەر ئەو بۆچوونەدا دەهێنێت. ئەوەندەی پەیوەندیی بە سیستەمەكەوە نییە، لەلایەك پەیوەندیی بە تێڕوانینی گشتی خەڵكەوە هەیەو لە لایەكی دیكەشەوە ئاستی قوتابییەكان دەیگۆڕێت.

یەكێكی دیكە لەو كێشانەی كە لەنێو وڵاتە تازەپێگەشتووەكاندا هەیە، كە ڕەخنەیان لە سیستەمەكە هەیە، ئەویش ئەوەیە لە هەموو شوێنێكدا ئەنتەرنێت و ئامێرە ئەلیكترۆنیەكان بەردەست نین، ئەوە جگە لەوەی لە زۆرینەی وڵاتانی تازە پێگەشتوودا ڕێكخستنی خێزان و ژمارەی منداڵەكان كۆنترۆڵ  نەكراوەو لەوانەیە باری دارایی خێزانێك ڕێگە بەوە نەدات كە پێداویستیەكان بۆ چەند منداڵێك لەیەك كاتدا دابین بكات.

لەكاتێكدا كە زۆرینەی وڵاتانی دونیا لەسەردەمی كۆرۆنادا پەنایان بۆ خوێندنی ئەلیكترۆنی بردووە، و لەوەزری دووەمی خوێندنی 2019/2020 ەوە ناچار بەو خوێندنە  بوون، بەڵام هێشتا لەوڵاتانی تازەپێشكەوتوودا جێگەی حۆی نەكردووەتەوە لەبەر ئەوەی هێشتا تەكنۆلۆژیاو ئامێرو پێداویستیەكانی نەگەشتووەتە هەموو جێگەیەك، ئەوە جگە لەوەی بەشێك لە توێژینەوەكان باس لەوە دەكەن كە خوێندنی ئۆنلاین و ئەلیكترۆنی بۆ قۆناغێك باشە كە خوێندكار هەست بەرپرسیارێتی تێیدا گەشەی كردبێت و بە خواستی خۆی چووبێتە ئەو بوارەوە، ئەگینا بۆ قۆناغە سەرەتاكانی خوێندن سودێكی ئەوتۆی نابێت، ئەوە جگە لەوەی لەوڵاتانی هەژاردا هیچ كاریگەریی نابێت و ئامانجی خۆی ناپێكێت.