09:09 - 07/01/2019

رۆڵی عەشایەر لە دامەزراندنی عێراقەوە تا ئەمڕۆ‌

پەیسەر

عەشیرەت چیە؟
عەشیرەت كۆمەڵە خەڵكێكن پشت و خزمایەتی یان خاك و سنورێكی جوگرافی پێكەوەیان دەبەستێتەوەو كەسێك بەپێی دەستوورێكی نەنوسراوەی پەیڕەو كراوی ناخۆی خۆیان كردوەتە سەرۆك و گەورەی خۆیان كە سەرجەم كێشەكانیان بۆ چارەسەر دەكات، دیاردەی عەشیرەت دیاردەیەكی دێرینەی كۆمەڵگە سەرەتاییەكانی مرۆڤایەتیەو لە زۆرینەی كۆمەڵگەكاندا بوونی هەیە، هەرچەندە لەزۆر كۆمەڵگەی مەدەنی كە خاوەنی دامەزراوەو یاسای نوسراوەی بەرجەستەن جێگەی بە حوكمی عەشایەری و یاساكانی گرتۆتەوە، بەڵام تا ئێستەش لە زۆر شوێنی دونیادا مۆدێلی ماوەو حوكمە عەشایریەكان باویان هەیە و ئەوەندەی عەشایەر و سەرۆك عەشیرەت كارەكانی دەچێتە پێش، یاسا و حكومەت و تەنانەت حیزبەكانیش ئەو رۆڵەیان نیە و هەرچی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیشە دەفیان دەنگ نادات.

ئامانجی عەشایەر:
ئەگەر لە كۆندا ئامانجەكانی عەشیرەت تەنها پاراستنی سنووری خاك و خەڵكەكەی بووبێت ئەوا لەو كاتانەوە كە سیاسەت و فەرمانڕەوایی هاتۆتە سنورەكانیان ئەوانیش ویستویانە رۆڵی خۆیان ببینن و لە پشتی روداوەكانەوە ببن، خۆ ئەگەر ئیرادەیەك ویستبێتی لەبەردەم ئەم دۆخەدا بوەستێتەوە ئەوا روو بەڕووی غەزەب و توڕەیی كوڕانی عەشرەت دەبێتەوەو لانی كەم سەرئێشەی بۆ دروست دەبێت.
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ مێژووی مرۆڤایەت دەبینین كە سەرجەم رەفتارو كردارەكانی بریتی بوون لە كردارو رەفتاری (من)ی باڵا، واتە كاری بە كۆمەڵ و پێكەوە بوون، هەر ئەمەش بووتە بنەمای رۆشنبیری و فەرهەنگی كۆمەڵگەكان و وەك دەگوترێت بوەتە رۆشنبیری یان فەرهەنگی كەڵەكە بوو. بە پێی وتەی شارەزایان كۆمەڵگەی عێراقی بە یەكێك لە كۆمەڵگە ناجێگیرەكانی سیاسی و جێگیرو نەگۆڕاوی كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری دادەنرێت كە خۆی لە حاڵەتی عەشایەریەكەیدا دەبینێتەوە، سەلمێنەری ئەمەش ئەو راستیەیە كە تاك و كۆمەڵگەی عێراقی لە هەرجێگەیەكی  ئەم دونیایەدا هەبن پابەند دەبن بەو ئاكارانەی كە پەسەندكراوی كۆمەڵگەی عەشایەریەكەی خۆیانن.

یاساكانی حامورابی لە عێراق نوسراون:
یەكێك لەو بنەمایانەی كە سەرجەم عەشیرەتەكان تیایدا بەشدارن ئەوەیە هەموویان كرانەوەو گۆڕانكاری و ئەستەمی وازهێنان لە خوو نەریتەكانە، ئەوان پێكەوە گوێڕایەڵی سەد لەسەدی گەورەكەیانن، یاسایەكی نەنوسراوەی نێوانیان فێری ئەوەی كردوون كە بە پیرۆز سەیری سەرۆك عەشیرەتەكەیان دەكەن و لەپێناوی عەشیرەتدا هەموویان خۆیان دەكەنە قوربانی.
عێراقیەكان ئەوەندە بایەخی كۆمەڵایەتی و سیاسییان بۆ عەشیرەت و سەرۆك عەشیرەتەكان داناوە كە بە چارەكێكی ئەوە پابوندی یاسا نابن، گەرچی سەرچاوەكان باس لەوەش دەكەن كە داهێنەری یاسا –لە حامورابی-یەكەی عێراقەوە سەرچاوەی گرتووە، بەڵام پێدەچێت وەك پێویست سوودی لێوەرنەگیرابێت و لە یاساكانیش تەنها ناوەكەی و شانازیەكەی و لەوحەكانی ئەویان بۆ مابێتەوەو هیچی تر.

عەشرەت چۆن دروست دەبێت:
كۆمەڵگەی عێراقی بەوەدا دەناسرێتەوە كە فریی و چەنایەتی لە رووی پێكهاتەی كۆمەلایەتیەوە جیاوازە لە كۆمەڵگە عەربیەكانی تر، پێدەچێت یەكێك لە رووە ئەرێنی یەكانی ئەو دۆخە فرەیی لە (بۆچوون) و ئاین و (بیروباوەڕ) و (نەتەوە)دا رەنگ دەداتەوەو ئەوش وایكردووە كە تاكی عێراقی چاوكراوەترو زیرەكترن لە چاو كۆمەڵگەكانی تری چواردەوردا كە خاوەنی وەها كۆمەڵگەیەك نین.
یەكێكی تر لەو هۆكارانەی كە جیاوازی لەنێو گەلانی عێراقدا دروست كردووە و هۆكارێكیشە بۆ دروست بوونی عەشیرەتی جۆراودجۆر بوونی جوگرافیاو بەرزوونزمی و ئاوو هەواوی جیاوازە، لە شاخی زۆر بەرزە باكووری رۆژهەڵاتەوە كە دەكوێتە ناوچە سنورەیەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ ئێرا نتوركیا وە بیگرە تابیابانەكانی رۆژئاوای ئەو وڵاتە كە خۆی لە پارێزگاكانی موسڵ و ئەنبارو رۆژئاوای هەردوو پارێزگای نەجەف و كەربەلا. ئەمانە رۆڵی بەرچاویان هەیە لە دروستبوونی عەشایەری عێراقی و درێژەدان بە پابەندییان پێوەی.

عەقڵی خێڵ:
یەكێك لە بنەما سەرەكیەكانی پێكهاتەی عەقڵ و ژیریی خێڵ ئەوەیە كە تاك دەبێت لە پێناوی خێڵ دا بژیی و بمرێ‌، ناكرێت لە دەرەوەەی ئەو پێناسەیە تاك بوونی هەبێت، لەبەر ئەوەی ئەو تاكە دەچێتە ریزی خێڵیكەوەو كە ئەوانیش توانای پشتگیرییان لەو هەیە، لێرەوە هاوكاریكردنی ئۆتۆماتیكی دێتە ئاراوە، تاك دەچێتە نێو بازنەیەكی داخراوەوە كە بواری بیركردنەوەی سەربەخۆی بۆ نامێنێتەوە.
سەرجەم توێژەرانی كۆمەڵایەتی لە دۆركهایم و ئیبن خەلدوونەوە بگرە تا دەگاتە فەیلەسووفەكانی تری سەردەمیش پێیان وایە مرۆڤ بوونەوەرێكی كۆمەڵایەتیە، ئیدی لەدوای ئەوەوە دۆخەكە دەگۆڕێت و لەنێو كۆمەڵگەی عەشایەری دا ئەو تاكە دەبێتە كوڕی عەشیرەت و لە كۆمەڵگەی مەدەنیش دا دەبێتە هاوڵاتی.
 
خێڵ لە پشتی روداوەكانەوەن:
ئەگەر سەرنجێك لە مێژووی نوێی عێراق بدەین لەكاتێكدا كە بەشێك بووە لە دەسەڵاتی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی كە رۆڵیان هەبووە لە چەكدار كردنی عەشیرەتەكان بەناوی (سوارەی حەمیدیە) وە، تا دەگاتە سەربەخۆیی و لەژێر ئینتیدابی بەریتانی كە چەكداری عەشایەری بەربڵاو هەبوون، دواجاریش حوكمی كۆماریی كە دروستكردنی جاش و موستەشاری زۆری لێ بەرهەم هات و پڕچەكیان كردن بەجۆرێك زۆرینەی عەشیرەتەكانی گرتەوە، لە باكوورەوە بۆ باشوور. 
ئەم حاڵەتە بەردەوامە تا دەگاتە ساڵی 2003 ، بەهۆی لەناوچوونی حكومەتی مەركەزی بەعسەوە و بەمەبەستی پاراستنی ناوچەكەو خەڵكی عەشایەر، رۆڵی بەرچاویان هەبووە .دەبینین كە دەسەڵاتی سیاسی و یاسایی لەم ناوچەیدا جێگەی نەبووەو ئەوەی كارەكانی بەڕێوە بردووە كاربەدەست و پادشاو سەرۆكی بچووكی گوێ لەمستی دەرەكی بوون و لەنێوخۆشدا پشتیوانی كراون بە عەشیرەت و خێڵەكانی خۆیان، دەكرێت بگوترێت تا دەگاتە ئێستە خێڵەكانی عێراق (باشووری كوردستانیش وەك بەشێكی دانەبڕاو لەو وڵاتە) لە پشتی هەموو چاكەو خراپە و سەروخواری رووداوەكانەوە بوون. 
 
بە پێی وتەی شارەزاكانی ئەو بوارە جومگەیەك نیە لە نێو حكومەتی عێراقی دا كاریگەری عەشیرەتی بەسەرەوە نەبێت و لەنێو حساباتی ئەوندا نەخوێنرابێتەوە. هەر ئەمەیە وای لە حكومەتە یەك لەدوا یەكەكانی عێراق كردووە كە نەتوانن لەدەرەوەی ئەو دامەزراوە نایاساییەوە حومكی سەرجەم كایە سیاسی و ئیداری و دامەزراوەكانیان بكەن

حكومەتەكان پاساو بۆ عەشایەر دێننەوە:
عەشایەری عێراقی لە شۆڕشی 1920 ەوە رۆڵی سیاسییان هەبووە، هەڵوێستیان هەبووە لە دژایەتی كردنی ئینتیدابی بەریتانی و دانانی مەلیك فەیسەڵی یەكەم، نزیكەی (20%)ی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە ساڵی 1925 دا لە سەرۆك عەشیرەت یان دارو دەستەی ئەوان بوون. هەر لەو كاتانەوە تا ئێستە حكومەتە یەك لەداو یەكەكان لە رێگەی یاساوە رێگەیان بەكاری عەشایەری داوەو بەندو مادەو بڕگە یاساییەكانیان بۆ هۆنیونەتەوەو كارئاسانییان بۆ كردوون، یەكێك لەوانە رێكەوتنی عەشایەری یە لە سەر كێشەكان، ئەڵبەتە كاتێك عەشیرەت خاوەنی هێزێك بێت لەدەرەوەی دامەزراوە فەرمیەكانی حكومەت و حكومەتیش بیەوێت روپامایی یان بۆ بكات ناچار دەبن بە دۆزینەوەی پاساوی جۆراو جۆر، وەك ئەوەی لە كێشە سەرەكیەكانی دادگاكانی عێراق-بەهەرێمی كوردستانیشەوە-دەبنیرێت.
ئەگەر پاساوی عەشایەری و ئەوانەی كە لایەنگری ئەو دۆخەن ئەوە بێت كە چارەسەركردنی كێشەكان لە لایەن عەشیرەتەكانەوە بەهێزترە لەچارەسەری حكومەتەكان و دامەزراوەكان، ئەوا شارەزایانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەوەڵامدا دەڵێن لاوازی و خراپی دۆخی دامەزراوەیی و بەڕێوەنەبردنی یاسایە نەك بەهێزی و تۆكمەیی بڕیارەكانی عەشیرەت. كە پێدەچێت بەشێكی گەورەی بۆ دەستێوەردانی نەرێنی ئەو عەشیرەتانە بگەڕێتەوە كە توانای جوڵەو بڕیاریان هەیەو دەست لە كاروباری حكومەت و دامەزراوەكان وەردەدەن.
لە هەمووی سەیرتر ئەوەیە كە هەڵگرانی بڕوانامە بەرزەكانی دونیای مۆدێرنە لەنێو كۆمەڵگەی عەشایەریدا بۆ چارەسەری كێشەكانیان پەنا بۆ دیوەخانی سەرۆك عەشیرەت و ریش سپی و گەورەكان دەبەن.

عەشایەریش قسەی هەیە:
ئەوانەی كە پشتیوانی لە مانەوەی عەشایەر دەكەن دەڵێن: ناكرێت بەتەواوەتی رۆڵی عەشیرەت و خێڵ لە كۆمەڵگەكان دابڕنین، ئەڵبەت زۆرتر لەو كاتانەدا كە رۆڵی دامەزراوەكان لەڕولاوازە، چونكە ئەو جۆرە فەرمانڕەواییە تا رادەیەك رێگری دەكات لە دروست بوونی كێشەو بەریەك كەوتنی پێكهاتە كۆمەڵایەتیەكانی تر.
 
پرۆژە یاسای عەشایەری:
ئەوەی جێگەی سەرنجە لە خولی پێشووی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق دا پرۆژە یاسای عەشایەری هەبوەو خوێندنەوەی یەكەمی بۆ كراوە بەڵام نەبوەتە یاسا، ئەمەش رەگی قووڵی عەشایەریمان لە عێراق دا بۆ دەردەخات و دەكرێت بڵێن لە ئێستەدا عەشیرەت لە خولیای ئەوەدایە دەستی بگاتە ناوەندەكانی دەسەڵات كە خۆی لە هەرسێ دەسەڵاتی (یاسادانان – جێبەجێكردن- دادوەری) دەبینێتەوە، تارق حەرب پسپۆڕی بواری یاسا لەو بارەیەوە دەڵێت: زۆرینەی ئەو حكومەتانەی لە دوای 2003 ەوە عێراقیان بەڕێوە بردووە لاواز بوون، بۆ ئەوەی پێگەی خۆیان بە هێز بكەن پەنایان بۆ پێكهاتەی  تائیفی و عەشایەری بردووە بێگومان ئەوەش لەسەر حسابی هاوڵاتیان بووە.
توێژەرێكی سیاسی عێراقی بەناوی واسق هاشمی پێی وایە لە سایەی حوكمی عەشایەری عێراقەوە ئێستە كاری دادگاكان بووەتە جێگەی مارەبڕێنی ژن و راساندنی ئەو بڕیارانەی كە لەدەرەوەی دادگاكانەوە عەشایەرەكان بە بۆچوونی خۆیان ئەنجامیان دەدەن و دادگاش پەسەندیان دەكات. هەر ئەو توێژەرە باسی ئەوە دەكات حاڵی رۆژنامەنوسانیش لە سایەی حكمی عەشایەرییەوە لە مەترسی گەورەدایەو ئەوان ئازادی رۆژنامەوانی و ئەو شتانە نازانن، هەرچی شتێك لە بەرژەوەندی ئەوان نەبێت لە دژی خۆیانی دادەنێن و لە بەردەمیدا دەوەستنەوە، نەك هەر ئەوەندە چەدین جار لەنێو بینای ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقیش دا پەلاماری وەزیرو پەرلەمنتار دراوە بە پاڵپشتی عەشایەری و ئەو هێزەی كە لەدەروەی یاسا كاردەكات كە پێی دەگوترێت هێزی عەشایەری.
 
سەرۆكەكانی عێراقی نوێ و عەشایەر:
ئەگەر سەرێك لە مێژووی سیاسی عێراق بدەینەوە دەبینین هەر یەك لە سەرۆكەكانی ئەو وڵاتە لە لایەن چی عەشیرەتێكەوە بەڕێوە براوە:
عبدالكریم قاسم: یەكەم سەرۆك كۆماری ئەم وڵاتەیە (1914- 1963) لە عەشیرەتی زوبەیدی یە.
عبدالسلام عارف  دووەم سەرۆك كۆمارە (1921-1966) لە عەشیرەتی الجمیلی یە و هەروەها بە دوای ئەودا (عبدالرحمن عارف)ی برای دێت كە لە هەمان عەشیرەتە.(1916-2007).
سەرۆكی چوارەم ئەحمەد حەسەن بەكرە (1914-1982) لە عەشیرەتی عەدنانیەی ناوچەی تكریتە.
سەدام حسین: (1937-2006) بە پێنجەم سەرۆك كۆماری ئەم وڵاتە دادەنرێت و سەر بە عەشیرەتی بیجاتی ناوچەی تكریتە.
پێنجەم سەرۆك كۆمار كە لەدوای روخاندنی رژێمی بەعس  (2003) هاتوەتە سەر حوكم غازی عەجیل یاوەرە (1958) ئەو یەكێك بووە لە سەرۆك عەشیرەتەكانی شمەر.
شەشەم سەرۆك كۆمار جەلال تاڵەبانی دێت كە كوردە و لە عەشیرەتی تاڵەبانەكانی ناوچەی كەركووكە(1933-2017).
حەوتەم سەرۆك كۆمار كە دكتۆر فوئاد مەعصومە و كوردە (1933) ئەو هەرچەندە لە كۆیە لە دایك بووە بەڵام بە رەچەڵەك خەڵكی گوندی خەرپانی ناوچەی هەوارامانەو هەورامیەكانیش خاوەنی عەشیرەت نین.
كۆتا سەرۆك كۆماریش بەرهەم صاڵح دێت كە كوردە و لە دایك بووی 1960 ی سلێمانی یەو لەبەر ئەوەی باوكی تێكەڵی جافەكان بووە هەر بە جاف بەناوبانگە بەڵام روون نیە سەر بە چی عەشیرەتێكی كوردە، هەرچەندە باوكی خەڵكی ناوچەی شارباژێڕی سەر بە پارێزگای سلێمانی یە  بەڵام بۆچوونێك هەیە كەپێی وایە (وەڵەد بەگی)یە.

بەر لە كۆتایی:
بە سەرنجدان لە رۆڵی عەشایەری عێراقی لە زنجیرەی روداوەكان بۆمان روون دەبێتەوە كە لە زۆرینەی وێستگەكاندا ئەوەندەی گرنگی بە عەشایەری ناوچە سونیەكان دراوە ئەوەندە گرنگی بە عەشایەری ناوچەی شێعەكان و توركمان و پێكهاتەكانی تر نەدراوە، هەر بۆیە دوور نیە یەكێك لە كێشەكانی ناسەقامگیری عێراق ئەوە بێت كە عەشایەری عێراقی رۆڵی خراپیان هەبووەو تا ئێستەش بەردەوامە.