01:04 - 18/10/2020
دەسەڵاتی شاراوەی هۆز و خێڵ لە عێراق... كاریگەرییان لەسەر دروست نەبوونی دەوڵەتی دامەزراوەیی
عێراق یەكێكە لەو وڵاتانەی كە پێكهاتەو هەڵكەوتەكەی ڕێگەی بە چەندین دەستێوەردان داوە و ئەوانەش كاریگەرییان لەسەر چۆنیەتی دروستبوون و سەقامگیریی ئەو وڵاتە كردووە، خێڵ و هۆز و بنەماڵە كاریگەریی زۆریان لەسەر دروستكردن و هەڵوەشاندنەوەی حكومەت دروستكردووە، هەربۆیە زۆرترین كێشەی ناوخۆیی لە لایەن هۆزو خێڵ و دیوەخانەكانەوە دروستكراون، لە هەمان كاتیشدا كاریگەرییان لەسەر سەقامگیریی عێراقیش هەبووە.
گرێبەستی ناو خێڵ
خۆشەویستی و ئینتیما بۆ هۆز و خێڵ بریتیە لە گرێبەستێكی روحی، كە دەسەڵاتی تەواو دەدات بە سەرۆكی هۆز، بۆ سزادان و رێككردنەوەی ئەو كەسەی لە دەستوری هۆزەكە لادەدەن، گرێبەستی نێوان دوولایەنە لایەنی یەكەم كە ئەندامی هۆزەكەیە دەسەڵات دەدات بەلایەنی دووەم كە سەرۆك هۆزە لەبری ئەو رەفتار بكات و بڕیار بدات.
جموجوڵە سەربازیەكانی سەردەمی ئیسلام و پێشتریش جموجوڵی هۆز و عەشیرەتەكان بووە، بەجۆرێك ئەندامانی هۆز لەپشت فەرماندەكەیان رادەوەستان ئەگەر داوای لێكردبان بۆ شەڕ، لەكاتی ئاشتیشدا لایەنگرانی سەرۆك هۆز دەستە دەستە دەوەستان، بۆ ئەوەی پەیوەندی قوڵ و بەهێزی خۆیان بۆ سەرۆك هۆز دەرببڕن.
بەڵام دوای ئەوەی ئیسلام دەسەڵاتی خۆی سەپاند ولائو خۆشەویستی لایەنێكی ئاینی یان نەتەوەیی وەرگرت، بەڵام هەر زوو رەگ و ڕیشەی خۆشەویستی بۆ هۆز لە شەڕە ناوخۆیەكاندا دەركەوت كە لە چوارچێوەی كێبركێ لەسەر دەسەڵات دەكران.
لە كۆبونەوەی " سەقیفە" كە بۆ دەستنیشانكردنی خەلیفەی موسڵمانان لەدوای كۆچی دوای پێغەمبەر بەرێوەچوو، تا هەموو ئەو ترازان و پەرت بوونانەی تر كە ڕوویاندا بە ئاشكرا چەمكی دەسەڵات و خۆشەویستی بۆ خێڵ لەسەر حسابی بنەما تازەكان كە ئیسلامی هێنابونی تێیاندا رەنگی دایەوە.
جۆرێكی تری بیروباوەر
مرۆڤ لە ژینگەی رۆشنبیری خۆی دەرناچێت، و بەشێوەیەكی گشتی ناتوانێت لەدەرەوەی رۆشنبیریەتی خۆی بیربكاتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك مرۆڤ جیاوازن و ئەو سنورە تێكدەشكێنن، جۆری پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان رۆڵێكی دیار دەبینن لە دیاریكردنی جۆری بیركردنەوە و رەفتاری تاك لەهەموو كۆمەڵگە پێشكەوتووەكاندا پەیوەندی لەسەر بنەمای " عەقڵانیەت" بونیاد دەنرێت، بەجۆرێك پەیوەندیەكان گرێبەستێكی عەقڵانین و دەوڵەت رۆڵ لە بژاردەكردنی ئەو جۆرە پەیوەندیانەدا دەبینێت.
جگە لەوەی رەگ و ڕیشەی هاوكاری و كارلێكردنی پەیوەندی و خزمایەتی تائێستا كاریگەر و بڕیاردەرە لە ویژدان و ناخی عەرەب بەگشتی و عێراقی بەتایبەتی، دیاریكردنی ئەو دیاردەیە، وەك نیشانەیەكی دیار و هێزێكی كاریگەر دروست دەكات كە رەنگدانەوەی لەسەر تەواوی پەیوەندیە كۆمەڵایەتی و سیاسیەكان هەیە، بە واتایەكی تر پەیوەندی خێڵایەتی هێڵی بیروباوەری عێراقی دروستكردووە و تەنها لەپەیوەندی چەند گروپێكی دیاریكراو كورت ناكرێتەوە، بەڵكو زۆرینەی پێكهاتەكانی كۆمەڵگە دەگرێتەوە، جا ئەو پێكهاتەیە لە كۆمەڵگە لە ئاستی سەرەوەدا بێت یان لە خواری خوارەوە، بە دەربڕینێكی وردتر، چینی سەرەوە و ناوەراست و خوارەوەی كۆمەڵگە بەتوندی بەیەكەوە بەستۆتەوە، ئەوەش وایكردووە بیروباوەرێكی گشتگیر بێت و زاڵ بێت بەسەر بیركردنەوەی عێراقیدا، بۆیە تەنانەت ئەوانەی لە چوارچێوەی پۆلێنی مەزهەبیش پۆلێن دەكرێن، رێگای بیركردنەوەیان لەم بیروباوەرە یەكگرتووە دەرناچێت.
ئەو عەشیرەتانەی زیاتر لەیەك مەزهەبیان تێدایە
بەشێك لە عەشیرەتەكان لەڕووی مەزهەبیەوە لەیەك جیاوازن بەڵام ئەمە كاریگەری نەكردۆتە سەر پەیوەندیەكانیان، دەبینین هۆزی گەورەی عەرەبی هەیە و مەزهەبی جیاوازی تێدایە بەڵام ئەمە كاریگەری لەسەر پەیوەندیەكانیان دروست نەكردووە و رێگر نەبووە لەوەی ژن وژنخوازی لەنێوانیان بكرێت.
گركانی ناسنامەكان
عێراق لەدوای داگیركردنی لەلایەن ئەمریكاوە ( بۆچوونی نوسەرە) دووچاری تەقینەوەی گڕكانی ناسنامە بۆوە، بەهۆی ئەوەی بە ئەنقەست دامەزراوەی دەوڵەت دروست نەكران، دادگاكان بەسیاسی كران و دامەزراوەی سەربازی بیروباوەری نیشتمانی لەدەستدا، و دەسەڵاتێكی گەندەڵ هەبوو كە پەنای بۆ قسەی پێكهاتە و هۆزەكان دەبرد، دۆخەكە لە دۆخی پێش دروست بوونی دەوڵەت دەچوو، دەتوانین بڵێین هۆز تائێستاش پێكهاتەیەكی گرنگی ناو پێكهاتەی كۆمەڵایەتی عێراقیە.
تەمەنی هۆز ڕەگ و ڕیشەیی مێژووی هەیە
تەمەنی هۆز و عەشەیرەت زۆرە و رەگ و ڕیشەی مێژووی هەیە زۆر لە مێژووی پێكهاتەی نەتەوەیی و ئاینی زیاترە و كاریگەریەكەشی لە ویژدانی عێراقیەكان چەسپاوترە، پێكهاتەی سیاسی نەیتوانی پێكهاتەی هۆز و عەشیرەت تێپەڕێنێت، زۆر كەس دەیانویست وا پیشان بدەن كە گروپە سیاسیەكان جێگەی هۆزەكانیان گرتۆتەوە، بەڵام ئەم درۆیە زۆری نەخایاند و درەوشانەوەكەی كۆتایی هات، بەجۆرێك، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی زۆر لەگەورە پیاوانی پێكهاتەكان لە دوا هەڵبژاردنی عێراق توشی شۆك بن، بەهۆی شكستیان لە ناوچەكانیاندا.
ئەوەی گرنگە تیشكی بخرێتە سەر ئەوەیە هەست و خۆشەویستی بۆ هۆز و خێڵ لەدوای پرۆسەی داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە گەشەی كرد، بەوپێیەی بووە جێگرەوەی هەستی قوڵ لە ناخی تاكی عێراقیدا.
مافی پیرۆز
زۆر كەس لە باوەڕدارەكان كە هاوسۆزیان بۆ حوكمەكانی شەریعەت هەیە، هێزی ئەوەیان نیە پێچەوانەی بەندەكانی عەشیرەت بجوڵێننەوە یان مامەڵە بكەن، ئەگەر كارێكی نەخوازراو ڕوو بدات و بەپێی یاسا چارەسەر بكرێت ئەوە مافی عەشیرەت پارێزراوە و دەوڵەت مافی ئەوەی نیە ئەو مافە زەوت بكات، بەوپێیەی عەشیرەت مافی پیرۆزی هەیە بەسەر ئەندامەكانیدا، بۆیە زۆر كەس دەستی عەشیرەت بە باشتر دەزانن بەسەر دەستی شەریعەت، بەوپێیەی لە تێگەیشتنی عەشیرەتدا یەكەمیان لە دووەمیان زیاتر پیرۆزە، دەوڵەت نەیتوانی بەشێوەیەكی گەورە چارەسەری ڕیشەیی بدۆزێتەوە بۆ تێكشكاندنی بڕبڕەی پشتی عەشیرەت.
" ناوی عەشیرەت وەك نازناوی مرۆڤ"
تا ئێستاش زۆر كەس لە چینە كۆمەڵایەتیە جیاوازەكان ناوی عەشیرەتەكانیان وەك نازناو بەكاردەهێنن،جا ئەو تاكە كەسێكی ئاینی بێت یان نا بەڵام ئەمە هێمایە بۆ رەنگدانەوەی كاریگەری هۆز لە ناخی تاكی عێراقیدا، ئەوە جگە لەوەی چەندین عەشیرەت ئاڵای تایبەت بەخۆیان هەیە كە مێژووی كەسانی پێش خۆیان پیشان دەدات.
هۆز رێگری دەكات لە دروستكردنی دامەزراوە
عێراق لەبەردەم ژمارەیەك شتدایە كە بەباش دەزاندرێن لەگەڵ ئەوەی عەقڵانی نین، عەشیرەت پێناس دیاری دەكات، بەوەش هەر هەوڵێك بۆ دروستكردنی دامەزراوە لەبار دەبرێت، هەموو حكومەتەكانی پێشوو شكستیان هێنا لە دۆزینەوەی چارەسەری پێویست بۆ ئەم دۆخە، خاڵی یەكەمی دەستپێك دەبێت ئەوەبێت هۆكاری راستەقینە بونیاد بنرێت بۆ دروستكردنی دەوڵەتی هاوڵاتی بوون و داڕشتنی یاسای قورس بۆ زاڵ بوون و لەناوبردنی ئەو دیاردەیە، كە رێگری دەكات لە دروستكردنی هەر دامەزراوەیەك.
"عێراق وەك دۆخی پێش دروست بوونی دەوڵەت دەمێنێتەوە"
گۆڕانكاری لە پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان لە دروستكردنی سێ هێزی ئابوری و سەربازی و سیاسیەوە دەست پێدەكات لەسەر بنەمای لێهاتووی و پیشەیی و شارەزای كە هاوسۆزی تەنها و تەنها بۆ دەوڵەت بێت، لەرێگەی دروستكردنی كادری ئیداری كە بتوانن دەسەڵاتی مەزهەبی و خێڵەكی تێپەڕێنن، بەدڵنیاییەوە ئەمەش بەیەك هەنگاو نابێت، بەڵكو پرۆسەیەكی دووروودرێژە، ئەگەر ئەم پاڵنەرانە دروست نەبن، ئەوە عێراق وەك دۆخی پێش دروست بوونی دەوڵەت دەمێنێتەوە، و دیموكراتیەت لە عێراق تەنها دەربڕینێكی ناراست دەبێت و رەنگدانەوەی لەسەر پەیوەندیە كۆمەڵایەتیە ئاڵۆزبووەكانمان نابێت.
ئەم بابەتە لەلایەن نوسەر رەعد ئەتیاف نوسراوە و لە ماڵپەڕی الترا الصوت بڵاوكراوەتەوە و لەلایەن پەیسەرپرێسەوە بەدەستكاریەوە كراوە بە كوردی.