06:30 - 03/01/2019

شەڕی 1967 چی لە كۆمەڵگەی عەرەبی ئیسرائیل كرد؟‌

پەیسەر

لە شكستی 1948ەوە تا دەگاتە جەنگی حوزەیرانی 1967، ئیسرائیل كار لەسەر سیاسیەتی دابڕانی ئەو عەرەبانە دەكات دانیشتووی وڵاته‌كه‌ین، بە جۆرێك وەك پەنابەر لێیان دەڕوانێت، ئەوان بە شێوازێكی ئەمنی زۆر توند مامەڵەیان لەگەڵ دەكات و دەبێت بەرنامەكانی خۆیان لەگەڵ یەكێك لەو حیزبانە رێك بخەن كەلەبەرژەوەندی جولوكەكان دەشكێتەوە.

زۆرێك لە سەرچاوەكان بە عەرەبی ناوەوە(داخل)ناویان ده‌هێنن واتە ئەوانەی كە لەناو سنووری دەوڵەتی ئیسرائیل دا نیشتەجێن، هەندێكی تر بەتایبەتی لەنێوەندە فەرمیەكاندا بە عەرەبی ئیسرائیل ناویان دێنن و هەندێكی تریش پێیان دەڵێن كەمینەی عەرەبی.

بە پێی سەرچاوە رۆژنامەوانیەكان ژمارەی دانیشتوانی ئیسرائیل (8.972.000)كەسن و ژمارەی ئەو عەرەبانەی كە لەو وڵاتەدان (1.9)ملیۆن كەسن كە رێژەی (21%) پێكدەهێنن.

یاسای پێدانی ره‌گه‌زنامه‌ به‌ هاوڵاتی بوونی ئیسرائیلی(كە لەلایەن كەنیسەی ئیسرائیلیەوە) له‌ 14/6/1952 په‌سه‌ندكراوه‌، رێگریه‌كی زۆر كراوه‌ له‌ عەرەبەكان كە بیانەوێت بچنە ئەو وڵاتەوەو داوای پەنابەری بكەن، بۆیە لە رێگەی ئەو یاسایەوە زۆرێك لەوانەی كە بەڕەسەن خەڵكی ناوچەكەش بوون بێبەش كران لە مافی هاوڵاتی بوونیان لە ئیسرائیل.

لەهەرلایەكەوە باس لە ئیسرائیل بكرێت سەرێكی دەگەڕێتەوە سەر جەنگی شكستخواردووی 1967ی عەرەب ئیسرائیل كە ئەوان ناویان لێناوە جەنگی شەش رۆژە، عەرەبەكانی پێكەوە بە شێوەی گەلەكۆمەكی لە رۆژی 10/6/1967 پەلاماری ئیسرائیلیان داو پێنج رۆژ  له‌ شه‌ڕ عه‌ره‌به‌كان ناوچه‌كانی (سینا-كەرتی غەززە- كەنارەكانی رۆژئاوا- جۆلان)یان له‌ده‌ستدا و كەوتنە دەست ئیسرائیلیەكان.

ژمارەی سەربازەكانی عەرەب له‌و شه‌ڕه‌دا (25000) سه‌ربازبوون و لەو ژمارەیەش (1500) كەسیان لێكوژرا، بەرامبەر كوژرانی (800) سەربازی ئیسرائیلی و تێكشكانی (80%)ی سەرجەم پێداویستیە سەربازیەكانی عەرەب، كەچی ئیسرائیلیەكان تەنها (5%) زیانیان بەركەوت.

 هەر لە ئەنجامی ئەو جەنگەدا نزیكەی (300) هەزار هاوڵاتی فەلەستینی ماڵ و حاڵی خۆیان بەجێهێشت و تا ئێستەش زۆرینەیان لە ئەردەن نیشتەجێن، لە وڵاتانی عەرەبیش هێرشێكی گەورە كرایە سەر ئەو جولەكانەی كە نیشتەجێی وڵاتەكانیان بوون و لەماڵ و حاڵی خۆیان دەریان كردن.

ئەگەر تەنها میسر بە نموونە وەربگرین بەپێی گوتەكانی مێژوو نووس مایكل ئورین بێت لە كۆی نزیكەی چوار هەزار یەهوودی  شاری ئەسكەندەریەی میسر، 800 كەسیان دەستگیر كراون. لە كاردانەوەی ئەو دۆخەكەشدا زیاتر لە 7000 كەس روویان لە ئیسرائیل كردو زۆرینەشیان بە دەستی بەتاڵەوە رۆشتن و ماڵ و حاڵیان لەلایەن حكومەتەكانەوە دەستیان بەسەردا گیرا.

پاش ئه‌وه‌ دەرهاویشتە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوریەكانی جه‌نگ دەركەوت و چەندین گۆڕانكاری گرنگی لەناوچەكەدا هێنایە كایەوە، یەكێك لەوانە گۆڕانكاری بنەڕەتی بوو لە مامەڵەكردنی دوو لایەنەی (عەرەبە ئیسرائیلیەكان) و (دەوڵەتی ئیسرائیل)، سەرەكی ترینیان گۆڕانكاری بوو لەوەدا كە ئیسرائیل لە بێگانەیەكی سەرماڵەوە بوو بە خاوەنی دەوڵەت و پایەكانی ئەوەندەی تر چەسپاند و عەرەبەكان بوونە هاوڵاتی پلە دوو.

دوای هاتنە پێشەوەی ئەو قۆناغە لەنێو خۆی ئیسرائیل دا چەند ئاراستەیەكی عەرەبی سیاسەتیان دەكرد كە بریتی بوون لە:-
-ئەو ئاراستانەی راستەوخۆ پەیوەستییان هەبوو لەگەڵ جولەكەكان و دەوڵەتی ئیسرائیل، بەتایبەتی ئەو لایەنانەی نێو ئیسرائیل كە فەرمانڕەواییان بەدەستەوە بوو، پاساوی ئەم عەرەبانە پاراستنی گیانی خۆیان و ماڵ و مناڵ و نەڕوخاندنی گوندو شارەكانیان و پەیدا كردنی تیكە نان بوو. ئەم ئاراستیە هەرزوو كەوتنە پشتی كەنوو هیچ كەس و لایەنێك حسابی ئەوتۆیان بۆ نەكردن.
-ئاراستەی دووەم بریتی بوو لە حیزبی شیوعی ئیسرائیلی، ئەم حیزبە پێكهاتبوو لە عەرەب و جولەكە و ئامانجەكانیان هەمان ئامانجی حیزبە شیوعیەكانی تری دونیا بوو كە بیرتییە لە یەكسانی، بەڵام بەشێكی خەباتی ئەو حیزبە بۆ ئەوە بوو ئەو زەویانەی كە بەدەست عەرەبەكانەوە ماوە نەدرێتە دەستی ئیسرائیل و پارێزگاری لە مانەوەیان بكرێت، هەروەها هەڵوەشاندنەوەی حوكمی عەسكەری كە لەو ماوەیەدا راگەیەنرابوو.

-هەرچی ئاراستەی سێیەمیشە بریتی بوو لە ئاراستەی قەومی-نەتەوەیی-ەكان، ئەمانە لە ژێر كاریگەری بیروباوەڕەكانی جەمال عبدالناصر دا بوون، ئەم ئاراستەیە رێكخراو نەبوو تەنها ئاراستەیەكی بیروباوەڕی عەرەبی بوو .
گەورەترین كارەسات كە روبەڕوی عەرەبەكانی نێو ئیسرائیل بوویەوە، لاوازببونی شوناس بوو، ئەوان گیرۆدەی كێشەیەك بوون كە لەنێو وڵاتانی عەرەبی دا وێنەی نەبوو، پاشان عەرەبەكانیش تازە لەشەڕێكی شكستخواردوو گەڕابوونەوە ئەوەندە نەیاندەپەرژایە سەر چاروسەری كێشەی ئەوان.

هەرچی جوڵەی نەتەوەیش بوو لەهەناوی حیزبی شیوعی ئیسرائیلیەوە سەری هەڵداو لە منداڵدانی ئەوانەی بیری نەتەوەی عەرەبی بوژایەوەو لەدایك بوویەوە، ئەڵبەتە ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای حەفتاكانی سەدەی رابوردوو، ئەو جموجوڵە خوێندكاریانەی كە لەنێو زانكۆكانی ئیسرائیلدا هەبوو باسیان لە دروستبوونی دەوڵەتی دیموركراسیەت و عەلمانی دەكرد، ئەڵبەتە كاریگەری رێكخراوی رزگاریخوازی فەلەستین لەو بوارەدا زۆر گەورە بوو. چوون بەردەوام رێكخراوی ئازادیخوازی فەلەستین رۆڵی هەبووە لە ئیسرائیل دا بەتایبەتی لە كاتی هەڵبژاردنەكان و گۆڕینی نەخشەی حیزبە سیاسیە عەرەبیەكان.

ئەو دۆخە درێژەی كێشاوە تا راپەڕینی ساڵی 1987 كە هاوڵاتیانی عەرەبی ئیسرائیل بۆ كۆتایی هێنان بە برسێتی و بێكاری ئەنجامیان دا و بەدوای ئەوانیشدا چەندین حیزبی تر هاتنە گۆڕەپانەكەو لەنێویشیاندا حیزب بە هەڵگری پاشناوی ئیسلامییەوە، دەكرێت لەو قۆناغەشدا حیزبە سیاسیەكان (ئەوانەی لە دەرەوەی بەرژەوەندیەكانی ئیسرائیلەوە بوون) بكرێت بە سێ ئاراستەوە:

-ئاراستەی نەتەوەیی دیموكراسی.
-ئاراستەی ئیسلامی (بە باڵی توند رەوەكەی) و (بەرژەوەندەی خواز)ەكەیەوە.
-ئاراستەی شیوعیەكان.

سەرەڕای ناكۆكی بۆچوون و بیروباوەڕو شێوازی كاركردنیان بەڵام هەموویان كۆك بوون لەسەر (دروست بوونی دەوڵەتی فەلەستین) كە پایتەختەكەی قودس بێت و گەڕانەوەی موڵك و ماڵی داگیركراوو هەڵوەشاندنەوەی ئۆردوگا و چادرگە ئیسرائیلیەكان. 
بەڵام كاتێك شەقامی نێو دەوڵەتی لەبەرامبەر روداوەكان و جموجوڵی هەردولا دەركەوت كە جۆرێك لە بێدەنگی هەیە لەبەرامبەر پێشێلكاریەكانی ئیسرائیل و كارو چالاكی فەلەستینیەكان و سەیركردنی جولەكان وەك دانیشتوانی رەسەنی فەلەستین و مامەڵەكردن لەگەڵ چەپی ئیسرائیلی وەك نوێنەری فەرمی فەلەستینیەكان، ئەم جۆرە مامەڵەكردنە كاریگوەری خراپی هەبوو لەسەر  داڕشتنەوەی سەرلەنوێی پێكهاتە عەرەبیەكانی نێو ئیسرائیل و ئیتر لێرەوە كارو چالاكیەكان بۆ ئەوەیە كە شوناسی نەتەوەییان وون نەكەن.

بۆیە لێرەوە زۆرێك لە شارەزایان و چالاكانی عەرەبی نێو ئیسرائیل دەوڵەتی فەلەستینی وەك خەون لێكدەدەنەوە.

لەگەڵ ئەوەشدا حیزب و بزوتنەوەو ئاراستەی جیاواز پەیدا بوون لەوانەش:

بزووتنەوەی ئەبنائولبەلەد:

كە كاری بۆ گەڕانەوەی مافی هاوڵاتیانی فەلەستینی دەكردو لەژێر كاریگەری رێكخراوی ئازادیخوازی فەلەستینی دا بوون ، ئەوان ئامانجیان كاركردن بوو لەسەر بنەماكانی دەوڵەتی دیموكراسی و پێكهێنانی كۆمەڵگەیەكی ئیشتراكی، ساڵی 1972 لە شاری (ئوم فحم) دامەزراوە، ئەمینداری گشتیەكەی (رەجا ئەغباریە) بووە. ئەم حیزبە رەتی بەشداریكردنی كردوەتەوە لە هەڵبژاردنەكانی ئیسرائیل دا، بەڵام پشتیوانی لە هەڵبژاردنی ناوچەیی دەكات ئەوەش لەبەر ئەوەی ئەو ناوچانەی زۆرینەی عەرەبین بەدەست خۆیانەوە بێت، ساڵی 1983 جیابوونەویەك لەو حیزبەدا رویدا و بوون بە دوو بەشەوە (الانصار)یان لێ جودا بوویەوە و ئەوان چوونە نێو هەڵبژاردنەكانی ئەو وڵاتەوە.

بزووتنەوەی ئیسلامی لە فەلەستین 48:
بزوتنەوەیەكی ئاینی سیاسیە لە كفر قاسم ساڵی 1971 دامەزراوە لەسەر دەستی (عبدالله نمر دەروێش)  لەنێو عەرەبەكانی ساڵی 1948 دا چالاكە، هەرچەندە ئەم حیزبە هیچ پەیوەندییەكی راستەوخۆی نیە لە گەڵ ئیخوان موسلمین، بەڵام لە ژێر كاریگەری ئەو قوتابخانەیەدان، ئەوان لە ژێر یاساو رێساكانی وڵاتی ئیسرائیل دا كار دەكەن، بەڵام هەندێك جار بەرپرسەكانیان بانگهێشت كراون بۆ بەردەم دادگا ئیسرائیلیەكان و تۆمەتی چالاكی نایاساییان دراوەتە پاڵ. ئەمانە لە ساڵی 1989 بەشداری هەڵبژاردنی شارەوانیەكانیان كردووە و پێنج سەرۆك شارەوانییان بردۆتەوە ئەوانیش (ام الفحم – رهەت – كفر قاسم –جلجولیە- كفر برا). ساڵی 1996 كێشە كەوتۆتە نێو سەركردەكانی و بوونەتە دوو بەش (بەشی باكوورەكەی –صلاح وەسمی) رابەرایەتی دەكات و (بەشی باشوورەكەش ابراهیم صرصور)، هەرچی بەشی باكوورەكەیە لەگەڵ هەڵبژاردنی ئیسرائیلی (كەنیسە)دا نین، بەڵام بەشی باشوورەكەی بەشداری دەكەن و چوار كورسی بەدەست دێنن.

تەجەموعی وەتەنی دیموكراتی:
ئەم حیزبە زۆرترین لایەنگری عەرەبی هەیەو لەناو ئیسرائیلیەكان بە –بەلەد- ناوی دەركردووەو لەنێو جیهانی عەرەبیش بە –تەجەموع- ساڵی 1969 لە لایەن (عەزمی بەشارە)وە دامەزراوە، رێبەری ئەم حیزبە هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری فەلسەفەدا لە ئەڵمانیا، بەرنامە سیاسیەكانی ئەم حیزبە لەسەر بنەمای هاوڵاتیبوونی عەرەب لە ئیسرائیل دامەزراوە، لەنێو كەنیسەی ئیسرائیلی دا خاوەنی سێ كورسین و بەپێی پێشبینیەكان بێت كورسیەكانی بەرەو بەرزبوونەوە دەچن.

لیستی عەرەبی یەكگرتوو:
ئەم حیزبە لە ئەنجامی یەكگرتنی (بزووتنەوەی ئیسلامی لە ئیسرائیل) و (بزووتنەوەی عەرەبی بۆ گۆڕانكاری) دروست بووە، یەكێك لە راوێژكارەكانی یاسر عەرەفات رابەرایەتی دەكات بەناوی (ئەحمەد تەیبی) و بەو ناوەی سەرەوە بەشداری هەڵبژاردنی كەنیسەی كردووە و سێ كورسی بەدەست هێناوە. ئەوان نایشارنەوە كە ئامانجیان دروستكردنی دەوڵەتی ئیسرائیلە كە پایتەختەكەی قودسی رۆژهەڵات بێت و لابردنی سەرجەم خێوەتگە ئیسرائیلیەكان و دابین كردنی یەكسانی لەنێوان هاوڵاتیانی جولەكەو عەرەب.

بەرەی دیموكراتی بۆ ئاشتی و یەكسانی: 
حیزبێكی سیاسی عەرەبی یەهودییە بەڕێبەری –محمد بركە- ساڵی 1974 دامەزراوە، ئەم حیزبانەی لەژێرچەتری ئەم بەرەیەدا كۆبوونەتەوە:
حیزبی شیوعی-  پەیوەندی خوێندكارانی زانكۆو مامۆستایان- لیژنەی بازرگان و پیشەوەران و خاوەن بەرژووەندیە تایبەتیەكان، ئامانجەكانی ئەم بەرەیە پشتیوانی كردنی رێكەوتن نامەی ئۆسلۆیە لەبارەی بەیەك چاوسەیركردنی هاوڵاتیانی عەرەب لەگەڵ ئیسرائیلیەكان.

بەشداری كردن و بەشداری نەكردن لە هەڵبژاردنەكانی كەنیسەی ئیسرائیلی(پەرلەمان) كە هەرچوار ساڵ جارێك ئەنجام دەدرێت كۆمەڵگەی عەرەبی ئیسرائیلی دابەشی دوو بەرە كردووە كە ئەوانیش:
- ئەوانەی كە بەشداری كردن بە پێویست دەزانن بە پاساوی پاراستن و دۆزینەوەی یاسایەك بۆ مانەوەو پاراستنی كیانی عەرەبی و مافی هاوڵاتیانی عەرەبی 48 بەڵام بە پێی ئەو بەرنامەو پلانەی كە ئیسرائیل هەیەتی.
- هەندێكی تر باوەڕیان وایە بەشداری كردن هیچ سوودێكی نیە، كاری هاوبەش لەگەڵ دەوڵەتی ئایدۆلۆژی ئیسرائیلی هیچ نابەستێتەوەو بێسوودە.