01:00 - 12/09/2020

ئایا ڕێكەوتننامەی ئاشتی كێشەی نێوان عەرەب و ئیسرائیل كۆتایی پێدێنێت؟‌

پەیسەر

زۆرن ئەو ڕێككەوتنانەی بە مێژوویی ناودەبرێن، زۆرینەی ئەوانەش پەیوەندییان بە جۆری ڕێكەوتنەكەو ململانێكەوە هەیە، زۆرینەی ئەوانەی كە ناوی ڕێككەوتنی مێژووییان وەرگرتووە سەرەو خوار كردنی پێش خۆیانن، بەجۆرێك ئاوەژوو بوونەتەوە كە جێگەی باوەڕكردن نەبووە.یەكێك لەوانە ڕێككەوتنی نێوان عەرەب و ئیسرائیلە، بەو پێیەی پەیوەندیی ئەو دوانە لەیەكەم رۆژی دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرایلەوە 1948 تا ماوەیەك پێش ئێستا لەسەر بنەمای شەڕبووە، لەو بوارەشدا چەندین شەڕیی ڕووبەڕوویان هەبووە و بە هەزاران خوێنیان لە نێواندا هەبووە، ئەوە جگە لە ڕەوایەتی پێدانی شەڕەكەو پشت و پەنا دروستكردنی ئایدۆلۆژیی عەرەبی و ئاینیی بۆی، هەربۆیە كاتێك ئەو ڕێكەوتنە دێتە پێشەوە بریان هۆك(نوێنەری ئاشتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست) بە سەرەتای كۆتایی كێشەكانی نێوان عەرەب و ئیسرائیل ناوزەدی دەكات.

پسپۆڕان چیدیڵێن؟
جێرمی هۆدج توێژەری سیاسی لە ناوەندی – نیو ئەمەریكا فاوەندەیشن- بۆ توێژینەوەی سیاسی دەڵێت: ئەم ڕێككەوتنە هەنگاوی زۆر باشی هاویشتووە لە بیرۆكەی ئاسایی كردنەوەی پەیوەندی نێوان عەرەب و ئیسرائیل، دەرگایەكی گەورەی لەبەردەم ئیسرائیل دا كردووەتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت لە 15 ساڵی داهاتوودا ئەسپی خۆی تاوبدات و دەرگای گفتوگۆكانی بەكراوەیی بهێڵێتەوە.

بەپێی وتەی ئەو پسپۆە ئەمەریكییە لە داهاتوویەكی نزیكدا كاریگەریی لەسەر هەردوو وڵاتی ئەردەن و میسریش دروستدەكات ، هەرچەندە لە ناوخۆی ئەو دوو وڵاتەدا بانگەشەی دژە ڕێككەوتنەكە لەپەرەسەندندایە، بەڵام ڕووی ڕاستەقینەی ڕوداوەكان بەشێوەیەكی دیكە دەشكێتەوە.

جێرمی باس لەوەش دەكات ڕێككەوتنی نێوان ئیسرائیل و لەگەل وڵاتانی دیكەی عەرەبی ئاساییەو لە گەڵ ئەوەشدا نایشارێتەوە كە هەندێك لەوڵاتانی عەرەبی بە نهێنی پەیوەندییان لەگەڵی هەبووە، لەوانەش عەرەبستانی سعودیەو مەغریب و بەحرەین، جگە لەوەش لە سەر ئاستی حیزب و دەستەو گروپیش پەیوەندییان هەبووە،. وەك جێرمی ئاماژەی پێدەكات سودان و لیبیاش سووكە پەیوەندییەكیان هەبووە بەڵام بەردەوام شاردوویانەتەوە، ئەو توێژەرە ئەمەریكیە دەشڵێت: ئیتر ئەوە باسی حیزبە كوردییەكان هەر مەكە، كە لە زۆربەی ناوچەكانەوە پەیوەندییان هەبووە لەگەڵ ئیسرائیل، ئەم ڕاستییەش سەركردەكانی كوردیش نایشارنەوە كە لەسەرەتای شۆرشی ئەیلوولەوە ڕاوێژكارە سەربازیی و هەواڵگریی و ئاسایشیەكانی ئیسرائیل پەیوەدی زۆر باشیان هەبووە لەگەڵ كورددا.

هەر بۆیە ئەو توێژەرە دەڵێت نیەتی ڕێككەوتنی نێوان عەرەب و ئیسرائیل واتە نزیك بوونەوە لە كۆتایی ئەو كێشانەی كە لە 1948 ەوە تا ئێستا درێژەی هەیە، وەك ئەو پسپۆڕە ئاماژەی پێدەدات كاریگەری زۆرباشی دەبێت لەسەر ئاستی ناوچەیی و جیهانیش..

ئیدی كۆهین ، شرۆڤەكاریی سیاسی ئیسرائیلی باس لەوە دەكات لە ئێستادا شتێك نەماوە ناوی كێشەو ململانێی نێوان عەرەب و ئیسرائیل بێت، ئەوەی كە ماوەتەوە كێشەی نێوان ئیسرائیل و فەڵەستین ماوەتەوە، ئەوەش بەو مانایە دێت كە فراونی و پانتایی گۆڕەپانی ڕووبەڕووبوونەوەكان دابەزیوە بۆ ئاستێكی زۆر كەم كە دەكاتە فەڵەستین، كە جاران نەك هەر وڵاتانی عەرەب بەڵكو سەرجەم وڵاتانی ئیسلامیش لە بەرەی نەیاری ئیسرائیل دا بوون.

ئەو توێژەرە ئیسرائیلیە بە ڕوونی دەڵێت: هیچ كێشەو دووژمنایەتییەك لە نێوان ئیسرائیل و وڵاتانی كەنداودا بوونی نەماوە، شتێك نەماوە ناوی ناكۆكی نێون ئیسرائیل و كەنداو بێت.

كوهین دەشڵێت ئەو كێشەیە كە چارەسەر كراوە لەسەر ئاستی سیاسی و دەسەڵات و دەوڵەت چارەسەری بۆ كراوە ئەگینا لەسەر ئاستی جەماوەریی و لەناو خەڵكدا هێشتا لەنێو هەندێك لە وڵاتان بە هەوڵواسراوی ماوەتەوە وەك لە میسرو ئەردەن و فەلەستین، بەڵام ئەبێت ئەوەشمان لەبەرچاو بێت رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەكپارچەو یەك قسەو یەك هەلوێست نین.

كوهین باس لەوەش دەكات زۆرترین نیگەرانی و ناڕەزایەتی كە دێتە پێشەوەو لەنێو تۆڕە كۆرمەڵایەتیەكانەوە بڵاو دەبنەوە لەو وڵاتانەوەیە كە ناویان هاتووە،. هیچ یەكێكیش لەو كەسانەی كە نیگەرانی دەردەبڕن پۆستی بەرپرسیارێتی و سیاسییان نییە، بەڵام لە نێو گەل و میللەتانی كەنداوی عەرەبی –كە عەرەبی ڕەسەنن- هیچ دیاردەیەكی لەو شێوەیە بوونی نییە.

كۆهین پێی وایە نەغریب و كوەیت و سەڵتەنەتی عومانیش هەمان ڕێچكەی ئیمارات دەگرنەبەر، ئەمڕۆبێت یان سبەی ئەوانیش پەیوەندییەكانیان ئاسایی دەكەنەوە، ئەو پێی وایە كوەیت لەنێو وڵاتانی كەنداوی عەرەبیدا كۆتا وڵات دەبێت كە پەیوەندییەكانی ئاسایی دەكاتەوە، دەڵێت لەسەر كات وەستاوە نەك ڕەتكردنەوە.

توێژەرانی سیاسی باس لەوەش دەكەن كە هەندێك دەنگی ناڕازیی لەنێو ئەندامی پەرلەمانی وڵاتانی كەنداو وەك عەرەبستانی سعودیەو قەتەرو كوەیت و عومان لەئارادیە، بەڵام هیچیان ناگەنە ئاستی كۆدەنگو فشار درووست ناكەن.

ئەحمەد ئەلباز، بەڕێوەبەری -مركز الإنذار المبكر- بۆ توێژینەوەی سیاسی دەڵێت: ئێمە ناتوانین لەوە دڵنیابین كە ئەم ڕێكەوتنەی نێوان عەرەب و ئیسرائیل سەرەتای كۆتایی كێشەكان بێت، بەڵكو دەكەوێتە سەر ئەوەی ئایا ئیسرائیل چی دەبەخشێت و ئامادەیە چی بدات بە پرۆسەكە لەبەرامبەر ئەوەدا كە عەرەب پێشەكەشیان كردووە؟

 ئەو چاودێرە سیاسییەی عەرەب پێی وایە لەبەرامبەر ئەوەی عەرەبەكان بۆ ئیسرائیلی دەكەندەبێت ئەویش دان بەوەدا بنێت كە قودسی رۆژهەلات پایتەختی فەڵەستین بێت ولە هەمان كاتدا دان بەسەربەخۆیی فەلەستین دا بنێت و دەست لەو بۆچوونە هەڵبگرێت كە بیەوێت كەنارەكانی رۆژئاواو غەززە بە ئیسرائیلەوە بلكێنێت.

بە پێی وتەی ئەحمەد ئەگەر ئەو كارانە لە لایەن ئیسرائیلەوە جێبەجێ نەكرێت، ئەوا ئەو ڕێككەوتنە لەبواری ئابووری و بازرگانی تێپەڕناكات و بەوەش ئامانجی خۆی ناپێكێت..

بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە هەردوو وڵاتی ئێران و توركیا زیاتر لەیەك نزیكبوونەتەوە، بەتایبەتی لە دوای ڕێككەوتنی ئیمارات و ئیسرائیل، ئەوان بە زمانێكی زۆر توند رەتی ڕێككەوتنەكەیان كردووەتەوە، لە ڕاستیشدا ئەو دوو دەوڵەتە كاریگەرییان هەیە لە سەر داڕشتنی سیاسەت و ئەمنیەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. هەر هیچ نەبێت دەتوانن لەمپەر لەبەردەم پرۆسەی ئاشتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دروویت بكەن.

بوونی دەستی ئێران لە ڕێگەی دەستەو گروپەكانی سەر بە ئێران لە وڵاتانی عێراق و سوریاو ئەردەن و لیبیا و مەغریب و باكووری یەمەن وەك جێرمی باسی دەكات وەك بۆمبێكی تەوقیتركراو وایەو هەر كات بیانەوێت دەیتەقێننەوە. لە راگەێندراوێکیدا وەزارەتی دەرەوەی ئێران ئاماژەی بەوە کردووە، "بەرپرسانی بەحرەین لەمەودوا دەبنە هاوبەش لەو تاوانانەی کە ئیسرائیل ئەنجامیان دەدات و دەبنە هەڕەشەیەکی بەردەوام بۆسەر ئاسایشی ناوچەکە و هەروەها ئاسایشی هەموو جیهانی ئیسلامی". 

هاوکات وەزارەتی دەرەوەی تورکیا، سەبارەت بە بڕیاری بەحرەین بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندی دیپلۆماسیی لەگەڵ ئیسرائیلدا رایگەیاند ''بە نیگەرانییەوە لە بڕیاری بەحرەین دەڕوانین بۆ ئاساییكردنه‌وه‌ و بونیادنانی پەیوەندی دیپلۆماسیی لەگەڵ ئیسرائیل و بە توندی سه‌ركۆنه‌ی دەکەین.

دوێنێش بەحرەین ڕایگەیاند كە پەیوەندییان لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی كردووەتەوە، شرۆڤەكارانی سیاسی باس لەوە دەكەن ئەو كارە جگە لە دانانی خشتێكی دیكە بۆ سەرگرتنی ڕێككەوتنی ئیمارات بە بێ پشتگیریی و ڕاوێژی عەرەبستانی سعودییە بەحرەین كاری لەو جۆرە ئەنجام نادات. بەو پێیەی لە مێژووی پەیوەندییەكانی نێوان بەحرەین و سعودیەدا زۆرجار سعودییە ڤیتۆی لەسەر بڕیاری بەحرەین داوەو دواجاریش سەری گرتووە. هەروەها باس لەوەش دەكەن گەشتی فڕۆكەكانی ئیسرائیل بەرەو ئیمارات بەسەر خاكی عەرەبستانی سعودییەدا مانای ئاسایی كردنەوەو ڕێگەپێدانێكی هێواشە بۆ ئەوەی ئیسرائیل لە دەرگای عەربستانیش بدات.

وەك شارەزایان باسی دەكەن ڕاگەیاندنی بەحرەین لە ساڵرۆژی هێرشەكانی 11 سێبتەمبەر 2001 دا واتە پێدانی پەیامێك بە دژایەتی كردنی تیرۆرزم و پشتیوانی كردنی لەو پرۆسەیەی ئەمەریكا گرتوویەتیە بەر لەبەرامبەریدا.

لەدوای رێککەوتنی ئیسرائیل لەگەڵ هەر یەک لە وڵاتانی میسر 1979، ئوردن 1994، ئیمارات 2020، رێککەوتنی ئیسرائیل لەگەڵ بەحرەین چوارەم رێککەوتنی ئاشتییە کە ئیسرائیل لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی واژۆی دەکات و بەمەش ڕێككەوتنی ئاشتی لە هەورازو نشێوەوەو پێی ناوەتە تەختایی و چاوەڕێش دەكرێت كاروانی ئەو ڕێككەوتنە ژمارەیان زیاتر ببێت و پێ بنێتە قۆناغێكی نوێوە، لانی كەمی دەستكەوتەكانیش بەسەرەتای كۆتایی كێشەكان ئەژمار دەكرێت.