03:09 - 01/09/2020
گرفتە سیاسى وئابوورییەکان، پەروەردە و خوێندنى باڵا
سەنتەرى لێکۆڵینەوەى ئایندەیى، ڕانانى ئایندەیى ژمارە (٧) خۆی بڵاوكردەوە كەتایبەتە بە گرفتە سیاسی و ئابوورییەكانی بەردەم پەروەردەو خویندنی باڵا و هەریەك لە توێژەران ( د.یوسف گۆران، د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد خالد رسول، د.هەردى مهدى میکە) بەشداییان تێدا كردووە، سەنتەری لیكۆڵینەوەی ئایندەیی سەنتەرێكی توێژینەوەی زانستیی ناحكومییە دامەزراوە بۆ سوودی گشتی و ئۆفیسی سەرەكییان لە سلێمانیە.
لەبەر گرنگی توێژینەوەكە -پەیسەر- وەك خۆی بڵاوی دەكاتەوە.
ئایندەى هەرێمى کوردستان
لە بەردەم ئاڵنگارییەکانی ناوخۆ و دەرەوەیدا
گرفتە سیاسى وئابوورییەکان،
پەروەردە و خوێندنى باڵا
ڕانانى
ئایندەیى ژمارە (٧)
سلێمانی
سەنتەرى لێکۆڵینەوەى
ئایندەیى
مركز الدراسات
المستقبيلية
Center For Future
Studies
ئاب 2020
- ئایندەى هەرێمى
کوردستان لەبەردەم ئاڵنگارییەکانى ناوخۆ و دەرەوەیدا؛
گرفتە سیاسى وئابورییەکان، پەروەردە و
خوێندنى باڵا
- ڕانانی ئایندەیی ژمارە (٧)
- توێژەران:د.یوسف گۆران، د.ئومێد رفیق فتاح،
د.عابد خالد رسول، د.هەردى مهدى میکە
- سەنتەرى لێکۆڵینەوەى ئایندەیی - هەرێمى
کوردستان - سلێمانى
- ئاب ٢٠٢٠
سەنتەری لێكۆڵینەوەی ئایندەیی
سەنتەرێكی توێژینەوەی زانستیی ناحكومییە دامەزراوە
بۆ سوودی گشتی
ئامانجەكانی سەنتەر:
1. پاڵپشتیكردنی پرۆسەی
لێكۆڵینەوەی زانستی وهاندانی پسپۆر ولێكۆڵەران بۆ ئەنجامدانی لێكۆڵینەوە وبەدواداچون
بۆ ئەو بابەتانەی بایەخدارن بۆ پسپۆڕییەكانی ئاینەدەزانی ستراتیژی وسیاسەتی گشتی
ودەرەكی.
2. بەشداریكردن لە پێشكەوتن
و پەرەپێدانی فەلسەفەی لێكۆڵینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستاندا.
3. پێشكەشكردنیڕاوێژی
زانستی و شارەزایی لێكۆڵینەوە بە دەزگا حكومییەكانی هەرێم.
4. پێشكەشكردنیڕاوێژی
زانستی و شارەزایی لێكۆڵینەوە بە كەرتی تایبەت و دەزگا نا حكومییەكانی هەرێم.
5. بەشداریكردن لە پەرەپێدانی
پرۆگرامی خوێندن لەبوارەكانی پەیوەندیدار بە پسپۆڕییەكانی سەنتەر.
6. ئەنجامدانی كۆنفراس
و سیمیناری زانستی بۆ پشتیوانیكردنی پرۆسەی توێژینەوەی زانستی.
7. هەماهەنگیكردن لەگەڵ
سەنتەرە حكومی وناحكومییەكانی لێكۆڵینەوەی زانستی لەناوخۆ و دەرەوەی هەرێمی
كوردستان و ناوخۆ ودەرەوەی عێراق لەپێناو گواستنەوە و ئالوگۆڕكردنی بیروڕا و شارەزایی
زانستی.
8. بەدواداچوون و پێوانەكرنی
ئاڕاستەكانی رای گشتی بۆ ئەو بابەتانەی جیگەی بایەخی هاووڵاتیانن.
9. ڕاهێنان و پێگەیاندنی
توێژەر لەبواری پسپۆڕییەكانی سەنتەردا.
10. كاركردن لەسەر ئەو
پرس و دۆزە ستراتیژییانەی كە تائێستا لە كوردستاندا بەشێوەیەكی
زانستی وبەپێی پێوەرە ئەكادیمییەكان كاریان لەسەر نەكراوە.
چالاكییەكانی سەنتەر:
1. نوسین و ئەنجامدانی لێكۆلینەوەی زانستیو پۆلیسى پەیپەر وکتێب وبڵاوكردنەوەیان.
2. ئەنجامدانی كۆنفرانس وكۆنگرەی زانستی وكۆڕو
سیمینار.
3. دەرکردنى گۆڤارێکى ئەکادیمى مەحکەم ومتمانەپێدراو.
4. ئەنجامدانی چاوپیكەوتن
وبەرنامەی میدیایی.
5. وەرگێرانی كتێب و جۆرناڵ
وبڵاوكردنەوەى سەرچاوەی بیانی پەیوەندیدار بە پسپۆڕییەكانی
سەنتەر.
6. سودوەرگرتن لە هۆیەكانی
راگەیاندن بەگشتی وئەنجامدانیڕاپرسی بۆ ئاڕاستەكانیڕای گشتی.
7. كۆكردنەوەی داتا وزانیاری لەسەر كایەكانی
سیاسەتی گشتی لە هەرێمی كوردستان وشیكردنەوە و بڵاوكردنەوەیان.
سەنتەرى لێکۆڵینەوەیى ئایندەیی –پارێزگاى سلێمانى –هەرێمى کوردستان
–عێراق
Address: Pak City, A1, 6, 26
Website: www.centerfs.org-Email: [email protected]: (+964) 0773 836 3758-(+964) 0751 833 9135
ئایندەى هەرێمى کوردستان
لە بەردەم ئاڵنگارییەکانى ناوخۆ و دەرەوەیدا؛
گرفتە سیاسى وئابورییەکان،پەروەردەو
خوێندنى باڵا
توێژەران:
د.یوسف گۆران، د.ئومێد رفیق فتاح، د.عابد
خالد رسول، د.هەردى مهدى میکە
پێرستى تەوەرەکان
تەوەری یەکەم:
ئاڵنگارییەکانی بەردەم قەوارەی هەرێمی کوردستان٤
تەوەری دووەم:
ئاسۆی نادیاری پرۆسەی خوێندنلە وەزارەتەکانی په‌روه‌رده و خوێندنى باڵادا١٠
سەرەتا
هەنووکە هەرێمی کوردستان، ڕووبەڕووی چەند ئاڵنگارییەکیڕیشەیی
بووەتەوە، کە دابەشبوون بەسەر ئاستە سیاسی
و ئابوورییەکان لەلایەک و چارنووسی کۆرۆنا و مامەڵەکردنی وەزارەتی پەروەردە بۆ چۆنێتی
دەسپێکردنەوەبە پرۆسەی خوێندن و شێوازەکانی مامەڵەکردن لەگەڵ ئاستەنگ و زیانو سوودەکانیهەریەک
لە بژاردەکانی بەردەمیدا لەلایەکی ترەوە.
ڕانانی ژمارە حەوتتەرخانکراوە بۆ تاوتوێکردنیئەو گرفت و ئاڵنگارییانە کە لەسەر
دوو ئاستى سەرەکین،یەکێکیانگشتگیرە و پەیوەستە بەکۆى ئەو ئاڵنگارییانەییەخەی هەرێمیان
گرتووە و قورسایىو کاریگەرى فراوان لەسەر ئایندەی جوڵە سیاسییەکانی هەرێم و شێوازی
بەڕێوەبردنی جێدەهێڵێت، کە خۆی لەکێشىەکانیناکۆکى ناوخۆیى،قەیرانی ئابووریی و لاوازبوونىپرۆسەى
بە دیموکراتیزەکردن و لێکەوتەکانی، پەیوەندییەکانی هەرێم و بەغدا و وڵاتانى
ئیقلیمى و ئەمریکادا دەبینێتەوە و لەبەردەمداهاتوویەکی ناڕوون و ئاڵۆرزدان و
ئاراستەیڕووداوەکانی چەند مانگی داهاتووی عێراق و ناوچەکەش کاریگەریڕاستەوخۆ لەسەر
هەرێم جێدەهێڵن.
لە ئاستی دووەمیشداڕانانیئەمجارە پرسی دەسپێکردنەوە پرۆسەی خوێندنی لە هەردوو وەزارەتی خوێندنی باڵا و پەروەردەىگەنگەشە
کردووە و شرۆڤەیبۆ بژاردەکانى بەردەستیان و لێکەوتە و کۆسپ و ئاسۆی بەردەم پیادەکردنی
شێوازیخوێندنى ئۆنلاینیان کردنەوەی دەرگاکانی پۆلەکان و بژاردەکانی دیکەیکردووە.
تەوەری یەکەم:
ئاڵنگارییەکانی بەردەم قەوارەی هەرێمی کوردستان
قەوارەی ئێستای هەرێمی
كوردستان بە سنورو دەسەڵاتی ئێستایەوە، پرۆسەیەكی مێژووییە و تەنها زادەی ئەمڕۆی
پاش ڕووخانیڕژێمەکەى سەددام نیە. فیدراڵیەتی هەرێمیش دەرەنجامی گەشەسەندن و پەرەسەندنیخواست،ئامانج
و خەباتی دەیان ساڵەی بزوتنەوەی كوردایەتییە بۆبەدیهێنانى ئازادی و چەسپاندنی
ناسنامەی نەتەوەیی و بەرپەرچدانەوەیسڕینەوەی شوناس بە سەرجەم کایەکانییەوە.
لەشەستەكانیسەدەیڕابردودا،وەک چارەسەرێک بۆ کیشەى کورد، بۆ
یەكەم جار باس لە دروستكردنی شێوازی ناناوەندێتی لە كوردستانی عێراق كرا، پاشان لە
سەرەتای حەفتاكاندا بۆ ئۆتۆنۆمی گەشەی كرد. لەدواى نەوەدەكانیشەوە دروستكردنی قەوارەی
هەرێمێکی فیدڕاڵى، بوو بە دروشمی سەرەكی بزوتنەوەی كوردستانی و لە لەلایەن پەرلەمانی
كوردستان و ئۆپۆزسیۆنی عێراقیش پەسەند كرا. ئەم تەوژمە لە دەستوری ۲٠٠٥ى عێراقیشدا
پەسەند كراو گەلی كوردستان بوو بە خاوەن قەوارەیەكی دەستوری دانپیانراو لە ناوخۆو
دەرەوەدا. ئەمە وێڕاى ئەوەى کە لەسەرەتاى سەدەى بیستویەکەوە هەمیشە جۆرێک لە
ئومێد لاى بەشیک لە خەڵک و ڕۆشنبیران وهێزە نەتەوەییەکانى کوردستان هەبوو کە ئەم
هەرێمە بکرێتە هەوێنێک بۆ سەربەخۆیى و ڕاگەیاندنى دەوڵەتی کوردستانی.
بەڵام پاش تێپەڕبوونی ۱٥ساڵ لە دانپیانانی دەستوری بە قەوارەی
هەرێمی كوردستاندا، ئێستا ئەم هەرێمەڕووبەڕووی ئاڵنگاریی ناوخۆیی و هەرێمیترسناک بۆتەوە،
كە بەشێكیان پەیوەستە بە ئەدای خودی دەسەڵاتدارانی هەرێم، بەشێكی ترى بە پلان و هەوڵی
هێزە ئیقلیمییەکان، بەشێكیشى بە تێڕوانین و هەڵوێستى هێزە عیراقییەكان سەریان
هەڵداوە.
- ئاڵنگارییە ناوخۆییەکان:
١. ناکۆکى نێوان هێزە کوردییەکان: وەک هەمیشە
ناکۆکییەکانى نێوان هەردوو گەورەترین پارتیی هەرێم (پارتى دیموکراتى کوردستان و
یەکێتى نیشتمانى کوردستان)، کە لەماوەى سێ دەیەى ڕابردوودا، بە جەنگى ناوخۆیى
نێوانیان یان ململانێ و ڕێکەوتنى ستراتیژیی دوو قۆڵییان، سەرچاوەى زۆربەى گرفتەکان
و جوڵێنەرى گرنگترین ئاڵوگۆڕە ناوخۆییەکانى هەرێم بوون، هەر لە دابەشکردنى بڕیارى
سیاسى، دەسەڵات و توانا دارااییەکانەوە تا دوولەتکردنى جوگرافیاى هەرێم و دووبارە
یەکگرتنەوەیەکى لەرزۆک لەسایەى جۆریک لە دووئیدارەیی شاراوەدا. مۆتەکەى
ناکۆکییەکانیش تا ئێستا بەردەوامە و ئەگەرى قووڵبونەوەشى مەترسیدارترە، بەتایبەت لەبوارى
رێكنەخستنی هێزی پێشمەرگە، دەزگا ئەمنیەكان، نەبوونی دیدێكی ستراتیجی هاوبەش بۆ سیاسەت
و ئاسایشی دەرەكی هەرێم. ڕوونیشە ئەم ناکۆکییانە هەر تەنها هەڕەشە لەسەر ئاسایشى
ناوخۆیىقەوارەکە ناکەن، بەڵکو هۆکاریشن بۆ نەبوونى یەک دیدیبۆ كێشە نیشتمانییەكانلەدەرەوەى
هەرێم، وێڕاى نەبوونى یەكڕیزیلەبەردەم ئاڵوگۆڕە دەرەکییەکاندا، کە هەمیشەى
سەرچاوەى هەڕەشە و كاریگەرییکوشندەى ئیقلیمیو نێودەوڵەتیى بوون بۆ سەر قەراری سیاسیهەرێم.
٢. قەیرانى دارایى: بەهۆى داڕمانى نرخى نەوت لە
بازاڕەکانى جیهاندا، لە ئەنجامى بڵاوبوونەوەى پەتاى کۆرۆنا، زیاد لە پێنج مانگە
توانا ئابورییەکانى هەرێمى ئیفلیج کردووە، بەشێوەیەک بەپێى هەندێک سەرچاوە لە
مانگی سێ و چوارى ئەمساڵدا کە سەرەتاى قەیرانەکەبوو، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە
ڕووی ئەو داهاتەی دەستی دەکەوت نزیکەى ٤٥٪ی داهاتی فرۆشتنی نەوتەکەى و٩٠٪ی داهاتی
نێوخۆی کەمیکرد، بەڵکو بەپێى دوا ڕاگەیاندنى فەرمى وەزارەتى دارایى هەرێم لە
١٧/٨/٢٠٢٠ کۆى داهاتى ناوخۆیى هەرێم و داهاتى فرۆشتنى نەوتەکەى (٣٩٠ ملیار دینار)
تێناپەڕێنێت، هەرچەندە ڕوون نیە ئەمە داهاتى تەنها مانگێکە یان زیاتر، ئەمەش بە
بەراورد بە داهاتى هەر مانگێک لە ساڵى ٢٠١٩دا کە زیاتر لە ٦٠٠ملیار دینار بووە،
بەڕێژەى ٣٥٪ کەمى کردووە، ئەمە وێڕاى ئەوەى لەماوەى پێنج مانگى ڕابردوودا حکومەتى
بەغداد تەنها (٣٢٠ ملیار دینار)ى وەک بەشە بودجەى مانگانەى هەرێم بۆ هەولێر
ناردووە. لە سایەى ئەم دۆخەشدا حکومەتى هەرێم لە هەشت مانگى ڕابردوودا،تەنها موچەى
دوو مانگی ئەم ساڵی پێدراوە. لە ماوەى داهاتووشدا پێناچێت بتوانێت بەم نزیکانە
بەسەر ئەم قەیرانە داراییەدا زاڵبێت، بەتایبەت گەر تاکۆتایى ئەم ساڵ نرخى نەوت
بەرزبوونەوەیەکى ئەوتۆ بەخۆیەوە نەبینێتو دۆخى ئابووریى جیهانیش لەسایەى
بڵاوبونەوەى کۆرۆنادا ئاسایی نەبێتەوە و هیچ هەوڵ و نەخشە ڕێگایەکى ئەوتۆش بۆ
ڕزگاربوون لە ئابوورى ڕەیعى نەوت و کۆمەڵگاى بەرخۆریى لە ئارادا نەبێت و ڕەوشى
بەرەوپێشچوونى پرۆسەى ڕێککەوتنیش لەنێوان هەرێم و بەغدا وەک ماوەى ڕابردوو بەسستى
بمێنێتەوە، ئەگەرچى لەم دواییانەدا (وەک تروسکاییەکی کەم) هەردوولا بە جۆرێک نیمچە
چارەسەر گەیشتوون.
٣. قەیرانى بڵاوبوونەوەی پەتاى کۆرۆنا: هەرچەندە حکومەتى
هەرێمى کوردستان لەسەرەتاى بڵاوبوونەوەى پەتاکە، لە مانگى سێ وچوارى ئەمساڵدا،
توانى ئاستێکى باش بۆ ڕوبەڕووبونەوەى پەتاکە نیشان بدات، بەڵام لە ناوەڕاستى مانگى
شەشەوە ژمارەى توشبووان و مردووان بە پەتاکە، لە هەرێمى کوردستان، بەردەوام ڕووى
لە زیادبوون کردووە، بەشێوەیەک کە تەنها لەم مانگەدا ژمارەى توشبووان لە
پاریزگاکانى هەرێمدا لە نێوان ١٣- ١٤٪ى کۆى توشبوانى عێراق بووە، ئەمەش
بارگرانییەکى لە سەر نەخۆشخانە و دەزگاکانى کەرتى تەندروستیى هەرێم دروستکردوە، کە
هەر خۆى لە بنچینەدا بەدەست چەندین کێشەوە ناڵاندوویەتى، هەرلە کەمى نەخۆشخانە،
کەمى جێگاى نەخۆش، کەمى کادر وکارمەندى تەندروستییەوە تا کەمى دەرمان و پێویستیەکانی
دی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى هەر نەخۆشیەکى درم و کوشندە. لەسایەى ئەم دۆخەى لاوازى
کەرتى تەندروستى و بەردەوامبوونى قەیرانى ئابووریشدا، پێناچیت هەرێمى کوردستان
بتوانێت لە ماوەى نزیکدا بە ئاستێکى پێویست ڕێگریلە بڵاوبونەوەى زیاترى پەتاکە بکات
و بەر لە زیادبوونى قوربانیەکانیشى بگرێت.
٤. گرفتەکانى حوکمڕانى باش: بارتەقاى سەرجەم ئەو
قەیرانانەى پێشوو، هەمیشە پرۆسەى حوکمڕانى هەرێم پڕگرفت و هەڵبەز و دابەز بووە
لەنێوان بەکارهێنانى ناکامڵى چەند ئامرازێکى دیموکراسییانەى وەک هەڵبژاردن،
ئازادییەکانى ڕۆژنامەگەرى، ڕادەربڕین و کۆبوونەوەى گشتى، بەڵام بە ئاشکرا
پێشێلکردنیان، داننان بە ئۆپۆزسیۆن و ڕکابەرایەتیکردنى دەسەڵات بەڵام زامننەکردنى ڕۆڵییان،
بەیاساییکردنى بنەماکانى ناناوەندێتى کارگێڕى و دارایى لە یەکە کارگێڕى و جوگرافییەکاندا
بەڵام پابەندنەبوون بەتەواو شۆڕکردنەوەى دەسەڵات بۆیان. لەپاڵ گرفتى سەربەخۆیى
پەرلەمان و دەسەڵاتى دادوەرى و دامەزراوەکانى کۆمەڵگاى مەدەنى، کە بەپێى ڕیتمى
پەیوەندیی نێوان هێز و پارتە باڵادەستەکان ئەم دامەزراوانەش دوچارى ناکارایى،
پەکخستن و پەراوێزخستن بوونەتەوە. ئەمە وێڕاى کیشەکانى بوارى دابەشکردنى
خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان، تەندروستى، پەروەردە و فێرکردن و دەستەبەرى
کۆمەڵایەتى، سەرەڕاى هەڵاوسانى ژمارەى فەرمانبەران و زۆربوونى دامەزراوە
کارگێڕییەکانى هەرێم بەراورد بەلاوازى ئەداو بەرهەمیان، زیاتر لەمەش گرفتى بڵاوبوونەوەى
بەرچاوى گەندەڵی كەتەواو متمانەیهاوڵاتیانى بە دامەزراوە حکومییەكان كەم كردۆتەوە.
- ئاڵنگارییە دەرەکییەکان:
١. لاوازبوونى پێگەى کورد لە بەغدا: پێچەوانەى ئەو ڕۆڵە
گەورەیەى کە هێزى پێشمەرگەى کوردستان لە کاتى جەنگ دژى داعش هەیبوو، دواى
یەکلابوونەوەى ئەم جەنگە و بێ ئاکامبوونى هەوڵى ڕیفراندۆم و پاشەکشێپێکردنى
هێزەکانى پیشمەرگە لە ناوچە جێناکۆکەکان و گەڕاندنەوەى دەسەڵاتى کارگێڕیى هەرێم بۆ
سنورەکانى پێش ٩/٤/٢٠٠٣، هەژموونى هێزە کوردییەکان و نەخشى هەرێمى کوردستانیش لە
سیاسەتى عێراقیدا ڕووى لە کزبوون و لاوازبوون کردووە. تادێت ڕەخنەى نەیارانى کورد
و هەرێم لە بەغداد زیاد دەکات، دەنگ و ناڕەزایى ئەو هێزانەش بڵندتر دەبێت کە
سیاسەت و ئابووریى کوردستان بە قورساییەکى گەورە لەسەر شانى عێراق دەزانن، بەڵکوى
لەئێستادا لێدان لە کورد و سیاسەت و ڕەمزەکانى بووەتە کەرەستەیەکى سیاسى بەهێز کە
لەکاتى تەقینەوەى قەیرانەکاندا و لەسەروەختى نزیکبوونەوەى وادەى هەڵبژاردنەکدا،
هەندێک هێز و کەسایەتی بۆ تەسکینکردنى شەقام و کۆکردنەوەى دەنگى زیاتر بۆ
ئاژواندنى ماشێنى "ئەنتى کورد" بەگەڕى دەخەن. بەڵکو ئەم ڕەوشە بە ئاستێک
گەیشتووە هەندێک هێزى عێراقى داواى هەموارکردنى دەستوور و سڕینەوەى بنەما و
ئامرازەکانى فیدراڵییەت دەکەن، گوایە ئەم بنەما و ئامرازانە ڕێخۆشکەربوون بۆ
زیادەڕەوییەکانى کورد بەسەر دەستوور و ئابووریى عێراقدا و پێویستە کوردستان و
هەرێمەکەى بگەڕێنرێنەوە بۆ ئەو قەوارەیەى کە شایستەین و لە باشترین ئاستیشدا نابێت
لە لامەرکەزى ئیدارى زیاتریان پێ ڕەوا ببینرێت. بۆیە لەپاڵ سەختبوونى ئاکامەکانى
قەیرانى ئابووری لەسەر شانى عێراق، ڕەنگە یەکێک لە هۆکارەکانى بە سستى ڕێکردنى
هەنگاوەکانى گەڕى ئەمجارەى ڕێککەوتنى نێوان هەولێر و بەغدا لاوازبوونى ڕۆڵ و پێگەى
هەرێم بێت لە عێراقدا. ئەمە وێڕاى ئەوەى خودی هەڕێمیش لە دواى ساڵى ٢٠١٢ەوە،
بەتایبەت دواى گرتنەبەرى سیاسەتى "ئابووریى سەربەخۆ" لە ٢٠١٤دا، جۆرێک
لە بێ منەتى سیاسى و ئابوورى بەرامبەر بە حکومەتى فیدراڵى پیشان داوە کە لەئێستادا
بەغدا بارى ئەو بێ منەتییە بە هەولێر دەفرۆشێتەوە.
٢. پاشەکشێى پشتیوانى ئەمریکا بۆ
کورد: لە دواى ٢٠٠٣ تا ٢٠١٧ لە تێڕاونینى ئەمریکییەکاندا کورد، لە پاڵ سوننە و
هێزە عێراقییە لیبراڵەکاندا، هاوکارێکى کارا بوون بۆ سەرخستنى ململانێکانى لەگەڵ
ئێران و گروپە تیرۆریستییەکان لە عێراق و ناوچەکەدا، بەڵام لەدواى بێ ئومێدبوون لە
بەدیموکراتیکردنى دەوڵەتى عێراق و کشانەوە لە ڕێککەوتننامەى ئەتۆمى ئێران و
زیادبوونى هەوڵەکان بۆ ناچارکردنى ئەمریکا بە کشاندنەوەى خێراى هێزەکانى لە
عێراقدا، لەسایەى زیادبوونى هەژموونى هێز و لایەنە سیاسى و چەکدارییە وابەستەکانى
ئێران لە دامەزراوە تەشریعى و سەربازییەکانى عێراقدا و گرتنى جێپێیەکیش لە
پێکهاتەى حکومەتدا، ئەمریکاى ناچارکرد بۆ سەرخستنى ئامانجەکانى و پارسەنگکردنى
ڕووبەڕوبونەوەکانى لەگەڵ ئێران، چیدى گرەو لەسەر پشتیوانى کورد یان سوننە یان هەر
هێزێکى دىکە نەکات، بەڵکو ڕاستەوخۆ لەگەڵ دامەزراوە سەرەکى و باڵاکانى عێراق خۆی
بکەوێتە گفتوگۆى ستراتیژى، ئەمەش هێندەى تر پێگەى کوردى لە عێراق و سیاسىەتى زلهێزەکاندا
لاواز کرد، بەشێوەییەک هەندێک باوەڕیان وایە هێشتا کورد بێهەودا لە هەوڵى
دەربازبووندایە لەو گۆشەگیرى و پەراوێزخستنەى کە لە دواى ڕیفراندۆمەکەى ٢٠١٧وە لە
نەخشەى سیاسەتى ئەمریکا و زلهێزە نێودەوڵەتى و ئیقلیمییەکاندا دووچارى بووە.
٣. زیادبوونى هەژموونى هێزە
ئیقلیمییەکان: هەرچەندەلەدواى ١٩٩١ هەمیشە گرژی و شه‌ڕى نێوان تورکیا و پارته
كوردییه‌كانی (پەكەكە)،هەروەها ئێران و هێزە کوردییەکانى (كۆمه‌ڵه‌و دیموكرات)،
كێشه‌ی ئه‌منی و سیاسییانبۆ هه‌رێمی كوردستان دروست كردووە. بەڵام دوامەرامى جوڵە
و دەسوەردانەکانى هەردوو هێزى ئیقلیمى لە هەرێمى کوردستاندا تەنها سەرکوتکردنى
پارتە نەیارەکانیان نییە بەڵکو بەئامانجگرتنى خودى ئاسایشى قەوارەى هەرێمیشە، هەر
بۆ نمونە لەدواى ڕیفراندۆمى ٢٠١٧ تورکیا، لە ترسى ڕاگەیاندنیلکاندنی کەرکوکبە
هەرێمەوە، کە هەمیشە کەرکوک و تورکمانەکانى عێراق لە خەیاڵدانى جیۆپۆڵەتیکى
تورکیادا درێژکراوەى خاک و خەڵکى وڵاتەکەین، بۆیە هەڵوێستێکیتوندی دژەڕیفراندۆمی نیشاندا
و پشتیوانىبەهێزیعەبادی سەرۆکوەزیرانى ئەودەمى عێراقىکرد، کە بە سوپاو حەشدی شەعبیپیشڕەوەى
بۆ ناو کەرکوک بکەن. هەرچى هەڵوێستى ئێرانیشە، شاراوەنییە کە خودى قاسم سلێمانى
ڕاستەوخۆ سەرپەرشتیی لەشکرکێشى سوپاى عێراق و میلیشیا عێراقییە پرۆئێرانییەکانی
دەکرد بۆ گرتنەوەى بەشێک لە ناوچە جێناکۆکەکان. لەئێستاشدا لەشکرکێشى و جوڵە
سەربازییەکانى ئەم دواییەى هەردوو وڵاتی دژ بە پارت و هێزە نەیارەکانیان لەناو
خاکى هەرێمى کوردستاندا ئەگەرى دروستکردنى مەترسى گەورەی بۆ سەر قەوارەى هەرێم
هەیە، بەتایبەت هێرشە ئاسمانى و سەربازییەکانى ئەم دوواییەى تورکیا لەناو خاکى
هەرێمى کوردستاندا پێشبینى ئەوەى لێدەکرێت ئامانج لێى دروستكردنی ئه‌و پشتێنه ئه‌منییه
بێت كه چه‌ندین ساڵه دەیەوێت لە سنووره‌كانی هه‌رێمى کوردستاندا دروستی بكات،مەترسى
هاتنەدى ئەم پێشبینییەش بۆسەر هەرێم ئەوسا گەورەتر دەردەکەوێ کە ئەگەر هەیە بە ڕه‌زامه‌ندی
ده‌سه‌ڵاتدارانی عێراق ئەو هێرشانەى تورکیا ئه‌نجام درابێت. بۆیە لەسایەى بێتوانایی
حكو‌مه‌تی هه‌رێمى کوردستان له به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی هێرشه‌كانی توركیاو ڕێگرتن له
په‌كه‌كه بۆ هێرشكردنه سه‌ر توركیا،ڕه‌نگه یه‌كێك له ئاکامەكان بڵاوەپێكردنی
هێزی عێراقی و نێوده‌وڵه‌تی بێت بۆ پاراستنی سنووره‌كانی هه‌رێم له شه‌ڕی په‌كه‌كه
و توركیا، سه‌رباری ئه‌مە ڕه‌نگه وڵاتانی دراوسێ بۆ لاوازكردنی ڕۆڵی ئیقلیمی هه‌رێم
بەوە قایلبن کەڕۆڵی زیاتر به سوپاى فیدڕاڵی عێراق بدرێت له هه‌ر ته‌رتیباتێكی
ئاینده‌یی بۆ پاراستنی سنووره نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان، بەمەش
حکومەتى هەرێمى کوردستان لەڕووى سیاسی و ئاسایشى نیشتمانییەوە هەژموونى بەسەر
سنوورەکانى خۆیدا لەدەست دەدات ولەڕووى ئابووریشەوە زەبرێکى گەورە بەر داهاتى خاڵە
سنوورییەکانى دەکەوێت.
- سیناریۆکانى ئایندەى قەوارەى هەرێمى کوردستان
لەسایەى ئەو ئاڵنگارییە ناوخۆیى و دەرەکیانەى سەرەوەدا
دەشێت بۆ ئایندەى قەوارەى هەرێم پێشبینى ئەم سیناریۆیانە بکرێت:
یەکەم: مانەوەى قەوارەى هەرێم وەک ئیستاى، کە نزیکترین و لۆژیکیترین سیناریۆیە،
بەڵام مەوداى بەردەوامبوونى لەسایەى ئاڵنگارییەکانى حوکمڕانى خراپى هەرێمدا
کورتخایەن دەبێت، ئەگەر دەسەڵاتدارانى هەرێم چاکسازی گشتگیر لە کۆى کایە سیاسى و
ئابوریی و کارگێڕییەکاندا نەکەن، کە دوورنییە دەنگى ناڕەزایەتییەکانى چەند چینێک،
کە خەریکە لە زۆرێک لە شارەکاندا سەرهەڵدەدات، زیاتربێت و بەرەو خۆپیشاندانى
فراوانتر بچێت، هەڵبەت ئەوساش یەکێک لە داواکارییە سەرەکییەکان دەسلەکارکێشانەوەى
کابینەى حکومەت و هەڵوەشاندنەوەى پەرلەمان و هەڵبژاردنى پێشوەخت دەبێت. ئەوکات
دوورنیە کەلێگ لە سیناریۆکانى سەروەختى خۆپشاندانەکانى تشرینى پار لە عێراق لە
هەرێمیش دووبارە ببنەوە، کە دواجار سەرى کێشا بۆ توندوتیژى دژى خۆپیشاندەران و
بەدواشیدا دەسپێلەکارکێشانەوەى حکومەت و قووڵبونەوەى قەیرانى دووبارە پێکهێنانەوەى
حکومەتێکى نوێی لێ وەبەرهات.
دووەم: هەڵوەشاندنەوە یان بچوککردنەوەى قەوارى ئێستاى هەرێمى کوردستان و
گەڕاندنەوەى بۆ دۆخێکى کارگێڕیی لاوازى ئەوتۆ کە لە کۆتوبەندەکانى لامەرکەزییەکەى
پێش ڕاپەڕینى ١٩٩١ زیاتر نەبێت، بەتایبەت کە بەپێى تێڕوانینى هەندێک لە هێزە
عێراقییەکان دەبێت دواجار ئامانج لە ڕێککەتنى ئەمجارەى بەغداد و هەولێر تووندکردنى
زیاترى ئەو کۆتوبەندانە بێت و دواتر بە هەمووارکردنى دەستور و هەڵوەشاندنەوەى
بنەما فیدراڵییەکان کۆتایی بەو لادانە سى ساڵییە بهێنرێت کە پێى دەوترێت "دیاردەى
هەرێمى کوردستان". ئەمە جگە لەوەى لە ئێستادا هەندێک هێزی عێراقی و كەسایەتی
كورد، بۆ هەڵبژاردنەكانی ئایندە، هەوڵی دروستكردنی ئاراستەیەك بۆهێنانەدى ئەو
ئامانجە دەدەن،هەرچەندە ڕادەى سەرکەوتنى ئەم ئاڕاستەیە بەندە بەڕادەى پشتیوانى
دەنگدەرى کورد بۆ سەرخستنى و ڕادەى جێگیربوون گوتارى نیشتمانچێتى عێراقى و ڕادەى
ئامادەیى حکومەتى فیدراڵى بۆ هاوکاریکردنى دارایى هەرێم و سووکردنى بارگرانییەکانى
قەیرانى ئابوورى لەسەر بژێوى زۆرینەى خەڵکى هەرێم، بەڵام لەسایەى ئەو بەرگە
تایەفییەى کە حکومەتى عێراقى لە ماوەى ١٥ ساڵى ڕابردوودا پۆشیویەتى زەمینەى
بونیادنانى ئەم ڕەهەندانە لاوازە.
سێیەم: دابەشبوون یان سەرلەنوێ ڕێکخستنەى دۆخى ناوخۆى هەرێم بۆ دوو قەوارە یان
دوو ناوچەى جێى هەژموونى سیاسى و یاسایى و سەربازى لێکچوودا، جا بەشێوەیەى
توندوتیژى و بە هۆى قووڵبوونەوەى ناکۆکییە ناوخۆییەکانى نێوان هەردوو پارتى گەورەى
دەسەڵات بێت، یان بە حوکمى لێکتێگەیشتنى نێوانیان بێت بۆ زەرورەت و سوودەکانى
ڕێکخستنەوەیەکى لەم جۆرە بەشێوەیەکى یاسایى و ئاشتیانە و بەپێى بنەماکانى
ناناوەندێتییەکى سیاسى و دارایى دروست، کە بتوانێت بارگرانییە کارگێڕى و
داراییەکانى هەردوولا لەسەر حکومەتى ناوەندى ئەوساى هەرێمى کوردستان سووک بکات.
هەڵبەت ڕێککەوتنى ئاشتیانە لەسەر ئەم هەر سیناریۆیەک کە بۆ زیادکردنى گەشەپێدانى
توانا ئابوورى و مرۆییەکەنى هەرێم بێت و بۆ کاراکردن و زوو بەدەنگەوەچونى
پێداویستییەکانى خەڵک بێت و بۆ هێنانەدى ئامانجە ستراتیجییەکانى کورد بێت، لەنێوخۆ
و عێراق و دەرەوەشدا، بێ سوود نابێت و جێگاى پشتگیرییشە.
چوارەم: بەکارخستنى کارتى ڕیفراندۆم و ڕاگەیاندنى سەربەخۆیى هەرێمى کوردستان و
جیابوونەوە لە دەوڵەتى عێراق، کە لەڕووى واقیعییەوە سیناریۆیەکى زەحمەتە، بەڵام
دەشێت وەک خۆزگەیەکى دەسەڵاتداران بۆ تەنفیسکردنى فشارى بەشێک لە ئاڵنگارییەکانى
ناوخۆ، یان بۆ فشارکردنەسەر عێراق بە قبوڵکردنى ڕێککەوتنێکى پڕدەستکەوتى سیاسى و
دارایى زیاتر بۆ هەرێم، پەناى بۆ ببرێت. دیارە بە لۆژیکیکردنى ئەم سیناریۆیە بەندە
بە گۆڕانى گەورە لە هەڵوێستى وڵاتانى زلهێزى نێودەوڵەتى و هەرێمی بەرامبەر بەم
بژاردەیە بە ئاڕاستەیەکى ئەرێنی وەها کە تەواو کە لەگەڵ هەڵوێستەکەداساز بێت.
ڕەنگە بژاردەى لۆژیکیانەتر ئەوەبێت کە سەرەتا هەوڵ بدرێت، بە ڕێککەوتن لەگەڵ
بەغداد یان بە ناچارکردنى، قەوارەى هەرێم لەسەر بنەماکانى کۆنفیدراڵى، وەک
قۆناغێکى ڕاگوزەرى، ڕێکبخرێتەوە. هەڵبەت قایلبوون بە بژاردەیەکى لەم جۆرەش، کە بۆ
ئامانجە دوورمەداکانى کورد بەسوودە، دەبێت دەرفەتى ستراتیژى، سیاسى و ئابوورییش بۆ
عێراق مسۆگەربکات.
کەواتە، هەرچەندە هەندێک لەمسیناریۆیانە هەڵگرى دەرفەتن
بۆ کوردستان و هەرێمەکەى بەڵام زۆربەیان سەرچاوەى هەڕەشەن، بۆ وەرگرتنى زۆرترین
سوودیش لەهەردەرفەتێک،ئەوپێشنیارەى دەبێت بڕیاربەدەستانى هەرێم ڕەچاوىبکەن ئەوەیە
کە: گرفتەکانى هەرێم گشتگیر و هەمەلایەنن، بۆیە چارەسەریشیان دەبێتهەمەلایەنە بێت،
کێشەى هەرێم تەنیا کێشەى مووچەو دارایى نییە، هەرچەندە لە ئێستادا بەرچاوترین
کێشەیە، بۆیە بەتەنها چاکسازى لەم بوارەدا چارەسەر نییە، بەڵکو دەبێت پێبەپێىهەر هەنگاوێکى
چاکسازی داراییهەوڵ بۆهەڵگرتنى چەندین هەنگاوى ترلەبواریتردا بنرێت وەک: بەکۆتاگەیاندنى
پرۆسەى پەسەندکردنى دەستوور وسەروەرکردنى بنەماکانى لە هەر هەنگاوێکیترى چاکسازیدا،ڕێکخستنەوەى
هێزى پێشمەرگە و بەدامەزراوەییکردنى، کاراکردنى ناناوەندێتى،ڕووبەڕووبونەوەىجدى گەندەڵى
و بنبڕکردنى، گەڕاندنەوى ڕێز و بڕیاربۆ دامەزراوە سیاسییە هەڵبژێردراوە باڵاکان،هەوڵدان
بۆ فرە ڕەهەندکردنى ئابوورى وکەمکردنەوەى پشبەستنى تاک ڕەهەند بە ئابووریى بەرخۆرىنەوت
و چەندین هەنگاوى دیکە.
تەوەری دووەم:
ئاسۆی نادیاری پرۆسەی خوێندن لە وەزارەتەکانی په‌روه‌رده و خوێندنى باڵادا
بڵاوبونه‌وه‌ى په‌تاى كۆڤيد 19 وه‌كو په‌تايه‌كى
ڤايرۆسیى جيهانى، كاريگه‌رى له‌سه‌ر هه‌موو سێكته‌ره‌كانى ژيان دروست كرد و لێكه‌وته‌كانى
تا ماوه‌يه‌كى درێژخایەن بەردەوام دەبن و كاريگه‌ریش له‌سه‌ر شێواز و چۆنێتى مامه‌ڵه
له‌گه‌ڵكردنیدا ده‌بێت، چونكه ره‌فتارى ڤايرۆسه‌كه و نه‌بونى وەڵام و چارەسەرێکی
زانستى یەکلاکەرەوە، له لايه‌ك ئاسۆى لێڵ كردوه، له لايه‌كى تر كاريگه‌رى گه‌وره‌ى
له‌سه‌ر ئه‌رك و ڕۆڵه‌كان دروست كردوه و بڕياردانی له‌سه‌ر ئاينده‌ى هه‌ر سێكته‌رێك
سەخت کردووە تا ملكه‌چى هه‌ڵسه‌نگاندنه ته‌ندروستيه‌كان بێت، ژينگه‌ى سايكۆلۆژياى
كاركردن و بڕياردانى به‌شێوه‌يه‌ك له شێوه‌كان وەرچەرخاندووە. كه‌رتى په‌روه‌رده
و ته‌ندروستى له جيهان به گشتى و له كوردستان به تايبه‌تى له ژێر كاريگه‌رى
ئه‌م دۆخه تازه‌يه‌دا ڕووبه‌ڕووى چەندین بەربەست بووەتەوە کە شایەنی هه‌ڵوه‌سته
له‌سه‌ركردنن.
كه‌رتى خوێندنى
باڵا و په‌روه‌رده‌ى هه‌رێمى كوردستان به‌سه‌ر كه‌رتى گشتى و كه‌رتى تايبه‌تدا
دابه‌ش بووه، به دوو ياساى جياواز په‌يكه‌ره كارگێرى و داراييه‌كانيان دياری
كراوه، له‌و چوارچێوه‌يه‌دا ياسا سيسته‌مى خوێندنى ئه‌م دوو كه‌رته‌ى ڕێكخستووه،
هه‌ردوو كه‌رته‌كه له‌ژێر چه‌ترى چاودێرى ياسا و ڕێنماييه‌كانى ئه‌م دوو وه‌زاره‌ته‌دا
ئاراسته ده‌كرێن.
سيسته‌مى فێركردن و یاساکانی له كوردستاندا لەماوەى
ڕابردوودا خۆى له پشتيوانى و پشت ئه‌ستوربوون به ته‌كنه‌لۆجياى (فێركارى ئه‌ليكترۆنى
لە دوورەوە - التعليم عن بعد) به‌دوور گرتووه، ئه‌مه‌ش له لايه‌ك به‌هۆى ئاسته‌نگه
ياساييه‌كانییەوەیەتی بۆ نمونه وه‌زاره‌تى خوێندنى باڵا پشت ئه‌ستوره به ياساى
ژماره 10ى ساڵى 2008 کە تا ئێستا هه‌موار نه‌كراوەتەوە، هه‌روه‌ها ياساى ژماره 2ى
ساڵى ٢٠١٣ى زانكۆ تايبه‌ته‌كان، گۆڕانكارييه خێراكانى بوارى ته‌كنه‌لۆجيای بۆ
پرۆسەی فێربوونی ئۆنلاین و "لە دوورەوە"ی ڕەچاو نەکردووە، لەکاتێکدا لە
خوێندنى مۆدێرندا وه‌ك سه‌رچاوه‌يه‌كى سه‌ره‌كى و پاڵپشتكار له ڕوودانی فێربوون و
گواستنه‌وه‌ى مه‌عريفە و ئاڵوگۆڕی زانيارییدا چەسپاوە. بەڵام بە پێچەوانەوە
فێربوونی ئۆنلاین و لەدوورەوە به پێى ياسا و ڕێنماييه به‌ركاره‌كان له هه‌رێمى كوردستاندا و بە تایبەت لە ئانی يه‌كسانكردن
و متمانەدان بە بڕوانامه و فێرگەکان دەچێتە ژێر پرسیارەوە، جیا لە ڕیگرییە
یاساییەکانی، لاوازى ژێرخانى ته‌كنه‌لۆژيا و خراپی هێڵەکان و توانای مرۆیی بۆ
سوودوەرگرتن لە تەکنۆلۆژیای هاوچەرخ هۆكارێكى ترە بۆ کەمی بەکارهێنانی كليل و
زمانه سه‌ره‌كيه‌كانى ئەم بوارە و سوود لێوەرگرتنی، وەک بەشێک لەچارەسەر، بە
پێچەوانەوە خودی پرۆسەی بەکارهێنانەکە وا خەریکە دەبێتە بەشێک لە کێشەکە.
- ئاسته‌نگەکانى بەردەم هەردوو كه‌رتی په‌روه‌ردە و
خوێندنى باڵا:
بۆ دیاریکردنی لێكه‌وته‌كانى كۆڤيد 19 له‌سه‌ر كه‌رتەکانی
په‌روه‌ردە و خوێندنى باڵا، باشتره بۆ هه‌ر كه‌رتێكيان به جيا ئاستەنگە سه‌ره‌كيه‌كانی
بخرێنەڕوو:
١. كه‌رتى په‌روه‌رده:
أ. ئاماده‌نه‌بوونى ژێرخانێكى په‌روه‌رده‌يى و هەبوونی
ته‌كنه‌لۆژیای تۆكمه و پێویست، هەر لە كه‌مى قوتابخانە، ژماره‌ى زۆرى خوێندكارانەوە تا پێداويستيه‌كانى کۆی
پرۆسەی ڕوودانی فێربوون.
ب. گرفتى کەمی پاڵپشتى دارايى و قه‌يرانى مووچه،
کێشەسازە و ئه‌گه‌ری بایکۆت و بەدەمەوەچوونی مامۆستايانى كه‌رتى په‌روه‌ردەی بە
کراوەیی هێشتووەتەوە و بگرە دوور نییە پرۆسه‌ى خوێندنیش په‌ك بخه‌ن.
ج. سوودوه‌رنه‌گرتن له كاتى پشووه‌كانی ماوەی کەرەنتینە
و پشووی درێژی هاوین بەمەبەستی ئامادەسازی توانای مرۆیی کەرتی پەروەردە وەک
ڕاهێنانى مامۆستايان و په‌روه‌رده‌كاران بۆ زياتر شاره‌زابوون و زه‌مينه‌سازى بۆ
پرۆسه‌ى خوێندنى ئه‌ليكترۆنى و گونجاو بە دۆخی تازەی سەردەمی کۆرۆنا.
د. نه‌بوون و سستی كولتوورى مامه‌ڵه‌كردنى مامۆستايان و
خوێندكاران له‌گه‌ڵ ته‌كنه‌لۆجياى سه‌رده‌م و ڕاهاتن له‌گه‌ڵ مۆدێلى كلاسيكى و خووگرتنبە
خوێندنى ڕووبه‌ڕوو.
ز. بوونی دۆخى سايكۆلۆژى ناجێگیر کە نائومێدى و
بێمتمانەیی به‌رامبه‌ر به ئاسۆو داهاتوى خوێندن دروست كردووه.
هـ. كه‌رتى تايبه‌ت له په‌روه‌رده تاڕادەیەک بەشێکی ئه‌م
گرفتانه‌ى تێپه‌ڕاندووه، به‌ڵام گرفتی سەرەکی و ڕێگری بەردەم هاووڵاتيان به‌رامبه‌ر
به‌م كه‌رتە، گرانى كرێى خوێندن و چاره‌سه‌ره له ناكاوەکانیانە، کە دیسان جۆرێک
لە سستی لە کارەکانی ئەم کەرتە و بازاڕەکەیدا سازاندووە.
و. گرانی هێڵەکان و خراپی پەخش و لاوازی گەیاندن و
ئالیەتی گەیاندن لە تۆڕکانی ئینتەرنێتدا، هۆکارێکی دیکەی هاوکارنەبوونی بەکارهێنان
و سوودوەرگرنن لە پرۆسە و ئالیەتەکانی خوێندنىئۆنلاین و فێربوونی لەدوورەویە.
٢. خوێندنى باڵا:
به‌ِشێكى زۆر له‌و گرفتانه‌ى لە كه‌رتى په‌روه‌ردەدا هه‌يه
له كه‌رتى خوێندنى باڵاشدا هه‌يه، له‌وانه:
أ. ژماره‌ى زۆرى خوێندكاران، نه‌بونى ژێرخان و
پێداويستيه‌كان له پێداويستيه سه‌ره‌تاييه‌كانه‌وه بۆ پێداويستى تاقيگه‌ی و كه‌ره‌سته‌ى
تاقيگەیی، تا كه‌مى هۆڵه‌كانى خوێندن و هۆڵى خوێندنى ئه‌ليكترۆنى و زيره‌ك و ...تاد.
ب. ناڕه‌زايى و بێهيوایى مامۆستايان و ده‌سته‌ى وانه‌وتنه‌وه‌ى
زانكۆيى له گرفتى پاڵپشتى دارايى و نه‌بوون و دواكه‌وتنى موچه، وایکردووە کە
هەڕشەی تووندتربوونی ناڕەزاییەکان پەرە بگرێت و دووریش نییە بايكۆتى سەرانسەری
خوێندنی لە زانکۆکاندا لێبکەوێتەوە.
ج. کەموکوورتی ژێرخانى ئه‌ليكترۆنى زانكۆكان: خراپى هێڵه‌كانى
ئينته‌رنێت، گرفتى کەمی ئامرازه زيرەکە‌كان لاى مامۆستایان و خوێندكاران، ڕاهاتن
و خووگرتن له‌سه‌ر ئامرازە كلاسيكییەکان، واى كردوه زه‌مينه‌ى پابه‌ندبوون و
ئاماده‌بونى مامۆستا و خوێندكاران بۆ پرۆسه‌كه لاواز بکات. ئه‌زمونكردنى خوێندنى
ئه‌ليكترونى له وه‌رزى يه‌كه‌مى خوێندنى ئه‌ليكترۆنى پاڵپشتيكار ئه‌و ڕاستيه‌ى ده‌رخست
كه هێشتا زه‌مينه‌ى ئه‌م مۆدێله له كوردستاندا لانیکەم لە ڕووی دابینکردنی
پێداويستی(کەرەستە و گەیاندن)، ڕاهێنان و ئه‌زمونەوە کوورتی هێناوە.
د.هه‌مووارنه‌كردنه‌وه‌ى ياساكانى وه‌زاره‌تى خوێندنى
باڵا و گونجاندنى له‌گه‌ڵ سه‌رده‌مه‌كه بۆته له‌مپه‌ری به‌رده‌م ئامادەسازیی و
کەشڕەخساندن بۆ خۆگونجاندن و مانه‌وه‌ى ژێرخانى خوێندنى كلاسيكى، به بەڵگەی ئه‌وه‌ى
ئه‌م گرفتانه به‌ڕێژەیەکی كه‌متر له زانكۆ تايبه‌ته‌كاندا بوونيان هه‌يه.
هـ. لاوازی هێڵ و په‌يوه‌ندى پته‌و له‌گه‌ڵ ناوه‌نده
زانستىيه‌كان له وڵاتانى پێشكه‌وتوو و سوودوه‌رگرتن له تواناو به‌رهه‌مه‌كانيان.
و. شێوازی بەڕێوەبردنی به‌شه ناوخۆييه‌كان: له‌لايه‌ك
له‌به‌رئه‌وه‌ى بەڕێوەبردنیان تێچوويه‌كى
دارايى زۆری ده‌وێت و حكومه‌تيش له‌قه‌يرانێکی سەختی دارايیدايه، له‌لايه‌كى
تر ده‌بێته کێڵگەی بڵاوبوونه‌وه‌ى په‌تاكه، به‌هۆى جۆری باوی بەڕێوەبردن و
کۆبوونەوە و كۆنترۆڵكردن و تێكه‌ڵاوى خوێندکارانەوە.
- سيناريۆکانی بەردەم پرۆسەی خوێندن لە هەرێمى کوردستان:
ئه‌وه‌ى تائێستا هه‌يه، بۆ زانينی ئەوەی چى له
داهاتودا ڕووده‌دات و پرۆسه‌ى په‌روه‌رده و خوێندن بۆ ساڵى خوێندنى ٢٠٢٠- ٢٠٢١ چۆن و كه‌ى ده‌ست پێده‌كات، پێشنيارێکى وه‌زاره‌تى خوێندنى باڵاو
توێژينه‌وه‌ى زانستيه بۆ ده‌ستپێكردنه‌وه‌ى پرۆسه‌ى خوێندن، هاوکات وه‌زاره‌تى په‌روه‌رده
لانى كه‌م تەتەڵەی ئەم ئەگەرانە ده‌كات:
١. خوێندنى ئه‌ليكترۆنى و داخستنی ده‌رگاى قوتابخانه‌كان،
تا ئەوکاتەی ئاسۆ و چاره‌سه‌ر بۆ سنورداركردن و بنه‌بڕکردنی په‌تاى كۆرۆنا و هه‌ڵسه‌نگاندە
ته‌ندروستىییەکان ڕوونتر دەبنەوە.
٢. دابه‌شكردنى ڕۆژه‌كانى هه‌فته بۆ دوو ماوه‌ى خوێندن،
واته دابه‌شكردنى پۆله‌كان و كاته‌كانى ده‌وام بۆ دوو ده‌وام و سێ ڕۆژ له‌هه‌فته‌يه‌كدا.
٣. كردنه‌وه‌ى ته‌واوى خوێندن وه‌كو ساڵانى پێشوو، به
ڕه‌چاوكردنى ڕێنماييە ته‌ندروستیەکان و دواخستنى ده‌ستپێكردنه‌وه‌ى خوێندن بۆ سه‌ره‌تاي
مانگى تشرينى يه‌كه‌م، لەگەڵ كه‌مكردنه‌وه‌ى كاتژمێره‌كانى خوێندن و دووریش نییە
خوێندن ته‌نها ئه‌و بابەتانە بگرێتەوە کە وەزارەت بە سه‌ره‌كيیان دەناسێنێت.
هه‌ريه‌ك له‌م سيناريۆنانه گرفتی خۆیان هەیە و
پیادەکردنیان ئاسان نييه، سيناريۆى يه‌كه‌م به تايبه‌ت له قوتابخانه حكوميه‌كان
سه‌ركه‌وتو نابێت له‌به‌ر ئاسته‌نگی نه‌بوونى ژێرخانى ئه‌ليكترۆنى. سيناريۆى دووه‌م
گرفتى زۆرتره، له‌وانەش زۆربوونى ده‌وامى مامۆستايان له چوار ڕۆژه‌وه بۆ شه‌ش
رۆژى هه‌فتە، ئه‌مه جگه له‌وه‌ى بەشێکی قوتابخانه‌كان خۆیان له بنەڕەتدا دوو
ده‌وامین.
سيناريۆى سێيه‌م ئه‌وه‌يه، له‌به‌رئه‌وه‌ى به‌پێى هه‌ڵسه‌نگاندنه
پزيشكى و توێژينه‌وه‌كان منداڵ و تا ته‌مه‌نى هه‌ژده‌ساڵ كه‌متر ئه‌م په‌تايه
كاريگه‌رييان له‌سه‌ر دروست ده‌كات و كاتژمێری کەم و ته‌نها ئه‌و مادانه‌ى سه‌ره‌كين،
له دوو سيناريۆكه‌ى تر سه‌ركه‌وتووتر دەردەکەوێت، بەڵام جێبەجێکردنی ئەم
سیناریۆیەش دیسانەوە پەیوەستە بە هه‌ڵسه‌نگاندنه پزيشكيه‌کانەوە و ئەوان بڕيارى
یەکلاکەرەوە له بارەیە‌وه ده‌ده‌ن.
سيناريۆكانى خوێندنى باڵا: به پێى ئه‌و پێشنياره‌ى ئه‌نجومه‌نى
وه‌زاره‌تى خوێندنى باڵا و توێژينه‌وه‌ى زانستى ئامادەی کردووە، له‌به‌رده‌م
سيناريۆیەکی سه‌ره‌كيداين: كه ئه‌ويش خوێندنى ئاوێته‌يه، كه ئاوێته‌كردنى ئه‌ليكترۆنى
و خوێندنى ڕووبه‌ڕووى ناو كه‌مپه‌سه‌كانه به ڕه‌چاوكردنى ئه‌و پێوه‌رانه‌ى كه
رێكخراوى يونسكۆ بۆ ده‌ستپێكردنه‌وەی خوێندن دیاری کردوون، هه‌روه‌ها جۆرێك له نه‌رمینوواندن
و پێدانى ده‌سه‌ڵات به زانكۆكان له ئه‌گه‌رى گرتنەبەرى بژارده‌ى جياواز به پێى
تايبه‌تمه‌ندیی دۆخی شارەکان و زانکۆکان.
سيناريۆى دیکە ئه‌وه‌يه تا دۆزينه‌وه‌ى چاره‌سه‌رێكى
پزيشكى و هه‌ڵسه‌نگاندنێكىزانستى ته‌ندروستى، خوێندنى ئه‌ليكترۆنى و كه‌مپه‌س
دوابخرێت. به‌ڵام سيناريۆى سێيه‌م بريتيه له كردنه‌وه‌ى ده‌رگاى زانكۆ و په‌يمانگاكان
و ئاسايیكردنه‌وه‌ى ده‌وام به ڕه‌چاوكردنى ڕێنماييه ته‌ندروستيه‌كان، چونكه له
بڕگه‌ى چواره‌مى پێشنياره‌كه‌ى ئەنجومەنى وەزارەتدا باس له‌وه كراوه به‌شى زۆرى
خوێندن له نێو كه‌مپه‌سدا ده‌بێت، له‌وانه (وانه پراكتيکییه‌كان، وانه سه‌ره‌كيیه‌كان،
تاقيكردنه‌وه‌كان، تاقيگه‌كان)، ئه‌مه‌ش به ناڕاسته‌وخۆ به واتاي دروستبوونى قه‌ره‌باڵغى
دێت. بۆيه باشترين بژارده، لانى كه‌م له زانكۆ تايبه‌ته‌كان كه كه‌متر گرفتى
ناڕه‌زايى و به‌شى ناوخۆيى و پێڕاگه‌يشتنى ئه‌ليكترۆنيیان هه‌يه، ئه‌وه‌يه كه
خوێندنى ئاوێته ده‌توانێت سه‌ركه‌وتووتر بێت.
About the: Centre for Future
Studies
A
Non-Governmental Centre For Academic Research in the Public Interest.
Aims and objectives:
To promote expertise and support research activities in politics and international relations with a particular focus on the future of strategy and public and foreign policies.
To contribute to the development and improvement of the philosophy of scientific research in Iraqi Kurdistan.
To offer the governing institutions of the KRG (KRG) professional and expert advice.
To offer professional and expert advice to the private sector and non-governmental organizations operating in Iraqi Kurdistan.
To contribute to the improvement of the learning program in the field of the center’s expertise.
To hold scientific conferences and seminars on current and future domestic and international political and strategic issues.
To coordinate with governmental and non-governmental centers for scientific research in and outside Iraqi Kurdistan with the aim of exchanging ideas and expertise.
To follow up and measure directions of, and trends in, the public opinion in Iraqi Kurdistan, particularly on those issues that are crucial to the stability and prosperity of the region.
To train and prepare researchers in the center’s area of expertise.
To address the region’s strategic issues that have not yet been approached from an academic and scientific standpoint.
Activities:
To carry out and publish scientific research.
To hold regular conferences, seminars and talks on current and future domestic, regional, and international political and security issues.
In addition to policy papers, analytical reports, and books, the center publishes a scientific journal that mainly deals with the future of domestic, regional, and international strategic and security issues.
To conduct interviews and interact with public and private media.
To translate and publish books and journal articles from English (and other foreign languages) to Arabic and Kurdish on the topics of the center’s expertise.
To carry out opinion polls on various domestic political issues in Iraqi Kurdistan.
To gather data and publish analysis on various issues connected with public policy in Iraqi Kurdistan.
حول:مركز الدراسات المستقبلية
مركز غير حكومي تأسس لإجراء دراسات علمية بغرض تحقيق
المصلحة العامة.
أهداف المركز:
1. دعم عملية البحث العلمي وتشجيع المختصين والباحثين
لأجراء البحوث في المجالات المتعلقة بالدراسات
المستقبلية والسياسة العامة والاستراتيجية والشؤون الخارجية.
2. المساهمة في انماء فلسفة البحث العلمي وتطويرها في اقليم كوردستان.
3. تقديم استشارات علمية والخبرة البحثية للمؤسسات الحكومية
في اقليم كوردستان.
4. تقديم استشارات
علمية والخبرة البحثية للقطاع الخاص والمؤسسات غير الحكومية في اقليم كوردستان.
5. المساهمة في تطوير المناهج الدراسية في المجالات
المتعلقة بإختصاصات المركز.
6. تنظيم مؤتمرات وندوات علمية لدعم عملية البحث
العلمي وتعزيزها.
7. التنسيق مع
المراكز الحكومية وغير الحكومية المعنية بالبحث العلمي داخل اقليم كوردستان
وخارجه، بهدف تبادل الخبرات العلمية معها.
8. متابعة إتجاهات الرأي العام وقياسها حول القضايا التي
تجذب اهتمام المواطنين وتؤثر في مصالحهم.
9. اعداد الباحثين وتأهيلهم في المجالات التي تختص بها
المركز.
10. العمل على دراسة القضايا الاستراتيجية في اقليم
كوردستان التي لم تدرس وفق المعايير العلمية.
نشاطات المركز:
1. اجراء البحث العلمي و نشره.
2. تنظيم المؤتمرات والندوات العلمية.
3. نشر الكتب و الدراسات العلمية المتعلقة باختصاصات
المركز.
4. اصدار مجلة علمية محكمة.
5. التواصل مع قنوات الاعلام المعنية باهتمامات المركز
واجراء الاستفتاءات العلمية لقياس اتجاهات الرأي العام.
6. ترجمة الكتب و الدراسات العلمية الاجنبية المتعلقة
باختصاص المركز ونشرها.
7. رصد المعلومات والبيانات في جميع مجالات السياسة العامة
في اقليم كوردستان وتحليلها ونشرها.
سەنتەرى لێکۆڵینەوەى ئایندەیى
مركز الدراسات المستقبيلية
Center
For Future Studies
FuturisticReadings
No.7
TheFuture of
Kurdistan Region
withinitsInternal and External
Challenges;
Political and
economic problems, education and higher education
مستقبل
إقليم كوردستان
فيخضم تحدياته
الداخلية والخارجية
المشاكل السياسية والاقتصادية،التربيةوالتعليم
العالي
Sulaimania
August 2020
www.centerfs.org