09:19 - 03/01/2019
لە (گرتۆرد بیل)ی سيخوڕییەوە بۆ دایكی ئیماندارانی عێراق
هەندێك لە شارەزایانی مێژووی عێراق كاتێك دێنە سەرپاساوێك بۆ كێشەو ململانێ و ئاشووبەكانی ئەم وڵاتە، خێرا ناوێكی بیانی دێتە سەرزاریان كە ئەویش (گرتۆرد بیل)ە، ئەوان پێیان وایە ئەگەر كارە سیخوڕی و شۆڤاریەكانی ئەو نەبوایە پێدەچوو بارودۆخی عێراق بەم شێویەی ئێستە نەبوایە، بۆئەوەی ئێمە ئەو كەسایەتیە بناسین و بزانین پاساوی مێژووناسانی عێراق تا كوێ ئەو راستیەیان پێكاوە كە ئەگەر ئەو ژنە بەریتانیە نەبوایە چارەنووسی عێراق نەدەگەیشتە ئەم دۆخەی ئێستە. دەبێت ئەو كارەكتەرە گرنگە بناسین.
(گرترود بیل) شاخەوان، گەڕیدە، شوێنەوارناس، وێنەگر، دیبلۆمات، و دواجاریش سیخوڕی دەزگا هەواڵگریەكانی بەریتانیا، لە 14/6/1868 لە بەریتانیا لە دایك بووە، ساڵی 1885 بەشی مێژووی دانشگای ئۆكسفۆردی بەریتانی بە پلەی نایاب تەواو دەكات، ئەو لە رێگەی سەردانی كردنی بۆ وڵاتی ئێران خۆی فێری زمانی فارسی كردووە و بەپێی هەندێك لەسەرچاوەكان باس لەوە دەكەن كە پووری هاوسەری سەفیری بەریتانیا بووە لە تاران بۆ ماوەی پێنج ساڵ لەو وڵاتە ماوەتەوەو چەندین وێنەی گرنگی مێژووی گرتووەو لە ئێران بەناوی خۆیەوە (گرترود بیل)بڵاوكراوەتەوە، ئەو زۆر عاشقی شیعرەكانی (حافزی شیرازی)بووەو هەندێك لە شیعرەكانی وەرگێڕاوەتە سەر زمانی ئینگلیزی و دواتر لە كتێبێكدا بڵاوی كردووەتەوە.هەروەها چەندین كتێب و نوسینی هەیە تایبەتە بە ئێران.
سەرچاوەكان باس لەوەش دەكەن چەند جارێك و بۆ ماوەی درێژ لە وڵاتانی عەرەبی ماوەتەوە بەمەبەستی فێربوونی زمانی عەرەبی، لەهەلومەرجی دروست بوونی جەنگی یەكەمی جیهانیدا لە رێگەی دەزاگای هەوڵگری بەریتانیەوە دەنێرێتە عێراق، ئەوكاتێك دێتە عێراق وەك شوێنەوارناسێك خۆی ناساندوە، ئەوكات ویلایەتەكانی عێراق لەژێر فەرمانڕەوایی عوسمانیەكاندا بوون، گرترود بیل پێش ئەوەی بگاتە عێراق بەرپرسە بەریتانیەكان پێیان گوتبوو تۆ بۆ وڵاتێكی پڕلەكێشەو دەردی سەری دەچیت، لەهەركات و جێگەیەك پێگیرایت دڵنیابە لەوەی ئێمە هیچمان پێناكرێت و ناتوانن رزگارت بكەین لەبەر ئەوەی كارەكەت مەترسیدارو نهێنی تەواوە، بیل پەسەندی كردو ناوی خوای لێهێنا.
هێشتا دە ساڵی تەواو نەبوو كە گەشتبووە عێراق توانی لەرێگەی هەڵبژاردنێكی ساختەوە پادشایەك بۆ عێراق دیاری بكات كە یەكێك بێت لە دەست نیاو پیاوە گوێ لەمستەكانی ئینگلیز و رۆڵی سەرەكی هەبێت لە جیابوونەوەی چەند وڵاتێك لە دەوڵەتی عوسمانی.
گرترود بیل كە شارەزاییەكی زۆر گەورەی هەبوو لە بواری شوێنەوار ناسیدا توانی لەو ماویەدا ژێرزەوی هەموو ئەوناوچانە بپشكنێت كە دەكەوتنە نێوان دوو رووباری دیجلەو فورات، ئەوەش كاتێكدا بوو كەخەڵكی ئەوناوچانە هیچ بایەخێكیان بۆ ئەو بابەتانە نەبوو، بگرە هەر گاڵتەشیان لێدەهات كە ئەو ژنە ئینگلیزە خۆی بەچییەوە سەرقاڵ كردووە. ئەو لەبەر خاتری كارەكەی پەیوەندییەكی بەهێز لەگەڵ خەڵكی ناوچەكە بەگشتی و هەندێك لەبنەماڵە دەست رۆشتوەكانی عەرەب درووست دەكات و دواجاریش هەر ئەوانە دەبنە لایەنگرانی بەریتانی و پەیوەندییان پێوە دەكەن.
لەسەر ئاستی تێكەڵبوونی خەڵكی شەقام و گشتی تێكەڵاوییەكی لە رادەبەدەری ژنانی كردووە و لەگەڵیان هەموو ئەو قسانەی كردووە كە ژنە عێراقیەكان لەناو خۆیاندا كردوویانە پێدەچێت ئەمەش هۆكارێكی تر بێت بۆ شارەزایی بوون لە زمان و كەلتووری ناوچەكەو لەو رێگەیەشەوە ناوبانگی –خاتوون-یان پێدابوو، لەنێو چینی نوسەرو ئەدیبەكانی وەو سەردەمەا دا جێگەی خۆی كردبوەوە و ئەدیبی ناوداری ئەو سەردەمە نازناوی –دایكی ئیمانداران – ام المومنین-ی پێدەبەخشێت.
گرترود بیل بە هاوكاری هاوڕێ شارەزاو سیخوڕەكانی تری (لۆرینس) و (ژەنراڵ كلیتون) و (پیرسی كوكس) هەموو تیرەو ناوچەكانی كەنداوی عەربییان لە دژی عوسمانیەكان هانداو دواجار بە تفەنگی ئینگلیزەكان توانرا عوسمانیەكان لەو ناوچانە وەدەر بنێن.
بە پێی سەرچاوە ئاگادارەكان یەكێك لەو هەنگاوانەی كە بەپلانی داڕێژراو و تۆكمەی ئەو گروپەی ئینگلیزییە ئەنجام دراوە ناردن و كۆچی بنەماڵەی هاشمیەكانی حیجاز بووە بۆ ولاتی ئەردەن و داوتریش لەرێگەی ئەوانەوە دوو پادشا بۆ عێراق و ئەردەن دادەنرێن.
هەر بۆیە زۆرێك لە شارەزایان پێیان وایە پەیوەندیەكانی سەرانی ئەم دوو وڵاتە بۆ بەریتانیا مێژوویەكی دێرینی هەیە، دوای ئەوەی نەخشەی هێزە سیخوڕییە چەند كەسیەكەی بەریتانیا سەردەگرێت و لەنێوان دوو رووباری (دیجلەو فورات)دا عێراقی نوێ لە دەوڵەتی عوسمانی جیادەكرێتەوەو یەكێك لە بنەماڵەی هاشمیەكانی ئەردەنی بەڕەگەز حیجازی دادەنرێت، ئیدی لەوە تێدەگەیت كە هێزە شاراوەكانی پشتی رووداوەكان چەندە مەترسیدارن. هەربۆیە زۆرێك لەوانەی لە نزیكەوە ژیاننامەی گرترود بیل دەزانن پێی دەڵێن (پادشا ساز) ئەوەش لەبەر ئەوەی ئەو پادشا عەرەبیانەی لەو ناوچەیە لەدوای جەنگی جیهانی یەكەمەوە هاتنە سەر كورسی دەسەڵات هەموویان سەر بە دەوڵەتی بەریتانی بوون.
هەڵبژاردنی فەیسەڵی یەكەم وەك یەكەم پاشای عێراق بە پشتیوانی بەریتانیەكان یەكەم دەركەوتنی پلانەكانیان بوو لەناوچەكە، ئەو نەخشەیەی ئەوان كێشابوویان بۆ دابەشكردنی ناوچەكە بۆ ئەو شێوەیەی كە ئێستە هەیە شكڵی گرت و لە دەرئەنجامی ئەوەشدا كوردستان بووە چەند پارچەیەك و دابەشی سەر وڵاتانی تر كران كە هەرگیز پێكەوە نەبوون.
ئەوان توانییان بە كێشانی چەند هێڵێكی وەهمی كە پێی دەگوترا(سنوور) یەكپارچەیی ئەو وڵاتانە كەرت و پەرت بكەن و دواتریش بەپێی رێكەوتنێكی سیاسی بەرگی یاسایی یان كردووە بەبەردا لە ساڵی 1916. كەچی دواتر گرترود بیل وەك بەڕێوەبەری فەخری مۆزەخانە و شوێنەواری –عێراق- دادەنرێت. ئەوەش بە پاساوی ئەوەی كاریگەری زۆری هەبووە لەسەر دروستكردنی فەرمانگە شوێنەوارناسیەكانی عێراق و دانانی مۆزەخانەكانی و كێشانی نەخشەی شوێنەوارەكانی عێراق.
بە پێی بەدوادا چوونی شوێنەوار ناسان بێت، ئەوا دەبێت لەوە دڵنیاببینەوە لەوەی كە مۆزەخانەكانی رۆژئاوا و ئەوروپا بەتایبەتی لەلایەن ئەو سیخوڕانەوە پڕكراونەتەوە لە شوێنەوارە دێرینەكانی ( میسر و بابل و عەرەبستان و ....) ئەگەر ئەوانە نەبوونایە ئێستە شوێنەوارەكانی ئەوان ئەوەندە دەوڵەمەندو ئەوانەی ئێرەش ئەوەندە هەژار نەدەبوون، خۆ ئەگەر قسەش لەسەر فرۆشتنی نەشارەزایانی خەڵكی ناوچەكەش بێت هێشتا رۆڵی ئەوان ناكرێت فەرامۆش بكرێت.
گرترود بیل لەگەڵ ئەوەشدا كە بەردەوام لە خزمەتی بەرژەوەندیە باڵاكانی دەوڵەتی بەریتانیادا بووە بەڵام بەرژوەندی عەرەبەكانیشی لەبەرچاو گرتووەو لە پەراوێزی خزمەتە گەورەكەدا خزمەتی بەوانیش كردووە، هەروەها گرنگی و بایەخێكی زۆر ی هەبووە بۆ ئەرمەنەكانی ناوچەكەو زۆر لەخەمی داهاتوویاندا بووە، بەو ئەندازەیە لە بیری عەرەب و كوردەكان دانەبووە. ئەمەش بە پێچەوانەی مارك سایكسی هاوڕێیەوە كە ئەو پشتیوانی زۆری جولەكەكانی دەكردو هەوڵی بۆ ئەوە دەدا كە ببنە خاوەنی دەوڵەتی جوولەكە لە سەر خاكی فەلەستین.
پێكەوە لكانی سێ ویلایەتە كۆنەكەی دەوڵەتی عوسمانی كە زۆر نزیك بوو لەهەر سێ پێكاهاتەكەی ئێستەی عێراق، بەپێی پلانی ئەم دەستەیە بوو بە عێراقێكی یەكپارچە لە سێ پێكاهاتەی جیاواز كە پێی دەگوترێت (شێعەو سوونە)و دواتریش كوردی دێتە سەر كە هەردوو مەزهەبەكە تێكەڵە.
ئەو لە یاداشتنامەكانیدا گوتویەتی: شەوانە پێش ئەوەی چاوم بچێتە خەو بیرم لەوە دەكردەوە لەوانەیە چیتر روناكی نەبینمەوەو بكوژرێم یان بمرم، بەڵام كە رۆژ دەبوویەوە هەوای فێنك و شێداری ناوچەكەم هەڵدەمژی خێرا بۆ كاری رۆژێكی نوێ خۆمم كۆدەكردەوە.
گرترود بیل هەرگیز هاوسەرگیری ئەنجام نەداوە، و لە رۆژی 12/7/1926 لە بەغداد كۆچی دوایی دەكات و لە مەراسیمی ناشتەنەكەیدا چەندین كەسی دیار لەگەڵ جەماوەرێكی زۆر بەشداری دەكەن لەناویشیاندا مەلیك فەیسەڵی یەكەم ، سەبارەت بە مردن و لەژیاندا نەمانی بۆچوونی جۆراوجۆر هەن، هەندێك پێیان وایە بەهۆی جەڵتەی دڵەوە مردووە، هەندێكی تریش باس لەوە دەكەن كە لەداخی بەرپرسانی بەریتانی بەهۆی خواردنی ژمارەیەكی زۆری حەبی خەوتن خۆی كوشتووە، بەڵام یەكلایی نەبوەتەوە ئەوەش هەندێك گومان دروست دەكات لەسەر خودی دەزگا هەواڵگریەكانی بەریتانیا كە هۆكارێك بووبن لە پشتی مردن و لە دونیادا نەمانی ئەو خاتوونەی كە تامرد لە خزمەتی ئەواندا بوو، ئەوەش گومانەكە زیاتر دەكات ئەوەیە كە مردنی گرترود بیل كاردانەوەیەكی ئەوتۆی لێنەكەوتەوەو تەنانەت تەرمەكشیان نەبردەوە بۆ بەریتانیاو لەیەكێك لە گۆڕستانەكانی شاری بەغداد گۆڕغەریب بووەو نێژراوە.
یەكێكی تر لەو بژاردانەی كە ئەگەری ئەوە بەهێز دەكات بوونی چەندین (كتێب و سەفەرنامە)ی ئەو ژنە شوێنەوار ناسەیە كە دەربارەی ئەو وڵاتانەی تێیدا ژیاوە نوسیونی و تا ئێستەش زۆرینەیان بڵاو نەركراونەتەوە، بەڵام نوسین و راپۆرت و بەداواداچوونی زۆر لەبارەیەوە كراوە و تائێستەش ناوی ئەو لەنێو ئەو ناوانەدا دێت كە كۆتاییان بەدەسەڵاتی ئیمبراتۆریەتی عوسمانی هێناوەو توانیویانە دەسەڵاتی ئینگلیزرەكان بهێننە ناوچەكانی عەرەب نشین.
ئەوەی كە جێگەی سەرسوڕمانە ئەوەیە كە لەنێو قەبرستانی بەریتانیەكاندا كەنیسەیەكی مەسیحی رۆژانە بڕێك پارەی كەمی داناوە بۆ ژن و مێردێك (عەلی مەنسوور) لەنێو تەنها ژوورێكی ئەو قەبرستانەدا دەژین كە ئاگایان لەو قەبرە بێت و ئەگەر پوش و چەپەڵییەكی پێوە لكا خاوێنی بكەنەوە.