09:51 - 02/07/2020
هەرێمی کوردستان لە بەرامبەر قەیرانی گەورەی ئابوریدا
ئەو كاتانەی كاسەی بەتاڵی هەرێم دەبێتە تەپڵی شەڕ!
نوسینی : سەڵاحەدین خدیۆ
وەرگێڕانی لە فارسییەوە: ئارام ساڵح کاکە
پێشەکی وەرگێر
بەدیهاتنی دەوڵەتداری سەرکەوتو بە بێ
ئابورییەکی تەندروست لە خەیاڵێک زیاتر نیە چونکە لە دیوی ناوخۆی وەها دەوڵەتێک
جگە لە متبون و گەڕانەوە بۆ دواوە، هاوڵاتیەکانی ناتوانن لە بیری ئایندەیەکی
گەشاوەدا بن و لە ڕوی دەرەوەش ڕۆژ بە ڕۆژ پشتیوانیە نێودەوڵەتیەکانی کەمتر دەبن و
ستراتیژی ئەو دەوڵەتە لە کاراکتەری سەرەکیەوە دەگۆڕدڕێت بۆ داشێکی سوتاو، دەبێت ئەوە لە مێشكماندا چەسپیبێت هەرگیز
دەوڵەمەند بوون واتای ئابوری تەندروست ناگەیەنێت.
رەنگە دانیشتوانی هەرێمی کوردستان
زیاترلە هەر مرۆڤێک ئاشنا بن بەم راستیە،
چونکە ساڵانێکە سەرەڕای دەوڵەمەندی وڵاتەکەیان لە گەڵ دەردی ناتەندروستی ئابوری و
هەژاری و قۆرغی ئابوری لە لایەن خێزانەکانەوە دەست و پەنجە نەرم دەکەن.
بە حیزبی
کردنی سەرچاوە پڕ داهاتەکان و دەوڵەمەند بونی حیزب و دەستەمۆ بونی حکومەت لە
هەرێمی کوردستان، هێمایەکی ئاشکرای نەبونی سیستەمی سیاسی و ئابوری تەندروستە.
ناتەندروستیەکە بە ئەندازەیەکە کە زۆرێک لەو هاوڵاتیانە کە بە هەمو جۆرێک
قوربانیان داوە بۆ بەدیهاتنی قەوارەیەکی نەتەوەیی و کەڵکەڵەی بیری ئازادی و
سەربەخۆیی تەمەنی تەنیبون، ئێستا دژوار تێپەڕاندنی بژێوی ڕۆژانە بە چەشنێک بێ
هیوای کردون کە بە ئاواتەوەن هەمان دەوڵەت لە بەرگە نوێێەکەیدا ماف و موچەکانی لە ئەستۆ بگرێت. ئەمە جیا لە
پاشاگەردانی و پەرتەوازەیی ماڵی کورد لە ئێستادا کە ئەمیش بێبەری نیە لە
دەرئەنجامەکانی ناتەندروستی حوکمرانی ڕابردوو لە هەرێمی کوردستان.
دکتۆر سەلاحەدین خدیۆ پسپۆری پرسە نێودەوڵەتێەکان لە ئێران، لە
نوێترین بابەتیدا کە کەلایەن ماڵپەڕی دیپلۆماسی ئێرانیە بڵاو کراوەتەوە، بە
شێوەیەکی کورت و پوخت ئاماژەی بە گەورە قەیرانی ئابوری ساڵی ٢٠٢٠ ی هەرێمی
کوردستان و پەرتەوازەیی ماڵی کورد داوە،رەنگە لە دیدی خوێنەری کورد و بەپشت بەستن
کە خوێنەر هەڵگری بیری لایەنگری سیاسی بێت لە هەێمدا ئەم بابەتە کەم و کوڕی تێدا
بێت، بەڵام گەر لە دنیابینیەکی گشتیگیرتر و دوور لە بەرژەوەندی کەسی و لایەنگریەوە
بڕوانینە کۆی ئەم بابەتە سەرجەم مەترسیەکانی ئەم دواییە و مەترسی لە ناوچون و
ڕێکارەکانی درێژەدانی دەوڵەت لە هەرێمی کوردستانمان بۆ ڕوون دەبێتەوە .
هەرێمی کوردستان لە بەرامبەر گەورە قەیرانی ئابوریدا
بڕینی موچەی کارمەندانی هەرێمی کوردستان لە
نێوان داتەپینی ئابوری بە هۆی قەیرانی کۆرۆناوە، خراپترین هەواڵە بۆ هەولێر و
شۆکێکی گەورەیە بۆ سیستەمی سیاسی و ئابووریە لەم ناوچەیدا.
هەرێمی کوردستان رژێمێکی کارمەندییە،نەک
تەنیا بە واتا باوەکانی ئەم دەستە واژە لە کۆمەڵناسی سیاسی و بۆ نمونە لە پێوانەی کەرتی
دەوڵەتی و تا ڕادەیەک بەرفراوانی ئەڵمانیا و فەرەنسا و هەماهەنگی کەرتی تایبەت و
بەرکار و بەناوبانگی ئەمریکا و بەریتانیا جێ بە جێ بکات بەڵکوو تەواو پێچەوانەی
ئەمانە و لە سەربنەمای کەنداوی"خلیجی" ئەم دەستەواژە لە سەر بنەمای
وابەستە بوونی هاوڵاتیان بە سەرچاوە گشتیەکان و داهاتە زەبەلاحەکانی هاوشیوەی
وڵاتانی عەرەبی.
لایەنی کەم%30 دانیشتوانی هەرێمی
کوردستان لە مووچەخۆرانی دەوڵەتن و پچڕانی پشکی بودجە ئەم ناوچە وەک ساڵی ٢٠١٤
دوچاری قەیران دەکات .
ئەوەی کە تەنانەت وەستانی ئابوری لەم
ناوچەیدا لە ساڵانی ڕابردوو قوڵتر کردۆتەوە دابەزینی بەهێزی دو سەچاوەکەی دەوڵەتە
بە هۆی قەیرانی کۆرۆناوە ،دابەزینی بەهێزی بەهای نەوت و قەرزە زۆرەکانی هەولێر بە
کۆمپانیا بیانیەکان ،بە تەواوەتی داهاتی فرۆشتنی سەربەخۆی نەوتی لە ناوبردووە و
داهاتەکەی بەشی کورتهێنانی بودجەکەی ناکات و تەنانەت ئەستەمە لە ماوەیەکی کورتدا
دەوڵەتی ناوەندییش ئامادە بێت بە بژاردنی مووچەی کارمەندانی دەوڵەت لە بەرامبەر
ڕادەست کردنی دۆسیەی نەوتدا .
پەیوەندییەکانی نێوان دو پارتی سەرەکی لە خراپترین بارودۆخی ساڵانی رابردوو دایە
دووەم ، دابەزینی بەهێزی داهاتە بە دەست
هاتووەکان لە داهاتی گومرکی و کەرتە خزمەتگوزارییە ئابووریەکان بە هۆی جێبەجێکردنی
ڕێوشوێنەکانی کەرەنتینە و دابەزینی رێژەی گەشتیاران و ئاڵوگۆڕە بازرگانیەکان و ...
هتد .
قەیرانی ئێستا کە دیمەنێکی پڕ نیگەرانی بۆ
هەڵوەشاندنی ئابوری هەڕێمی کوردستان وێنا کردووە ولە کەشێکی سیاسی ناڵەباردا ڕویداوە :
پەیوەندییەکانی نێوان دو پارتی سەرەکی لە خراپترین بارودۆخی ساڵانی رابردوو دایە
،فشارە سیاسی و سەربازییەکانی تورکیا لە لوتکەدایە ،بە لە دەست دانی کەرکووک و
ناوچە جێ ناکۆکەکان لە پاش گشت پرسی و کەم بوونەوەی توانای کێشمەکێشی کوردەکان لە
بەغدا و ترسی کاڵ بوونەوەی هێزی
ڕابەرایەتی ئەمریکا لە ناوچەکەدا نەخشە هاوسەنگی بەخشەکانی بۆ کوردەکان لە
بەرامبەر هێزە رکابەرەکاندا لاوزا کردووە .
لە ئێستادا ئەم لاوازییە بە پێگەی ستراتیژی بە شیوازی پەرچەکرداری
کوردەکان لە گەڵ بەغداوە دیارە . بە
پێچەوانەی رابردووە وە هیچ ئاماژەیەک لە شێوازی شەڕئەنگێزی و گەڕانەوە بۆ دەستەواژە
ناسیۆنالیستیەکان و هەڕەشە بە جیابوونەوە لە عێراق نابینرێت و بە پێچەوانەوە هەوڵ
دەدەرێت ئەم پرسە لە چوارچێوەی سیاسی و عێڕاقیدا چارەسەر بکرێت .
لە ساڵانی ٢٠١٤ تا ٢٠١٧ کوردەکان هاوپەیمانی سەرەکی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی
داعش بوون و جیا لە سودمەند بوون لە مافی سیاسی و ئاکاری لە جەنگی دژ بە داعش
، بە دروستی حوکمڕانی دو هێندەی روبەری
ئیستای هەرێمی کوردستانیان دەکرد . جیا لەوەی ئەم دەستکەوتانەیان لە دەست داوە تەنانەت
پەرتەوازەیی ناوخۆشی هاتۆتە سەر .
ناکۆکی لە نێو لایەن شیعەکانیشدا کەمتر لە
ناکۆکی نێو ماڵی کورد نیە ، بەڵام بە هۆی ئەوەی لە زۆر جێگەدا ریش و مەقست بە دەست
خۆیانەوەیە ،ئەوان توانای فشاریان زیاترە ،بۆ نمونە لە بەر ئەوەی هەرێمـی کوردستان
خاوەنی پێگەیەکی فەرمی یاسایی نیە ، توانای سودمەند بوونی نیە لە قەرز و متمانە
نێو دەوڵەتەکانی بۆ پڕ کردنەوەی کورتهێنانی بودجەکەی و دەوڵەتی ناوەندیش لەم بابەتەدا پشتگیری ناکات
.
جیا لەمە بە هۆی دابەزینی زۆری نرخی نەوت بەغدا دوچاری دابەزینی ئاستی داهات بووە و
سیاسەتی نەرمی بەرامبەر هەرێم لێ کردووە بە کارێکی لە دەست نەهاتووە .
بۆیە تەنیا ڕێگەیەک بۆ ڕێگری لە داڕمانی
ئابوری هەرێمی کوردستان وەک تێکشکاوترین ئابوری خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە بەرامبەر
کۆرۆنا ، وەرگرتنی هاوکاریە خێرا نێودەوڵەتیەکانە لە ئەمریکا و یان بەکارهێنانی
فشاری ئەمریکایە بۆ سەر بەغدا بۆ ڕادەستکردنی بۆدجەیە بە هەرێم ،ڕێگایەک کە ئەشیت
ئەمریکا بۆ ڕێگری لە نائارامی لە ناوچەکەدا ناچار بێت بە ئەنجامدانی .
بەڵام بۆ داهاتووی هەرێمی کوردستان،
چاکسازی بنەرەتی و رادیکاڵ تەنیا ڕێگای
رزگارییە لە بن بەستە سیاسی و ئابوریەکان ئێستا . کەمکردنەوەی پشت بەستن بە داهاتە
نەوتیەکان ،دامەزراندنی صندوقی داهاتەکان ،دەرهێنانی سامانی نەوت لە دەستی حیزب و
خێزان و کەسایەتیە خاوەن هێزەکان و
چەندێتی بەخشین بە ئابوری ،رێگایەکە کە دەبێت هەرێمی کوردستان بۆ درێژەدان بە
مانەوەی تێ ی پەڕێنێت .هەڵبەت ئەم چاکسازییانە بە بێ گۆڕانکاری لە سیستەمی
دەوڵەتداری هەرێمدا نامومکینە و ئەم بابەتە گرنگە بە بی فشاری ئەمریکا وەک
دەستەبەری مانەوەی هەرێمی کوردستان و پشتیوانە سەرەکیەکەی شانسێکی بۆبەدیهاتن نابێت
.
ئێستا کە خوان هیچی تیا نیە و دەستەکان لە بری گیرفان بە یەخەی یەکەوەن ،ناکۆکیە بنچینەیی و بنەڕەتیەکان دیسانەوە خۆ دەنوێنن .
پەندی کوردی هەیە کە دەڵێت : کاسەی پڕ ئاشتی
ماڵە .ئەم پەندە زیاد لە هەر بابەتێک بە
کار دێت بۆ شیکردنەوەی پرسەکان و گۆڕانکارییەکانی هەرێمی کوردستان لە دیدگای
ئابوری سیاسیەوە . هەرکاتێک کە بەهای نەوت لە هەڵکشاندا بووە و پشکی کوردەکان لە
دەوڵەتی ناوندەوە بە تێر و تەسەڵی رادەستیان کراوە ، رێژەی ئاشتی و پێکەوەبوونی دو
پارتی سەرەکیش لە هەڵکشاندا بووە ،پێچەوانەکەشی بۆ دۆخی پێچەوانە دروست بووە ، لە
سەردەمی قەیرانی ئابووری وەک ساڵانی ٢٠١٤تا ٢٠١٧ کە ئابوری لە داتەپیندا بوو
،ڕێژەی ناکۆکییەکانیش بە شێواەیەکی بێ وێنە زیادی کردووە ، بەشی زوری ئابوری
هەرێمی کوردستان لە دەستی دو پارتی سەرەکی ،خێزانەکانیان و گروپ و حاکمیەتی کەمینەدایە .
پشتیوان پەروەری و
کڕینی وەفاداری سیاسی لە ڕێگەی ئیمتیاز و موڵکایەتیدان و پارە شیوازێکی بنەڕەتیە
کە حوکمی کۆنترۆڵ کردنی کەشی سیاسی دەکات . پشتیوان پەروەری نمرە و چۆنیەتی
جیاوازی هەیە ،لە کڕێنی چین و توێژە کۆمەڵایەتیەکانەوە بگرە تا لۆبیگەری و هەژمووندان و کارلێکردنی لە ڕێبەرایەتی پارتە
ڕکابەرەکان و ئۆپۆزسیوندا .بۆ نمونە دەوترێت پاری دیمۆکراتی کوردستان کە سەرچاوەی داهاتی فراوانتری بە
دەستەوەیە توانیویەتی لە ڕێگەی پەیوەستگەری
یەوە وەلای بەشیک لە سەرکردایەتی یەکێتی نیشتیمانی کوردستان بە دەست بهێنێت،هەڵبەت بەگشتی ئەم کارەی هاوتا لە گەڵ پەروەدەی
ئاشتەوایی لیبرالی، بێ بەری نیە لە خاڵێ ئەرێنی و هۆکارێک بووە بۆ بونیادنانی
ووتوێژ و سودی کەسی و دروست کردنی خاڵی ئابووری هاوبەش ، بۆتەی هەڵچوونی نێوان دو
پارەتەکەی کۆنتڕۆڵ کردووە و ڕێگر بووە لە بەریەککەوتنیان .بەڵام ئێستا کە خوان
هیچی تیا نیە و دەستەکان لە بری گیرفان بە یەخەی یەکەوەن ،ناکۆکیە بنچینەیی و بنەڕەتیەکان دیسانەوە خۆ دەنوێنن .
بەر لە هەر شتێک دەبێت بوترێت ئابوری هەرێمی
کوردستان لە نەبوونی سیاسەتی دارایی و دراوی تەندروست و بوونی گەندەڵی بەرفراوان ،زیاتر لە ئابوریە نەوتیەکانی تر دەکەوێتە ژێر کاریگەری دابەزینی بەهای
نەوتەوە ، بە هەموو جۆرە لێکدانەوەیەکی ژمێریاری دەتوانین بڵێین بە چەندین میلیارد
دۆلار داهاتی فرۆشتنی نەوت و داهاتە
گومرگیەکان و چەندین میلیارد پشکی بودجە لە عێڕاق ، هەرێمێک کە لە هەوڵی
سەربەخۆییدا بوو ،ناکرێت بۆ بژاردنی مووچەی یەک مانگی کارمەندەکانی خۆی چاوەڕوانی
بەغدا بێت . لە ڕاستیدا ئەمە لایەنی کەم لە روی ئابورییەوە ئاماژەیەکی دیارە لە بێ تەدبیری ئەم حوکمڕانیە.
لە سایەی ئەم بارودۆخە و تەنانەت بۆ
شاردنەوەی ئەمە،زنجیرەیەک قەیرانی سیاسی لە نێوان پارەتە سەرەکیەکان و ئۆپۆزسیۆندا
هاتۆتە کایەوە .ئۆپۆزسیۆنی بێدەنگ لە بەرامبەر پارتی بە بینینی دیمەنی داڕمانانی
ئابوری خەریکە بە خێرایی دێتە گۆ ،ناکۆکیەکانی کوردەکان لە هەولێرەوە چووەتە بەغدا و کازمی کابینەکەی بە بێ وەزیرە
کوردەکان ڕاگەیاندووە .
لە بابەتی زێنی وەرتێ کە بە هۆی فشارەکانی
تورکیا پارتی هێزەکانی ڕەوانەی دەروازەی قەندیل کردووە رووبەڕووی ناڕەزایەتی
یەکپارچەی سەرجەم هێزەکان بووەتەوە .
لە بابەتی هەڵگرتنی پارێزبەندی پەڕلەمانی
پەڕلەمانتاران بە پشت بەستن بۆ تێپەڕاندنی ڕێژە و ڕێژەشکێنی سەرجەم فراکسیۆنەکان
،پارتی پەنای بردە بەر دەنگی نوێنەرە مەسیحیەکان (کەمینەکان ). هەڵگرتنی
پارێزبەندی پەرڵەمانتارێک دابڕانێکی گەورەی سیاسی لە هەرێمی کوردستان لێ کەوتەوە و
رەخنەی زۆری دژ بە میکانیزمی هەڵبژاردنی نوێنەری مەسیحیەکان ( کەمینەکان ) بە
دەنگێکی کەم، بە دوای خوێدا هێنا. پارتی لە وەڵامدا پەنای بۆ هەمان پەندی باوی
دەوڵەتە ئۆتۆریتاریانیزمەکانی خۆرهەڵاتی
ناوەڕاست برد : رەخنەگرەکان هاودەستەکانی داعشن و پارەتەکەی ئێمە داکۆکیکاری
کەمینە نا موسوڵمانەکانە .شیوازێک کە دەمێکە دەوڵەتە ئۆتۆریتاریانیزمەکان سودی لێ
دەبینن ،یەک دو دەستە لە کەمینە مەزهەبیەکان لە جامخانەی سیاسی خۆیان دادەنێنبۆ
دڵرفێنی خۆرئاواییەکان ،خۆیان بە پارێزەری ئەوان دادەنێن لە بەرامبەر توندرەویە
نەژادی و مەزهەبی.
بە گشتی هەرێمی کوردستان لە دۆخێکی دژواردایە
ئەوەی سەیرە لێرەدایە کە پارتی لە ساڵی
٢٠١٥ بە بەرگری کردنی لە منتقی ڕێککەوتن و
ئاشتەوایی کۆمەڵایەتی ، دانیشتنی پەڕڵەمانی داخست کە بە مەبەستی لێکدانەوەی پرسی
سەرۆکایەتی هەرێم سەرقاڵێ یاسادانان
بوون ،ئەمجارە برگری لە یاسا کرد لە
بەرامبەر رێککەوتن !
نەبوونی سازگاری لە نێوان سەرۆکایەتی
هەڵبژێردراوی کۆنگرەی چوارەمی یەکێتی نیشتیمانی و پارتی ، قوڵایی ناکۆکیەکانی زیاد
کردووە ، ئەمانە بازەکانی یەکێتین و لە سیاسەتی هاوڕێیەتی کردنی پارتە دلخوازەکەیان
لە گەڵ پارتی ناڕازین و خواستی پارتی کارکردنە لە گەڵ باڵی کۆنی و سونەتی و کەسایەتیە کۆنەکانی ئەو حیزبەیە .
هەڵبەت هەواڵیزۆر لە بارەی باڵی جیاواز لە ناو
پارتیشدا بوونی هەیە . دەکڕێت شکستە بەردەوامە سیاسیەکان و بێ ئەنجامی گشت
پرسی هۆکار بێت لەم بابەتەدا .
بە
گشتی هەرێمی کوردستان لە دۆخێکی دژواردایە ،ژینگەی سیاسی لە چەرخەیەکی لە کار کەوتوودایە و بە
هۆی قەیران و ڕێکەوتنی کاتی و کلاسیکدا تەوق دراوە و ئەم چەرخە چەند ساڵ جارێک
دووبارە دەبێتەوە ،رەنگە بەهۆی درێژبوونەوەی قەیرانی ئابووری بە هۆی کۆرۆناوە
زیانی قورسی بەربکەوێت ،تا ئەندازەیەک هاوکێشەکانی ئێستا بگۆڕێت ،بەڵام بە دڵنیاییەوە
هیچ پرۆژەیەکی چاکسازێکی بە بێ گۆڕانکاری لە پەیکەری ئابوریدا بەدی نایەت ئەمەش
پێویستیبە ئەندازەیەک لە فشاری نێودەوڵەتی
لە لایەن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە هەیە کە پارێزەری سەرەکی هەرێمی
کوردستانە.فشارەکانی ئەمریکا بۆ چاکسازی ئابوری و دابڕێنی ئابوری لە خێزانەکان،لە
کۆتاییدا دەتوانێت بە شیوازێکی دیموکراسی
و یەکگرتوویی بهێنێتە ئاراوە کۆتایی بە
سیستەمی دوئیدارەیی بهێنێت .