12:43 - 30/04/2020

دورگە بچووكەكانی كەنداوو كێشە گەروەكانی داهاتوو‌

پەیسەر

دوورگەكان لە دونیای سیاسی و ئابووری و ئەمنیشدا ڕۆڵی یەكلایی كەرەوە دەبینن، لەنێو كەنداوی عەرەبیشدا (ئێرانیەكان پێی دەڵێن كەنداوی فارسی) سێ دوورگەهەن كەهەر لایەنێك دەستی بەسەردا بڕوات تەواوی ناوچەكە كۆنترۆڵ دەكات، گەرچی دوورگەكان لە بنەڕەتدا موڵكی ئیماراتیەكان بووە، بەڵام بەریتانیا بەخشیویەتی بە شای ئێران، لەو كاتەوە تا ئێستا ئەو كێشەیە بەردەوامەو لە نوێترین گۆڕانكارییەكانیشدا ئێران بڕیاری داوە سوپای پاسدارانی وڵاتەكەی بنكەی مووشەك و فڕۆكەخانەیان تێدا بكاتەوە، ئیماراتیش هەر سكاڵایەتی.

رێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران دوێنێ 29/4/2020  فەرمانێكی دەركردووە بۆ لایەنی پەیوەندیدار لەنێو سوپای پاسدارانی وڵاتەكەیدا كە بەخێرایی لەسەر ئەو دوورگانە، بیناسازیی و پرۆژەی سەربازیی تێدا ئەنجام بدرێت.

الشرق الاوسط لە سەرچاوە ئێرانیەكانەوە دەڵێت: عەلی خامنەئی ڕێبەری ئێران سەرۆكی هێزی دەریاوانی سوپای پاسدارانی وڵاتەكەی –عەلی رەزا تەنگەسیریی- ڕاسپاردووە كە بەخێرایی دوورگەكان ئاوەدانتر بكەنەوە، بیناسازییەكان دەستپێبكەن كە خۆی لە شوێنی نیشتەجێبوون و دوو فڕۆكەخانەو بنكەی مووشەكی دوورهاوێژ و بینای چاودێریی و كەش و هەوای دەریا دەبنێتەوە.

بە پێی سەرچاوە هەواڵیەكانی ئێران  (تونبی گەورە و تونبی  بچووك) ئاوەدان دەكرێنەوەو ئامانجیش چاودێریی كردنی ڕەوشی ئاوو هەوای دەریایە، تەنگەسیری ڕایگەیاندووە كە ئامانجەكەیان ئاشتی و ئارامی ناوچەكەیەو لە هەمان كاتیشدا گوتویەتی ڕێگە بە كەشتی گەلی بێگانە نادەین بە ئارەزووی خۆیان لەناوچەكەدا بسوڕێنەوە.

ماوەی چەند مانگێك دەبێـت ئاڵۆزیی لەنێو دەریای عەرەبی و كەنداوی عەرەبیدا هەیە، لەبەر ئەوەی كەشتیگەلی جەنگی ئەمەریكی و هاوپیەمانەكانی بەمەبەستی هەڕەشە بۆ سەر ئێران لەناوچەكەدان ، بەپێی وتەی سەرۆك كۆماری ئەو وڵاتە –حەسەن رۆحانی- ئامانجیان گەلەكۆمەكییە لەسەر ئێران و سوپاو بەسیج و پۆلیس و سەرجەم دەزگا سەربازییەكانی دیكەی وڵاتەكەیان ئامادەی ڕووبەڕوو بوونەوەن.

بە پێێ بەیاننامەیەكی نوسینگەی سەرۆك كۆماری ئێران ئەوان چاودێریی وردیی هێزی بیانی دەكەن لەناوچەكەو ڕێگەنادەن بەهیچ شێوەیەك كاری ناشیاو ئەنجام بدەن، هەفتەی  پێشووش چەند كەشتیەكەی ئێران لە كشەتیگەلی ئەمەریكی نزیك ببونەوەو لەو میانەیەشدا دۆناڵد ترامپی سەرۆكی ئەمەریكا ڕایگەیاندبوو كە هەركەشتیەكەی ئێرانی نزیك ببێتەوەو لێمان هێرشی دەكەنە سەر.

لە هەمان كاتدا روسیا كە بە هاوپەیمانی سەرەكی و ڕكابەری ئەمەریكیەكان دێتە ئەژمار لەسەر زاری وتەبێژی وەزارەتی دەرەوە ڕایگەیاندووە كە ئەوان خوازیاریی دان بەخۆداگرتنی هەردوو لان و داواشی لە هەردوولا كردووە كە یاسای نێو دەوڵەتی پێشێل نەكەن.

بە پێی سەرچاوە مێژوییەكان بەریتانیا لە ساڵی1968 سێ دوورگەی (تونبی گەورە، تونبی بچووك و ئەبوموس)ی لەدوای پاشەكشەی لە وڵاتی ئیمارات بەخشیوەتە وڵاتی ئێران و لە ساڵی 1971ەوە تا ئێستاش بەدەست ئێرانەوەیەو ناكۆكی لە نێوان ئیمارات و ئێراندا لەسەر خاوەندارێتی ئەو دوورگانە بەردەوامی هەیە كە دەكەونە نێو كەنداوی عەرەبی – كە ئێرانیەكان پێی دەڵێن كەنداوی فارسی- و هەریەكەشیان خۆی بە خاوەندارێتی ئەو دوورگانە دەداتە قەڵەم.

سەرەڕای بچووكی ڕووبەری ئەو دوورگانە بەڵام لە ڕووی ستراتیژییەوە بایەخی گەورەیان هەیە، چوون هەرچی جموجووڵی سەربازیی و ئابووری ناوچەكە هەیە دەخاتە ژێر كۆنترۆڵەوە، بە پێی سەرچاوە ئابوورییەكان رۆژانە 40% ی هەموو نەوتی جیهان بە تەنیشتی ئەو سێ دوورگەیەدا تێدەپەڕێت و هەر وڵاتێكیش دەستی بەسەر ئەو سێ دوورگەیەدا بڕوات .

دوورگە كێشە لەسەرەكان لە هەموو ڕووەكانەو بایەخی خۆیان هەیەو هەر یەكەشیان ڕووبەری و شوێنیان جیاوازە، تونبی گەورە ڕووبەرەكەی نزیكەی 9 كیلۆمەتری چوارگۆشەیە و دەكەوێتە رۆژهەڵاتی كەنداوی عەرەبی  و نزیك لە گەرووی هوموز، تەنها 30 كیلۆمەتر لە (رأس الخیمة)ی ئیماراتەوە دوورەو پێشتر لەژێر دەسەڵاتی ئیماراتدا بووە، لە 30/10/1971 و چەندرۆژێك لە دوای كشانەوەی بەریتانیەكان لەو وڵاتە و دوو رۆژ بەر لەوەی ئیمارات سەربەخۆیی ڕابگەبەنێت ئەو دوورگەیە وەك بەخشش پێشكەشی شای ئێران كراوە.

بە پێی سەرچاوە مێژووییەكان سەرجەم دانیشتوانی ئەوكاتی ئیمارات تەنها (300)هەزار كەس بووەو بژێویی ژیانیان لەسەر بەخێۆكردنی ئاژەڵ (بەتایبەت وشتر) و ڕاوە ماسی بووە بۆیە لە هەموو ڕووەكانەوە نەیانتوانیوە بەرگریی لەو كارە بكەن و هەندێكیش باس لەوە دەكەن لەو سەردەمەدا بایەخی ئەوتۆی نەبووە بۆیان.

هەرچی تونبی بچووكیشە، لە خاكێكی لماوی و تاشەبەرد پێكهاتووە، لانەی باڵندە ئاویی و وشكانیەكانە، تەنانەت ئاوی خواردنەوەشی تێدا دەست ناكەوێت، پێش لە 1971 سەربە (ڕاس الخیمة)ی ئیمارات بووە، دەكەوێـتە 12.8 كم لە بەشی رۆژئاوای تونبی گەوەرەوە و ڕووبەرەكەی تەنها 2 كیلۆمەتر چوار گۆشەیەو كەمتر لە 20 كیلۆمەتر لە ئیماراتەوە دوورە، بەڵام لەڕووی ستراتیژییەوە بایەخی گەورەی هەیە.

ئەبوموسا لەو دوو دوورگەیەی پێشوو گەورەترە، ڕووبەرەكەی 20 كیلۆمەتر چوارگۆشەیە، 20 كیلۆمەتر لە تونبی گەورەوەو43 كم لە كەنارەكانی ئیمارات و 67 كم لە كەنارەكانی ئێرانەوە دوورە، هەرچی كەشتی بارهەڵگری نەوت و پێداویستیەكانی دیكەیە بە تەنیشتیدا تێدەپەڕن كە سەرچاوەی دابینكردنی پێداویستییە جیهانیەكان لە خۆ دەگرێت، پێش لە ساڵی 1971 نزیكەی هەزار  هاوڵاتی ئیماراتی كاری ڕاوە ماسییان تێدا كردووە و بەبەلەم هاتووچۆیان بۆ كردووە، یەكێكی دیكە لەو بایەخانەی كە ئەم دوورگەیە هەیەتی جگە لە چاودێریی كەشتیەوانی، پڕیەتی لە مادە سەرەتاییەكانی ئاسن، كە پێشتر كۆمپانیایەكی ئەڵمانی لەساڵی 1906 دا هەندێك كاری تێداركردووە، بەڵام بەهۆی دەسەڵاتی بەریتانیەكان و سكاڵای میری شاریقەی ئەو كاتەوە تەنها یەك ساڵ ماوەتەوەو دواتر لە 1907 گەڕاوەتەوە.

سەرەڕای بچووكی ڕووبەری ئەو سێ دوورگەیە، بەڵام بایەخی ئابووری و ئاسایشی گەورەیان هەیە، ناوچەیەكی هەستیاری كەنداون و هەرلایەك دەستی بەسەریاندا بڕوات دەتوانێت كۆنترۆڵی كەنداو بكات.

بە پێێ سەرچاوە ئابوورییەكان 40% ی هەموو نەوتی جیهان كە لەوڵاتانی كەنداوی عەرەبیەوە دابین دەكرێت لەوێوە گوزەردەكات، لە هەمان كاتدا هەردوو كەنداوی (عومان و عەرەبی-فارسی ) بەیەكەوە دەبەستنەوە، هەروەها بایەخی زۆری هەیە لەڕوانگەی سەربازییەوەو دەبێـتە هۆی دابینكردنی ئاسایشی ناوچەكەش. لەبەر ئەوەی قوڵایی ئاوەكانیش زۆرن توانای لەنگەر گرتنی كەشتی جۆراجۆریان هەیەو لە هەمان كاتیشدا دەتونرێت (ژێردەریایی –غواصة)ی تێدا هاتووچۆبكات، یان لەنگەر بگرێت.

سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن هەرچەندە لە ساڵی 1974 دا ئەمیری شاریقە گرێبەستێكی لەگەڵ كۆمپانیایەكی ئەمەریكیدا كردووە كە لە ئەبوموسادا بەشوێن نەوتدا بگەڕێت و دەری بهێنێت، بەڵام بە هۆكاری نادیار تەنها یەك ساڵ كاریان تێدا كردووەو دواتر گەڕاونەتەوە، هەرچەندە تا ئێستاش گومان دەكرێت كە یەدەگی نەوتی زۆری تێدا هەبێت.

هەرچەندە كە بەریتانیەكان سێ دوورگەكەیان بەخشیوەتە ئێران، بەڵام ئیماراتیەكان هەر بە هی خۆیان زانیوە، ئەو ڕاستیەش لای ئێرانیەكان بەرجەستەبووە بۆیە چەند جارێكی شای ئێران هەوڵی داوە بە پارە یان بە هەر ڕێگەیەكی دیكە لە ئیماراتیەكانی بكڕێتەوە، یان لانی كەم بە كرێی ساڵانە بیانداتی و كێشەی لەسەر نەمێنێت، بەڵام ئەوان ڕەتیان كردووەتەوە.

ئێران لە 30/10/1971 بە هێزی سەربازیی هەڵی كوتایە سەر هەردوو دوورگەی (تونبی بچووك و تونبی گەورە)و داگیری كردن و ئاڵای وڵاتەكەیانی لەسەر داكوتا.  هەربۆیە حاكمی شاریقە –خالد القاسمی- كۆنووسێكی تێگەشتنێكی لەگەڵ ئێرانیەكان واژۆ كردووە كە تیایدا دانی بەوەدا ناوە ئێرانیەكان دەتوانن بەشی رۆژهەڵاتی دوورگەی ئەبو موسا بەكار بهێنن، لەكاتێكدا بەشی رۆژئاوای بۆ ئیماراتیەكان بێـت و هەرچی داهاتیشی هەیە بە هاوبەشی بێت. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنجە لەو كۆنووسەدا نەهاتوو كە خاوەندارێـتی دوورگەكە بۆ كێیان دەگەڕێتەوە، شارەزایان پێیان وایە ئەوە یەكەم هەڵەی ئیماراتیەكان بووە لەبارەی دەستێوەردانی ئێران لەو دوورگەیە. دوای دوو مانگ لە واژۆكردنی كۆنووسەكە و تا ڕادەیەك هێوربوونەوەی دۆخە سەربازییەكەی ئێران ئیماراتیەكان نیگەرانی خۆیان لەسەر دۆخەكە دەربڕیی و ڕایانگەیاند كێشەی ئەو دوورگانە كێشەی نەتەوەیی و داهاتووی وڵاتەكەیانە.

 لەوكاتەوە تا ساڵی 1992 هەردوو وڵات پێكەوە دەسەڵاتیان بەسەر ئەبوو موسادا گرتووە، بەڵام لەو كاتەبەدواوە سوپای پاسدارانی ئێران بڕیاری داوە بنكەیەكی موشەك هاوێژ و چاودێریی كەشتیەوانی لەبەشەكەی خۆیدا بكاتەوە و تیایدا فەیلەقێكی سەربازیی سەر بەهێزە دەریاییەكانی سوپای تێدا نیشتەجێ كردووە.

لە ساڵی 1992 دا ئێران لەڕێگەی كۆنترۆڵكردنی هاتووچۆی دەریایی لە كەنداو توانی ڕێگریی لە چەندین كەشتی و بارهەڵگر بكات و كێشەیان بۆ دروست بكات، لە هەمان كاتدا ئاگاداریی ئەوئیماراتیانەی كرد كە لەبەشەكەی خۆیاندا بوون بۆ ماوەی شەش مانگ دوورگەكە بەجێبهێڵن، یان ئەو هاوڵاتیانەی لەوێ سەرقاڵی كاری ڕاوەماسین داوای ڕەگەزنامەی ئێرانی بكەن و پێیان بدرێت، بە پێچەوانەوە بە هیچ شێوەیەك ڕێگەیان پێنادرێـت ڕاوە ماسی بكەن و لەسەر دوورگەكە بمێننەوە، پاشان هێڵی ئاسمانی لەنێوان دورگەكەو بەندەر عەباسی ئێرانی كرایەوەو وەزارەتی ناوخۆی ئێران لەسەر دوورگەكە یەكەم فەرمانگەی شارەوانی كردەوە.

لە ساڵی 2012 ئێران پارێزگایەكی نوێی دروستكرد بەناوی – كەنداوی فارس- و ناوەندی پارێزگاكەشی لە دوورگەی ئەبوموسا دانا، ڕێگە كرایەوە بۆ كۆمپانیا ئێرانیەكان كە بنكەی گەشتیاریی بكەنەوەو گەشتیەكانیان بۆ هەرسێ دوورگەكە ڕێكبخەن. هەر لەو ساڵەوە تا ئێستاش دەیان مانۆڕیی سەربازییان تێدا ئەنجام دراوە، لایەنی ئیماراتیش بەردەوام جەخت لەسەر خاوەندارێتی دوورگەكان دەكاتەوەو لەڕێگەی دبلۆماسیەت و دام و دەزگا نێودەوڵەتیەكانەوە سكاڵا دەكات و داوای گەڕانەوەیان دەكات، بەڵام تا ئێستا هیچی حاسڵ نەكردووە.

كێشەی ئەو دوورگانە چەندین هەڵكشان و داكشانی لە پەیوەندییەكانی نێوان ئێران و ئیمارات و بگرە ناوچەكەشدا دروست كردووە، لە زۆرینەی دانیشتن و بۆنەكاندا دێنەوە بەرباس، بەڵام ئەوەی بەدی دەكرێـت داگیركردنی زیاتری دوورگەكانە لە لایەن ئێران وئەوەشی كە ئیمارات ئەنجامی داوە تەنها ڕووە دبلۆماسی و یاساییەكانە كە تا ئێستا هیچیان سەوز نەكردووە.

لە نوێترین پێشكەوتنەكانی كێشەی ئەو دوورگانە فەرمانی ڕێبەری ئێرانە بە ئاوەدانكردنەوەی زیاتری دوورگەكان و دامەزراندنی بنكەی مووشەك و كردنەوەی فڕۆكەخانە و چەندین بینای تر، ئەوەش پێدەچێت ببێتە سەرەتایەكی نوێ بۆ ناسەقام گیربوونی كەنداو (ئەو پێگە ستراتیژییەی كە ئێرانیەكان پێی دەڵێن كەنداوی فارسی و عەرەبەكانیش كۆكن لەسەر ئەوەی كەنداوی عەرەبییە). گۆڕانكارییەكانیش لەكاتێكدایە كە سوپای دەریایی ئەمەریكا ماوەیەكی زۆرە بەتوانایەكی سەربازیی زۆرەوە هاتوونەتە ناوچەكە و زۆرینەی بۆچوونەكانیش لەسەر ئەوە كۆكن كە ئامانج ئێرانەو هیچی تر.