06:32 - 26/12/2018
بۆچی توركیا رێگه‌ی هه‌نده‌ران له په‌نابه‌ران داناخات؟
توركیا رێگەیەكی سەرەكی پەڕینەوەی ئەو كەسانەیە كە دەیانەوێت بە شێوەیەكی نایاسایی و بە قاچاخ بەرەو یەكەم دەروازەی ئەوروپا (یۆنان) بپەڕنەوە، بە پێی سەرچاوە نافەرمیەكانی توركیا لە ساڵی 2015 ەو تا ئێستا ئەو په‌نابه‌رانه‌ی لە توركیاوە چوونەتە وڵاتی یۆنان یەك ملیۆن كەسی تێپەڕاندووە. لەم ساڵانەی دواییدا رووكردنە وڵاتانی ئەوروپا بەرەو زۆربوون رۆشتوەو بەو پێیەش بێت رۆژانە دوو هەزارو سێ سەد كەس سنوورەكانی توركیا دەبڕن و بە شێوازی جیاواز دەچنە خاكی یۆنان.
ئامارە ناڕەسمیەكان باس لەوە دەكەن رێژەو ژمارەی ئەو كەسانەی بەرەو ئەوروپا دەڕۆن و رێگەی قاچاخی توركیا هەڵدەبژێرن زۆرینەی گەنج و مێرمنداڵن بەشێوەیەك سورییەكان (56%) و ئەفغانستان (24%) و عێراقیەكانیش (بە كوردستانیشەوە) تەنها (10%) پێكدەهێنن، ئەوەی كە دەمێنێتەوە هاوڵاتیانی تری كیشوەری ئاسیان.
بەسەرنج دان لەو رێژەیە دەگەینە هەندێك دەرئەنجامی سەرەتایی، هەرسێ وڵات گیرۆدەی رژێمە دیكتاتۆریەكان بوون و خەڵكی بەداوی گۆڕانكاری ودەستخستنی ئازادییدا دەگەڕێن، هەر سێكیان شەڕ و شۆڕ بۆماوەیەكی درێژ بەرۆكی گرتوون و جۆرێك لە نائارامی گشتی لەوڵاتەكانیاندا هەیەو ئەوانەش كە دەچنە دەرەوەی وڵات بەدوای ژیانێكی ئارامی دوور لە جەنگدا دەگەڕێن، هەرسێ وڵات خاوەنی ئابوورییەكی داڕماون (هەرچەندە خاوەنی ژێرخانی ئابووری بەهێزن، بەڵام بەهۆكاری جیاواز هاوڵاتیان سوودی لێ نابیین) هەربۆیە ئەوانەی كۆچ دەكەن و دەپەڕنەوە بۆ ئەوروپا ئەوانەن كە بەداوی پێكەوەنانی ژیانێكی شایستەن و دەیانەوێت لە داهاتوودا بنەمای ژیانێكی شایستە بۆ خۆیان دابمەزرێنن و لەوڵاتەكانی خۆیاندا دەستیان ناكەوێت. پێیان وایە هەموو ئەو خەوانە لە وڵاتانی ئەوروپا دەستیان دەكەوێت.
چاودێران پێیان وایە توركیا ئەگەر بیەوێت سنوورەكانی بەهێز بكات و نەهێڵێت خەڵكی وڵاتانی تر بێنە وڵاتەكەی یان لێی دەربچن، ئەوا ئەوەنده‌ی توانای سەربازی هەیە كە سنوورەكانی رێكبخاتەوەوكۆنتڕۆڵی بكات، بەڵام ئەوەی دواجار دەستی توركیای گرتووە بارە ئابووریەكەیەتی كە لەرێگەی قاچاخەوە دەكەوێتە بازاڕەكانی و هەزاران هەلی كار بۆ هاوڵاتیەكانی دەبینرێتەوە.
بەهەمان شێوەش وڵاتانی ئەوروپی نایانەوێت ئەو رێگەیە كۆنتڕۆڵبكرێت و نەهێڵن كەس بچێتە وڵاتەكانیان، لەلایەكەوە لەبەر ئەوەی مافەكانی مرۆڤ رێگەی بەوە داوە هەركەسێك كوێ هەڵدەبژێرێت بۆ ژیان ئازادە و لە لایەكی تریشەوە دەستی كاری لەبارو زۆر دەچێتە وڵاتەكانیان و لەو رێگەیەشەوە خەریكی بووژاندنەوەی ئابووری خۆیانن.
بەپێی ئاماری رێكخراوی كۆچی نێودەوڵەتی، قاچاخچیەكانی ئەو سنوورە لە داوی 2000 ەوە تا ئێستە ملیارەها دۆلاریان دەست كەوتووە، بەڵام لە دوای 2015 ەوە ئەو ریژەیە چەند بەرامبەر بووەتەوە، ئەو رێكخراوە مەزەندەی كردووە كە تەنها لە ساڵی 2015 دا (6.6) ملیار دۆلاریان دەست كەوتووە، ئەم جۆرە كەسابەتە لە ئێستەدا بە باشترین جۆری پارە پەیداكردن دێت بەتایبەتی بۆ باندە قاچاخچیەكان و ئەوانەی كە هاوكارییان دەكەن لە هێزە ئەمنی و سنورەیەكانی توركیا و یۆنان.
ئاسانكاری و رێگە خۆشكردن بۆ رۆشتنی ئەو گەنجانە (90%)بەرەو ژووریان لە رێگەی باندە قاچاخچێەكانەوەیە كە دەبرێنە نێو وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا، بەپێی سەرچاوە هەواڵیەكانی ئەو رێكخراوە تێچووی یەك كەس كەلە توركیاوە بگەیەنرێتە یەكێك لە وڵاتە ئەوروپیەكان لە نێوان (3200 – 6500) دۆلاردایە، هەرچەندە هەندێك لەوكەسانە گوتویانە زۆر لەو پارەیان زیاتر خەرج كردووە، پێدەچێت ئەو بڕەپارەیە تەنها بەدەستی درابێت بە قاچاخچیەكان و خەرجی و كرێی گواستنەوەیان لەسەر خۆیان بووبێت. لەگەڵ ئەوەشدا هاوڵاتیانی وڵاتێكی وەكو ئەفغانستان زیاتری تێدەچێت لەچاو هاوڵاتیەكی سوریایی یان عێراقی و لە (وەرز)ێكیشەوە بۆ یەكێكی تر دەگۆڕێت، هەروەها شێوازی گواستنەوەكەش كاریگەری لەسەر بەرزبوونەوەی نرخەكە هەیە.
ساڵی 2015 كرێی یەك كەس كە بە بەلەمی هەوایی و لاستیك گوازرابێته‌وه (1000) دۆلار بووە، بەمەرجێك هەر یەك بەلەم توانای (20-25) كەسی هەیە، كەچی (40-50)كەسی تێدەكەن. ئەمەش مەترسی زیاتری به‌سەر هاوڵاتیان دروست كردووە و لەبەر ناچاریش دەبێت خۆیان بخەنە ئەو مەترسییەوەو لەمیدیاكانیشەوە هەمیشە ئەو جۆرە مەترسیانەمان بنیەوەو رێژەی خنكان و نوقم بوونی ئەو بەلەمانەش دەبنیرێن.
بەپێی گوتەی یەكێك لە سەرۆك باندە قاچاخچیە توركەكان بێت كە هاوڵاتیانی سووری لە (ئیزمیر)ەوە بۆ (دورگەكانی یۆنان) ده‌بات،رۆژانە دەیان كەس لە توركیاوە دەپەڕێنێتە ئه‌وبه‌ری ئاوه‌كانی یۆنانه‌وه و هەموو رۆژێك (500)هەزار دۆلار پەیدا دەكات (واتە پەنجا دەفتەر). بێگومان ئەو بڕە پارەیەش هەربۆ خۆی نابێت و لایەنی تریش بەشدارن تێیدا لە نمونەی بەرپرسە ئەمنیەكان و پۆلیسی سەر سنوورەكان و ئەوانەی كە چاوپۆشی لە دۆخەكە دەكەن لە هەردوو بەری توركیا و یۆنان.
بەپێی راپۆرتی (یۆرۆپۆل) و (ئەنتەرپوول) ئەو باندانەی كە خەریكی بەقاچاخ بردنی هاوڵاتیانن هەمویان پێكەوە گرێدراون و ئاگایان لەكاری یەكتری هەیە، هەربۆیە كاری ئەوانی گرانتر كردووە، ئاژانسە هەواڵدەریە ئەوروپیەكانیش لەوبارەیەوە گوتویانە بەقاچاخ گواستنەوەی خەڵك دیاردەیەكی جیهانی گەورەیەو لە سەد وڵاتی جیهاندا بە شێوزای جۆراوجۆر بەدی دەكرێت.