10:22 - 03/02/2020

توركیای نوێ لەوڵاتە عەربیەكاندا بەرەوكوێ مل دەنێت؟‌

پەیسەر

دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی توركیا لە وڵاتە عەرەبیەكانی وەك سوریا و لیبیا و هەبوونی سەربازگەكانی لە خاكی عێراق و هەرێمی كوردستان، پەیوەندییە ئابووریەكانی لەگەڵ قەتەر، دروستكردنی پەیوەندی ئابووری لەگەڵ سەركردەكانی وڵاتانی عەرەبی، سەردان و هاتوچۆكانی سەرانی ئەو وڵاتە بۆ لای عەرەبەكان، هەموو ئەوانە پێمان دەڵێن توركیا وڵاتێكی بەهێزی ناوچەكەیە، سەنگ و قورسایی خۆی هەیە، خۆ ئەگەر چەند دەیەیەكیش بگەڕێینەدواوە ئەوا بۆمان دەردەكەوێت كە هەموو شتێك پێچەوانە بووەتەوە، چوون لەو سەردەمانەدا توركیا وڵاتێكی دابڕاوو كەنارەگیرو دوورە پەرێزبوو لە وڵاتانی عەربیی، بەجۆرێك دەكرێت بگوترێت بە هیچ شێوەیەك پەیوەندی لەگەڵ وڵاتە عەرەبیەكان نەبوو، پرسیار ئەوەیە، ئەو گۆڕانكارییانە لەكەیەوە دەستی پێكردووەو لە پێناوی چیدا توركیا ئەو هەنگاوانە دەهاوێژێت؟

كێشەی نەوت و ئابڵۆقەی تاڵ:
ساڵی 1973 رێكخراوی ئۆپێك بڕیاریاندا بە سنورداركردنی هەناردەكردنی نەوت، ئەوەش بووە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لەسەر ئاستی جیهان و گۆڕانكاریی روویدا، هەربۆیە ناوەندە داراییەكانی جیهان كاریان بۆ ئەوە دەكرد كاریگەریەكانی ئەو كێشەیە كەم بكەنەوە، بەتایبەتی لەڕێگەی ئەو داهاتەی كە لە ئەنجامی فرۆشتنی نەوت بۆیان دەگەڕایەوە، هەندێك وڵاتی دیكە بەوە چارەسەری كێشەكەیان كرد، كە كرێكارو ئەندازیارو پسپۆڕانی بواری نەوتیان دەنارد بۆ وڵاتانی وەبەرهێنی نەوت، ئەو كێشەیە لە هەمووان زیاتر كاریگەریی لەسەر ئابووری توركیا دانا، ئەوەش بووە هۆی دروستبوونی ساردییەكی زۆر لە نێوان توركیاو وڵاتانی عەرەبی دا، كاریگەرییەكانیش لەسەر پەیوەندییەكانی نێوانیان ڕەنگی دایەوە.

بەرزبوونەوەی نرخی نەوت بووە هۆی ئەوەی دەرگای بازرگانی لە نێوان توركیا و وڵاتانی عەرەبیدا بكرێتەوە، پاشان كاریگەریشی لەسەر تێڕوانینی  توركیا لەبەرامبەر وڵاتانی عەرەبی و كێشەكانیدا دانا. بە پێچەوانەی پەنجاو شەستەكانی سەدەی پێشوو، قۆناغێكی نوێ هاتە كایەوە، چەند هەلێك بۆ توركەكان هاتە ئاراوە، لەوانە ساڵی 1975 كاتێك لە ئیسرائیل هەڵبژاردن كراو لەبەرژەوەندی رەگەز پەرستی شكایەوە ، دواتر ئەوە بووە هۆی ئەوەی توركیا كارە دبلۆماسیەكانی لەگەڵیدا كەم بكاتەوە تا ئەوە بوو لە 1980 بەتەواوی و ڕاستەوخۆ نیگەرانی خۆی دەربڕی لەوەی كە ئیسرائیل دەیویست (قودس)وەك پایتەختی وڵاتەكەی بناسێنێت، لە ساڵی 1988 یشدا دانی نا بە دەوڵەتی فەلەستینی دا، ئەوەش بەیەكەم دەروازەی نزیك كەوتنەوەی توركیا لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی هاتە ئەژمار.

كێشەی قوبروس:
لەدوای جەنگی جیهانی دووەم توركیا هاوپەیمانی لەگەڵ رۆژئاوییەكاندا دروستكرد، هەر ئەوەش وایكرد  لە ساڵی 1952 ەوەو ببێتە ئەندامی ناتۆ(هاوپەیمانی باكووری ئەتڵەسی) لەدوای ئەوەوە توركیا لە دەوڵەت و سیاسەتی رۆژهەڵات دوور كەوتەوەو بە تەواوەتی لە كێشەو گرفتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دابڕا، نەك هەر ئەوە بەڵكو زۆرینەی سیاسەتەكانی توركیا لە دژی وڵاتە عەرەبیەكان دەشكایەوە، لەو ڕوانگەیەوە یەكەم وڵاتی ئیسلامی كە دانی بە دەوڵەتی ئیسرائیل دا ناوە لە 1949 دەوڵەتی توركیا بووەو پەیوەندیەكانی لەگەڵ ئەو وڵاتەدا دروستكردووە، پشتیوانی دوژمنایەتی سێ قۆڵی كردووە بۆ سەر میسر، كاتێكیش باس لە یەكگرتنی سوریا و میسر دەكرا لە ساڵی 1958 توركیا دژایەتی كردووە، هەروەها لە بارەی سەربەخۆیی جەزائیریشەوە بڕیاری پێچەوانەی هەبووە.

نەك هەر ئەوە توركیا لە ساڵی 1974 دا بە شێوەی سەربازیی هێرشی كردە سەر قوبروس لەكاتێكدا هەندێك لە ئەفسەرەكانی قوبروس دەیانویست بیلكێنن بە یۆنانەوە، كە یۆنان لەو سەردەمەدا گەورەترین دوژمنی توركیا بوو، دوای ئەوەی هێزەكانی چووە ئەوبەرەوە  كۆمارێكی قوبروسی بۆ توركەكان دامەزراندو بە خێرایی كارەكانی بۆ خستنەڕێ. لە ئەنجامی ئەو كارە سەرەڕۆییەدا توركیا ڕووبەڕووی دابڕان و پەراوێزخستنی نێو دەوڵەتی بوویەوە، هەربۆیە توركیا هەستی بەو هەڵەیەكردوو خوازیاریی دروستكردنەوەی پەیوەندی بوو لەگەڵ جیهانی عەرەبی و ئیسلامییی، ئەوەش لە پێناوی ئەوەدا كاریگەرییەكانی وڵاتەكەی بگەڕێنێتەوە، چوون رۆژگارێك بوو لە سەردەمی عوسمانیەكاندا كە فەرمانڕەوایی دەستڕۆشتووی ناوچەكەبوون.

كێشەی ئابووری و دروستكردنەوەی دراوسێیەتی:
لە حەفتاكانی سەدەی ڕابوردوودا توركیا بەدەست كێشەی ئابوورییەوە دەیناڵاند، كێشەكە تا ئەم دواییانەش هات، ئەوەش لە ئەنجامی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە بوو، لە هەمان كاتدا ڕێژەی هاوردەكردنی لەبەرامبەر هەناردەكردندا زۆر زیاتر بوو، ئەوەش بووە هۆی دابەزینی نرخی لیرەی توركی، ئەو دابەزینەش بووە هۆی هەڵاوسان، هەربۆیە لە ساڵی 1980 دا بێكاریی لە توركیا گەیشتەچڵەپۆپە و سەرجەم قەرزەكانی بەرز بوویەوە بە 16 ملیار دۆلار.
لە سەرەتای هەشتاكانەوە كابینەكەی – سلێمان دیمیریل- بەرنامەیەكی چاكسازیی هەمەلایەنەی ڕاگەیاند، تیشكی خستبوویە سەر هەناردەكردنی خۆماڵی حكومەتی توركیا، بۆ ئەو مەبەستەش بازاڕەكانی وڵاتانی عەرەب هەم تێچوونی كەم بوو، هەم پێداویستی ئەوانیشی پڕدەكردەوە. لەو رێگەیەوە هاوكاریی توركی –عەرەبی هاتە كایەوە، بۆری گواستنەوەی نەوت لە نێوان كەركووك و بەندەری جەیهانی توركی دروستكرا، نەوتی عێراق بە بێ ئەوەی پێویستی بە كەنداوی عەرەبی هەبێت رەوانەی بازاڕەكانی جیهان دەكرا، لەبەرامبەردا توركیا نرخێكی كەمی لەسەر دانا، ئەوەش بە ئامانجی بە هێزكردنی پەیوەندییە ئابوورییەكانی نێوان هەردوو وڵات دەكرد.

كۆتایی هاتنی جەنگی سارد:
كاری دەوڵەتی توركیا لەسەردەمی جەنگی سارددا ببوە لەمپەر و ڕێگریی كردن لە هەژموونی روسیا و پەلكێشیەكانی بۆ ئەورپا و وڵاتانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام كاتێك لە ساڵی 1991 جەنگی سارد كۆتایی هات، ئەو وەرەقەیەی دەستی توركیاش سووتا، بۆیە بەدوای ڕۆڵێكی دیكەدا دەگەڕا، تا بتوانێت خۆی تێدا ببینێتەوەو پەراوێز نەكەوێتەوە، كاتێكیش جیهان بۆ ئەمەریكا یەكلایی بوویەوەو لە دوو زلهێزی جیهانییەوە بوو بە تاكە هێز و لە دوو جەمسەرییەوە بووە تاك جەمسەر، هەلی گەورە بۆ توركەكان هاتە پێشەوە بۆئەوەی بە ئاسانی بجوڵێت و پەیوەدییەكانی دابڕێژێتەوە، بە پێچەوانەی ئەو سەردەمەی جەنگی سارد لە ئارادا بوو، توركیا پەرەی بە سیاسەتی دەرەكی وڵاتەكەی دا، كاریگەریی و جێپەنجەی خۆی لەسەر زۆر وڵات و ناوچەی عەرەبی بەجێهێشت، وڵاتانی عەرەبی یەكەم بژاردەی توركیا بوون بۆ ئەوەی ئەسپی خۆی تێیاندا تاو بدات.

دامەزراندنی هەرێمی كوردستان و مەترسییەكی گەورە:
ساڵی 1991  لە دەرەئەنجامی جەنگی دووەمی كەنداو گۆڕانكاریی گەورە لە سەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بگرە جیهانیش هاتە كایەوە، ئەنجوومەنی ئاسایشی نێو دەوڵەتی بڕیاری پارێزگاریكردنی كوردەكانی عێراقی دەركرد، بە پێی بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایش هەموو جۆرە فڕینێكی سەر ئاسمانی كوردستانی قەدەغەكرد، پاشان كوردەكان لە سێ پارێزگای باكووری عێراق هەرێمی كوردستانیان دامەزراند، ئەو كیانە كوردییە بووە مایەی دڵەڕاوكێ و بێزاریی توركەكان، چوونكە ئەوان پێیان وابوو ئەو كیانە دەبێتە مایەی وزە بەخشین بەو جوڵەو ناڕەزایەتیەی لە توركیادا لە لایەن كوردەكانەوە هەیە، هەر بۆیە بە ناچاری لە گەڵ هەردوو وڵاتی عێراق و سوریا كەوتە سەوداو مامەڵەی سیاسی، لە كۆتایی نەوەكان لە گەڵ سوریا ڕێكەوتنی كرد، تەنانەت لە گەڵ عێراق بەجیا و لە گەڵ هەرێمی كوردستانیش بە جیاواز پەیوەندییەكانی پەرە پێدەدا، دوای 2003 ش بایەخی زۆرتری بە هەرێمی كوردستان دا، بەڵام لە هەمان كاتدا بەرنامەو ئەجێندای خۆی نەگۆڕیی و بەرنامەكانیشی بەئاشكرا بە هەموان گوتووە.

دۆزینەوەی ڕێگە بۆ  ئەندامێتی لە یەكێتی ئەوروپا:
یەكێك لەو ڕێگەیانەی كاریگەریی كردووە لە سەر گۆڕینی سیاسەتی دەرەكی توركیا، خەونی ئەندام بوونیەتی لە یەكێتی ئەوروپادا، هەرچەندە یۆنان بەردەوام لەدژی بە ئەندام بوونی ڤیتۆ بەكاردەهێنێـت، چەندین جار داواكارییەكانی ڕەت دەكرێنەوە، هەر جارێكیش توركیا گوڕێك دەداتە خۆی و دەچێتە پێشەوە بە هۆكاری جۆراوجۆر ئەو خەونەی پووچ دەبێتەوەو سەرناگرێت، هەربۆیە زۆرجار كێشەی سارد دەكەوێتە نێوان توركیاو دەوڵەتانی ئەوروپی ئەندام لە یەكێتیەكە، ساڵی 2017  ئەنگێڵا مێركڵ پێشنیاری كاری هاوبەشی بۆكردن لەبری ئەوەی ببنە ئەندام، بەڵام ساڵێك پێشتر ساركۆزیی ڕایگەیاندبوو كە ڕێگرییەكان زۆرن لەبەردەم بە ئەندام بوونی توركیا لە یەكێتی ئەوروپادا هەربۆیە نابێت بیریشی لێبكەنەوە.

 هەموو ئەو هۆكارانە بوونە پاڵنەرێكی بەهێز بۆ ئەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی تۆخ بكاتەوەو هەژموونی خۆی لەو ناوچەیەدا بەرقەرار بكات چوون باشترە لەوەی تواناكانی خۆی لە كارێكدا خەرج بكات كە وەڵامی ئەرێنی لێ ناكەوێتەوە.

لە دەرئەنجامی ئەوەی پێشەوە كەباسكرا كورتكراوەیەكی كتێبی –قوڵایی ستراتیژیی-یەكەی ئەحمەد داود ئۆغڵووە، كە هەموو ئاوات  ئامانجێكیان ئەوەیە بگەڕینەوە نێو وڵاتانی عەرەب و لە هەموو بوارەكاندا ببنە سەرچاوەی سەرەكیی، هەربۆیە توركیای سەردەمی نوێ  لەڕێگەی پەروەردە، ئابووری، سەربازیی ، ئەمنی و سیایشەوە بوونێكی هەستپێكراوی گەورەیەو لە هەر جێگەیەكی دونیای عەرەبی دەڕوانیت جێگە پەنجەی ئەوانی پێوە دیارە، هەر هیچ نەبێت بە جل و بەرگە ماركەكانی بازاڕەكانی جیهانی عەربییان كۆنترۆڵ كردووەو لە ڕێگەی دەستوەردانیش لە رۆژئاوای كوردستان هەژموونی سیاسی و سەربازیی خۆیان سەلماندووە.

ئەوەی ماوە بگوترێت عەرەبەكانن چۆن لەبەرامبەر ئەو هەژموونەدا خۆیان دەگرن و ئەڵتەرناتیڤ و جیگرەوەی بۆشایی توركیا بە كێ پڕدەكەنەوە ئەگەر جورئەتی ئەوەیان كرد بڵێن نەخێر بۆ بوون و مانەوەی توركیا لەناو سیستەم و سیاسەتی وڵاتەكانی عەرەبدا، بەڵام لە ئێستادا ئەو كارە لە ئەستەمەوە نزیكە، چوون جیهانی عەرەب هەریەكەی لە ئاوازێك دەخوێنێت و هەریەكەشیان ئاوی دۆڵێك دەخۆنەوە، ئەوەنیە خەریكە فەلەستینیش لەدەست دەدەن...