09:11 - 21/01/2020

چی لە ژێر مزگەوتی نەبی یونس دا دۆزرایەوە؟‌

پەیسەر

هەرچەندە مزگەوتی نەبی یونس لە رۆژئاوای شاری موسڵ مێژوویەكی دێرینی هەیەو جێگەی سەرنجی شوێنەوارناسان و گەشتیارانی جۆراوجۆر بووە، بەڵام هیچ كاتێك بە ئەندازەی كاتی تەقاندنەوەكەی لە لایەن داعش و دواتریش گەڕانەوەی هێزە عێراقیەكان بۆ ئەو شارە دەنگی نەدایەوە.

بە پێی بۆچوونی مێژوو نوسەكان گۆڕیی یونس پێغەمبەر لەنزیك مزگەوتەكەوە نێژراوە نەك ناو مزگەوتەكە، گەڕیدەی بەناوبانگ ئیبن بەتووتە لە كتێبەكەیدا (تحفة النظار في غرائب الأمصار وعجائب الأسفار) دا دەڵێت:" لەسەر تەپۆڵكەیەك بینایەكی گەورە هەیە، لە پەنای ئەودا ژمارەيەك ماڵێكی زۆر هەیە، كۆشك و گەرماو و سەرچاوەی ئاو هەن، تەنها لە یەك دەرگاوە دەچیتە ناویەوە، لە ناوەڕاستی ئەو شوێنەدا پەردەیەكی ئاوریشم دراوە بەسەر گۆڕێكدا كە پێی دەگوترێت ئارامگەی یونس –سڵاوی خوای لەسەر بێت- لە هەمان كاتیشدا مزگەوتێكی تێدایە ، دانیشتوانەكەی باس لەوە دەكەن یونس لەو مزگەوتەدا پەرستشی خودای كردووە، خەڵكی ئەو شوێن هەموو شوانێكی هەینی چوونەتە ئەو مزگەوتە و سرووتە ئائینیەكانی خۆیان تێدا ئەنجام داوە.

سەرچاوەكان كۆك نین لەسەر مێژووی دروستكردنی ئەو مزگەوتە، بەڵام بۆ نزیك كەوتنەوە لەمێژووەكەی دەبێت بگوترێت كە ئەبی زەكەریای ئەزدی لە ساڵی 334 زاینی دا باسی كردووە. كەواتە ئەوە یەكلایی بووەتەوە كە لە سەدەی چوارەمی كۆچیی لە پێشترە، لە هەمان كاتیشدا ژمارەیەك لە مێژوو نوسان و لەم دواییانەشدا داعش باسیان لەوە دەكرد كە ئەو گۆڕەی كە لەناو مزگەوتەكەدایە گۆڕی  یونس پێغەمبەر نیە، بەڵكو گۆڕی یەكێك لە پێغەمبەر یان پیاوچاكێكی خەڵكی مووسڵ بووە، هەندێكی دیكەش دەڵێن ئەوە گۆڕە بەشێك بووە لە كۆشكەكەی -ئەسرحەدون-و ئەو سەرچاوەی ئاوەش كە لەوێ بووە پێی گوتراوە – داملە مەجە- لە زمانی توركیدا بە دڵۆپە و چكەچكەی ئاو دێت كە لەوانەیە لەوەوە هاتاتبێت كە ئاوەكەی هەمیشەیی نەبوەو بە پێی وەرزی باران بارین ئاوی تێدابووە. پاشان داعش زۆر برەوی بەوە دەدا كە ئەو گۆڕە هی نەبی یونس نیە و گۆڕیی یەكێك لە قەشە مەسیحیەكانی سەدەكانی ناوەڕاستە بەناوی –بەتریك هینانیشۆ-ی یەكەم و لە ساڵی 701 ی زاینیدا لەوێ مردووە و هەر لەوێش نێژراوە، بەڵام هەموو ئەو بۆچوونانە لەگەڵ بیركردنەوەی باوی خەڵكی مووسڵ تەباو گونجاو نەبووە و هەموویان ڕەتكردوەتەوە و بە تەواوی پێیان وابووە گۆڕیی یونس پێغەمبەرەو ئەوەی كە دەگوترێت بۆ پاساوهێنانەوەیە كە سوكایەتی بەرامبەر بكرێت.

بە پێی بۆچوونی بەشێك لە شارەزایان ڕێكخراوی داعش شارەزاییەكی باشیان هەبووە لە سەر ئەو مزگەوتە و زانیویانە شوێنەواری گرنگ و پڕ بایەخی تێدایە، بەرلەوەی بیتەقێننەوە هەمووشتەكانیان بردووە بۆ ئەو شوێنانەی كە خۆیان مەبەستیانەو بەشێكیشیان فرۆشتووە بەو كەسانەی كە جێگەی متمانەی خۆیان بوون.
بە پێی سەرچاوە شوێنەوارییەكانی عێراق و یونسكۆ، لە تەنیشت ئارامگەی نەبی یونسەوە كۆشكی گەورەی تایبەت بە پادشا ئاشورییەكان و كۆكردنەوە و حەشاردانی هێزی سەربازیی ئاشورییەكان بووەو مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەوتەمی پێش زایین، لە پەنجاكانی سەدەی پێشووەوەو حكومەتی عێراقی بایەخی ئەو مزگەوتەو شوێنەوارەكانی دەرك كردووە بۆیە دوو لە توێژەر و شوێنەوارناسەكانی جیهانی بانگهێشتكردووە هنری لیاد و هاوكارە  موسڵاویەكەی – هورمز رەسام- بووە. ئەو دوو كەسە زۆر شوێنەواری باش و گرنگیان دەست نیشانكرد بەڵام دواجار كارەكانیان ڕاگیران، هنری لیارد لەو بارەیەوە نوسیویەتی: بەهۆی دەرمارگیریی خەڵكی موسڵ بۆ شوێنەكە نەمانتوانی كارەكانمان ئەنجام بدەین، بەڵام ئەوان تەنها پیاهەڵدان و بەپیرۆزكردنی دەزانن.

حكومەتی عێراقی لە نێوان 1989 بۆ 1990چەند كارێكی كنەكاریی تێداكرد، بەڵام بە ترس و دوودڵییەوە خەریك بووەن، لەوەش دەترسان كە ببنە مایەی تێكدانی شوێنەوارەكەو لە بری سوود زیانی پێبگەیەنن. هەربۆی بەردەوام نەبوون.
بەڵام ئەو شوێنەوارانە ئاشكرا نەبوون تا ئەو كاتەی لە مانگی كانوونی دووەمی 2017 دا سوپای عێراق چوویەوە سەر شوێنەواری مزگەوتە ڕوخاوەكە، بەڵام تووشی شۆك بوون لەبەر ئەوەی چەند ژێرزەمینی لەژێردا دۆزرایەوە، كە ژمارەیان زیاترە لە 50 تونێل، بەرزیی هەریەكەیان لە 3 تا 4 مەتر بەرزن، لەناویشیاندا هەیە تەنها یەك مەتر بەرزە، بە پێی وتەی خەڵكی ناوچەكە داعش بەشێكی زۆری ئەو تونێلانەیان دروستكردووە، بۆ هەڵكەندنیشیان خەڵكیان بە كرێ گرتووە، بە پێی وتەی ئەو كەسانەی كە لەناو پرۆژەكەدا كاریان كردووە هەندێك شوێنەواریان دۆزیوەتەوەو گواستویاننەتەوە بۆ شوێنێ تایبەتی خۆیان و بەشێك لە سەرچاوە داراییەكانی ئەو ڕێكخراوە پشتی بە فرۆشتنی شوێنەوارەكانی عێراق بوو لە دوای نەوت.

دكتۆرە لەمیاء گەیلانی توێژەر لە بواری شوێنەواردا باسی لەوە كردووە كە داعش سەرجەم ئەو شوێنەوارانەی كە توانای گواستنەوەی هەبوو بێتبردوویانە، ئەوان هەمان شتیان لە مۆزەخانەی موسڵیش كرد، بە پێی وتەی ئەوانەی كاریان لەو شوێنەدا كردووە داعش ویستویەتی ئەو شتانەش كە توانای گواستنەوەیان نەبووە بەتایبەتی ئەوانەی كە لەسەر دیوارەكان هەڵكەندراوون بگوازێتەوە بەڵام ترساون لەوەی داتەپین ڕووبدات و كێشەی گەورەتر بنێتەوە.

بە پێێ وتەی شارەزایان لەناو ئەو تونێلانەدا تابلۆی نەخشێنراوی گەورە هەن كە ناوی ئەسرەحون و ئاشوور بنیپاڵ هەردوو پادشای دیاری ئاشووریەكان هەیە، لە هەمان كاتدا لەنێو پەیكەرەكاندا وێنەی چەند ژنێك هەڵكۆڵراوە، ئەوەش هەوڵوەستەیەكی لای شوێنەوار ناسەكان دروستكردووە لەبەر ئەوەی تا ئێستا چی دۆزراوەتەوە تابلۆی پیاوە، بەڵام ئەمەیان ئافرەتە، هەربۆیە بووەتە مایەی سەرنج و تێڕامانی زیاتر.

دكتۆر ئیمی گانسێڵ، مامۆستای یاریدەدەر لە دانشگای سانت جۆنز لە نیۆرك ڕایگەیاندووە: لەوانەیە ئەو شوێنەوارانە هی خێزانی شاهانەبووبن، یان خواوەندی ئاشووریەكان ژن بووبن و تا ئەو كاتە نەزانرابێت، ئەو بەسەر سوڕمانەوە دەڵێت: یەكەمجارمە شتی وا ببینم.
وەك شارەزایانی شوێنەواری عێراقی باسیدەكەن، كاتێك تیمەكانیان چوونەتە شوێنەكە، بەشێك لەو كتێب و وێنانە سەربەرەوخوار دانرابوون، ئەوەش بەڵگەی ئەوەیە كە دەستكاری كراون و لە شوێنێكی دیكەوە گواستراونەتەوە بۆ ئەو شوێنە.
هەرلەو ژێر زەمینانەدا وێنە تایبەتە ئەفسانەییەكانی لاماسۆ و گالا باڵدار یان لەسەر نەخشێنراوە، ئەوەش بە ئامانجی دوورخستنەوە رۆحە شەڕەنگێزەكان و ترساندنی هێزەكانی بەرامبەر بووە.

بپێی وتەی توێژەرانی بواری شوێنەوار ئەو مزگەوتەو هەموو خانوو بینا گەورەكان لەسەر بەرزایی دروستكراون و بە پلەكانە بەرزبوونەتەوە، لە ڕوانگەی ئاینیشەوە بەرزبوونەوە بە پلەكاندا واتە بەرزبوونەوە بۆلای خودا.
هەرچۆنێك بێت داعش زیانێكی گەورەی لە شوێنەوارە عێراقیەكان دا، زیانێك كە بەهیچ شتێك قەرەبوو ناكرێتەوە، ئەوەی كە ئەوان دەستیان كەوت، چەردە پارەیەك بوو، بەڵام ئەوەی كە زیانی بەركەوت عێراق و عێراقیەكان بوون.