04:36 - 11/01/2020

سوڵتان قابووس عومانی لە كوێوە گەیاندە كوێ؟‌

پەیسەر

كاتێك سوڵتان قابووس لە 23/6/1970 دەسەڵاتی گرتە دەست تەنها سێ (3) قوتابخانە لە عوماندا هەبوون، ڕێژەی نەخوێندەواریی 66% بوو لە چاو هەموو وڵاتانی عەرەبیدا بە هەژارترین وڵات دادەنرا. سوڵتان قابووس خواستی نوێگەریی و چاكسازیی هەبوو، هەربۆیە بە كودەتایەكی سەربازیی دەستیگرت بە سەر كۆشكی سوڵتان دا و لەوێوە دەستیكرد بە دروستكردنی قوتابخانە و نەخۆشخانە، بە پێی ڕاپۆرتێكی گۆڤاری –بزنس تودەی- لەو ساڵەوە 1970 كە سوڵتان قابووس دەستی بەكارەكانی كرد داهاتی ئەو وڵاتەی لە 250 ملیۆن دۆلارەوە گەیاندووەتە 80 ملیار دۆلاری ئەمەریكی.

سوڵتان قابووس 18/11/1940 لە پارێزگای زەفار لە بنەماڵەی بوسەعید لەدایك بووە، كە بنەماڵەكەیان لە ساڵی 1744وە تا ئێستا ئەو وڵاتە بەڕێوەدەبەن. سوڵتان قابووس قۆناغی سەرەتایی و ناوەندیی لەناوخۆی وڵات تەواوكردووە و دواتر باوكی ناردویەتیە دەرەوەی وڵات لە 1960دا لە ئەكادیمیای سەربازیی –ساندهرست-ی بەریتانی خوێندوویەتی و دواتر چووەتە ئەڵمانیا و بۆ ماوەی شەش مانگ زانستی سەربازیی خوێندوە و دواتر لە بەریتانیا شێوازی بەڕێوەبردنی وڵات و ئیدارە و چارەسەری كێشەكان بە ئەكادیمی خوێندووە، لە داوی ئەوەی گەڕاوەتەوە وڵاتەكەی خۆی دەستیكردوو بە خوێندنەوە و توێژینەوە لەبارەی ئاینی ئیسلام و لە هەمان كاتیشدا گەشتێكی بە نێو زۆرینەی وڵاتانی دونیادا كردووە بۆ ئەوەی خۆی بونیاد بنێت و لەو ڕێگەیەشه‌وە توانیویەتی بەرهەمی زۆرێك لە فەیلەسووفە رۆژئاواییەكان بخوێنێتەوە و ساڵی 1964 بە تەواوی خۆی یەكلایی كردووتەوە بۆ بەڕێوەبردنی وڵات و چەندین بەرپرسیارێتی وەرگرتووە، لەوانەش وەزارەتی بەرگریی، دارایی، ماوەیەكیش پارێزگاریی بانكی ناوەندی عومان بووە. بەپێی سەرچاوەكان لەنێو سوڵتانەكانی عوماندا قابووس لە هەموویان زیاتر فەرمانڕەوایی كردووە كە 50 ساڵ زیاتر بووە. لە بواری ئەمنیشدا ڕۆڵی سەرەكی هەبووە لە ڕاگرتنی دۆخی سوڵتان نشینەكەیدا، وەك كۆنترۆڵكردنی شۆڕشی پارێزگای زەفار لە دژی دەوڵەت لە حەفتاكانی سەدەی ڕابوردوودا، هەروەها توانی بە دابینكردنی هەلی كاریی فراوان و بە پێی پلانێكی ئابووری و سیاسی وڵاتەكەی بپارێزێت لە پەڕینەوەی بەهاری عەرەبی 2011.

تایبەتمەندییەكانی سوڵتان:
سوڵتان قابووس گرنگی زۆری بە زمانی عەرەبی و كەلتووری تایبەتی عومانیەكان دەدا، لە هەمان كاتدا گرنگی زۆری بە مێژوو و ئەدەب و زانستەكانی فەلەك دەدا، لە بواری ژینگەدا بە كەسێكی خەمخۆری ژینگە ناوی دەبرا، بۆ ئەو مەبەستەش چەند جارێك رێكخراوی یونسكۆ خەڵاتیان كردووە.
وەك خۆی باسی دەكات یەكێك لە خولیاكانی ئه‌سپسوارییه‌، ئەو لە چاوپێكەوتنێكدا باس لەوە دەكات لە تەمەنی 4 ساڵییەوە كاتێك سواری ئەسپیان كردووە ئیتر ئه‌و حەزه‌ی بۆ دروستبووە، ئەسپسواری لە عومان بایەخی زۆری هەیە و ئەسپی ڕەسەنی عومانیش ناوبانگی زۆریان هەیە، بەپێ ڕۆیشتن و وێنەگرتن و خوێندنەوە و پیاسەی رۆخی دەریاكان لەو كارانە بوون كە رۆژانە ئەنجامی دەدان.

ساڵی 1998 خەڵاتی ئاشتی نێو دەوڵەتی لە لایەن ویلایەتە یەكگرتوەكانەوە پێدراوە و لە هەمان كاتدا كۆمەڵەی نێودەوڵەتی روسیش لە 2007 خەڵاتی ئاشتییان پێداوە. لە هەمان ساڵدا هندیەكانیش خەڵاتی جەواهیر لال نەهرۆیان بۆ ئاشتی پێبەخشیوە. زیاتر لە 5 خەڵاتی جۆراوجۆری لەلایەن وڵاتانی دونیاوە پێدراوە.
سوڵتان قابووس یەكجار هاوسەرگیریی كردووە بەناوی نەوال تاریق ئال سەعید، بەڵام دوای دوو ساڵ لێی جیابووەتەوە و ئیتر دوای ئەوە هاوسەرگیریی نەكردووەته‌وه‌ و هیچ منداڵێكیان نەبووە، ئەوەش بووەتە هۆی دانانی كەسێك بۆ شوێنەكەی، بە پێی مادەی 6 لە دەستووری عومان – كە ناوی كتێبی سپییە-كاتێك پۆستی سوڵتانی وڵات چۆڵ دەبێت ئەوا خێزانی فەرمانڕەوا یەكێك دیاری دەكەن، لەبەر ئەوەی بە پێی یاسا زیاتر لە 80 كەس ئەو یاسایە دەیانگرێتەوە خۆیان بۆ ئەو پۆستە ئامادەكردووە، بەڵام لە بڕگەیەكی تری مادەكەدا هاتووە كە ئەگەر لە یەكێك زیاتر بوون ئەوا بە هەڵبژاردن جێگرەوە دیاری دەكرێت. یەكێك لەدەسكەوتە گرنگەكانی دانانی ئەنجومەنێكی راوێژكارییە كە لە نوێنەری سەرجەم پارێزگاكانی وڵاتەكەی پێكدێن و سەرپەرشتی هەموو كاروبارەكانی وڵات دەكات. بە پێی سەرچاوەكانی هەواڵ ئەوەی كە شانسی لە هەموویان زۆرترە، ئامۆزایەكی سوڵتانە بەناوی (هەیسەم كوڕی تاریق ئال سەعید) كە ئێستا وەزیری رۆشنبیری و كەلتووری ئەو وڵاتەیە، هەروەها یەكێكە لە داڕێژەرانی پلانی ئابووری 2040ی عومان و لە پێشتریشدا سەرپەرشتیاری دەزگای هەواڵگریی وڵاتەكەی بووە. بە پێچەوانەی سوڵتان قابووسەوە كە هیچ منداڵێكی نەبوو، ئەم خاوەنی دوو كوڕ و دوو كچە و هەشت برای هەیە، ئەو لەبەردەم ئەنجوومەنی بەرگریی عوماندا سوێندی یاسایی خوارد، دانانی هەیسەمی كوڕی تاریق بۆ سوڵتانی عومان لەدوای ئەوەدێت كە سوڵتان قابووس وەسیەتی كردووە و پاش ئەوەش كە ئەنجومەنەكە بەراوردی وەسیەتەكە و بەندی شەشەمی -كتێبی سپی- دەستووری عومان یان كردووە گوتوویانە هیچ ناكۆكییەك لە ئارادا نییە.

ئێستا هیچ شوێنێكی سوڵتان نشینی عومان نیە قوتابخانەی تێدانەبێت، یان نەخۆشخانە و بنكەی تەندروستی تێدا نەكرابێـتەوە، هەرچەندە عومان خاوەنی نەوتێكی زۆرە بەڵام تاكه‌ سەرچاوەی داراییان نیە، لەگەڵ ئەوەشدا كارگەی بەرهەمهێنانی چیمەنتۆ و ماسی گرتن و خورما  بوونەتە پایەی بەهێزی ئابووری سوڵتاننشینی عومان، لە بواری كشتوكاڵدا هاوكاریی زۆری جوتیارەكان دەكرێت و هەموو ئاسانكارییەكیان بۆ دەكرێت لە پێدانی تۆوی باش و ئامێری پێشكەوتوو، بۆ ئەوەی كشتوكاڵ لە شێوازی كۆنەوە بگۆڕن بۆ شێوازی نوێ كە تیایدا پشت بە ئامێر دەبەسترێت، لەبواری ده‌ریا وانیدا عومان زۆر پێشكەوتووە و خاوەنی كەشتیگەلی گەورەی بازرگانین و لە نێوان عومان و زۆرینەی وڵاتانی دونیادا بازرگانی و ئاڵوگۆڕیی شمەك هەیە، بۆ ئەو مەبەستەش چەندین بەندەر دروستكراون، لە ساڵی 1981وە عومان بوەتە ئەندامی هەمیشەیی وڵاتانی عەرەب و ئەندامی نەتەوە یەكگرتوەكانیشە. یەكێكی دیكە لەو بوارانەی كە سوڵتان قابووس لە كۆتاییەكانی تەمەنیدا ئەنجامیدا ئەوەیە عومان بەرەو ئەوە هەنگاو هەڵدەگرێت ببـێتە وڵاتێكی گەشتیاریی، بۆ ئەو مەبەشتەش چەندین كاری گرنگیان لە كەناری دەریاكانی ئەو وڵاتە ئەنجام داوە.

سوڵتانێك بۆ هەمووان:
هەرچەندە لەناوچەی كەنداوی عەرەبیدا ململانێی گەورە هەن و زۆر جار خۆ یەكلاكردنەوە لەناو ئەو كێشانەدا دەبێـتە گرفت و ئاستەنگێكی گەورە، شوێنی سوڵتاننشینی عومانیش پێگەیەكی ستراتیژی هەیە، هەربۆیە لەو كاتەشەوە كە ناوچەكە چاوی داگیركەرانی رۆژئاوای لەسەربووە لە سەدەكانی ڕابردوودا هەر یەك لە –پورتوگال و ئینگلیز- چاویان تێبڕیبوو، تا ئێستەش ئەو وڵاتە بایەخی ستراتیژی و جیۆپۆلەتیكی لەدەستنەداوە، ململانێكانی ناوچەكەش ڕۆڵی سەرەكییان بینیوە و چاوی دەسەڵاتدارانی بەردەوام لەسەرە، بەڵام سوڵتان قابووس توانیبووی پەیوەندییەكانی لە نێوان سعودیە و ئێران ڕێكبخات، ئەمەریكا و ئێران، ئەو پەیوەندی سیاسی و بازرگانی لەگەڵ هەمووان هەبوو، كاتێكیش دۆسیەی ئەتۆمی ئێران چووە قاڵبی دژایەتی لە لایەن رۆژئاواوە لە ساڵی 2012دا دانیشتنێكی نهێنی و تایبەت بۆ بەرپرسانی هەردوولا سازبكات و پێكیان بگەیەنێت. بەڵام ئەو ڕێكەوتنەیان درێژەی نەكێشا و دواجار دۆناڵد تره‌مپ لە ڕێكەوتنەكە پەشیمان بووەوە و ئێرانی كردە دەرەوەی ڕێككەوتن نامەی ئەتۆمی و چەندین سزای خستە سەر ئەو وڵاتە. یەكێكی دیكە لە كارەكانی رەخساندنی تێگەیشتن و دانیشتنی لایەنە ناكۆكەكانی یەمەن بووە لە سوڵتاننشینەكەی و چەند جارێك دانیشتنیان كردووە، هەروەها لە ناكۆكیەكانی نێوان ئیمارات و سعودیە و قەتەردا هەمیشە بێلایەنی هەڵبژاردووە، هیچ كاتێكیش دەستوەردانی لە سیاسەتی ناوخۆیی هیچ وڵاتێك نەكردووە، باڵیۆزخانه‌ و كونسوڵخانەی لە زۆرینەی وڵاتانی دونیادا كردووەتەوە و ڕێگەشی بە هەموو وڵاتان داوە كە سەفارەتەكانیان لە عوماندا بكەنەوە، هەروەها هیچ جۆرە ڕێگرییەك لەبەردەم كۆمپانیا بیانیەكاندا نیە تا وه‌به‌رهێنان بكه‌ن.

هەرچەندە لە سەر ئاستی دەسەڵاتدارانی عەرەبیدا بە یەكەم كەس دادەنرێـت ئەوەندە لەسەر كورسی دەسەڵات مابێتەوە، بەڵام لەسەر ئاستی جیهان پلەی سیێیەمی گرتووە. ئەو لەنێو بنەماڵەكەیدا (ئال بو سعید) بە دوازدەهەمین سوڵتان دێتە ئەژمار.
شۆڕشی زەفار لە ساڵی 1965 لە دژی سەعیدی باوكی سوڵتان قابووس هەڵگیرسابوو، ئەو شۆڕشە تەنگی بە سوڵتان هەڵچنیبوو، بەڵام نەیدەتوانی سەركوتیان بكات، هەچەندە سوڵتان قابووس تاقانە كوڕی سەعید بوو بەڵام ساڵی 1970 لە ئەنجامی كودەتایەكی سەربازیی بەسەر باوكیدا كرد و دەستی گرت بە سەر كۆشكدا، وڵات هێشتا لەبەردەم هەڵمەتی شۆڕشی زەفارییەكاندا مابووەوە، له‌به‌رئه‌وه‌ دەبوو بە خێرایی بجوڵێتەوە بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو شۆڕشە و لە هەمان كاتیشدا برەو بە وڵاتەكەی بدات، ئەو لەو كاتەدا كە وەزیری بەرگریی بوو لە دەسەڵاتەكەی باوكیدا، لە هەمان كاتدا وه‌زیری دارایی و سەرپەرشتی وەزارەتی دەرەوەشی دەكرد.

هەرچەندە وڵات بێبەش بوو لە رەوشی دیموكراسیەت، بەڵام توانی ژێرخانی ئابووری وڵاتەكەی ببوژێنێتەوە و لە ساڵی 1975دا كۆتایی بە شۆڕشی زەفارییە چەپەكان بهێنێت. بە پێی راپۆرتێكی رۆژنامەوانی، بۆ لەناوبردنی ئەو شۆڕشە پشتی بە شای ئێران و توانا سەربازییەكانی ئەو وڵاتە بەستبوو، هەر بۆیە تا ئەم دواییانەش خۆی بە قەرزاریی ئێرانیەكان و بە تایبەتی بنەماڵەی شا دەزانی. ئەو هەرچەندە لە ژیانێكی سادە و دەشتەكی و خێڵەكی و دەرەبەگانەی كەنداوەوە دەستیپێكرد، بەڵام كاتێك مرد بە یەكێك لە دەسەڵاتدارە دەوڵەمەندەكانی جیهان هاتە ئەژمار.

سوڵتان قابووس دوای ئەوەی تووشی شێرپەنجەی كۆڵۆن بوو، سەر لە ئێوارەی رۆژی هەینی 10/1/2020 كۆچی دوایی كرد.