09:47 - 14/12/2019

ژمارەی دانیشتوانی عێراق ساڵانە ٨٥٠ هەزار بۆ یەک ملیۆن كەس زیاد دەكات‌

پەیسەر

یەکێک لە هۆكارەكانی داڕمانی ڕەوشی خزمەتگوزاریی لە عێراق كە زۆر بە كەمی رۆشنایی دەخرێتەسەر؛ زیادبوونی خێرای دانیشتوانەکەیەتی، ئەویش بەهۆی هەستیاری ئاینیی و شاراوەیی هۆكارەكەوە، وەك دیاردەكانی گەندەڵی و بەفیرۆدانی سامانی گشتیی بە زەقی نابینرێت. 

 بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی پلاندانی عێراق ژمارەی دانیشتوانی ئەم وڵاتە بەرەو كەمبوونەوە دەڕوات بە بەراورد بە زیادكردنی ساڵانی هەشتاكان. چونكە تێكڕای منداڵەكانی هەر خێزانێك لە شەشەوە كەم بووەتەوە بۆ چوار کەس.

بەڵام ئامارەكان ئەوە دەردەخەن كە ژمارەی دانیشتوانی عێراق لە ساڵێكدا 850 هەزار بۆ یەک ملیۆن كەس زیاد دەكات، لەم میانەیەشدا ژمارەی دانیشتوان لەمساڵدا (2019) گەیشتووەتە 39 ملیۆن و 127 هەزار كەس، لەكاتێكدا لە ساڵی 2018 نزیکەی 38 ملیۆن و 124 هەزار كەس بووە. ئەمەش واتا زیادبوونی یەك ملیۆن کەسە لە ساڵێکدا، بۆ ساڵی ئایندەش مەزەندە دەكرێ بگاتە سەرووی 40 ملیۆن و  150 هەزار كەسەوە.

 ئامارە فەرمییەكان دەریدەخەن دانیشتوانی عێراق بەشێوەیەكی گشتی زیاتر لە ڕەگەزی نێرن تا مێ 51٪ نێر و 49٪ مێ. شاری بەغدای پایتەختیش پێشەنگە لە گردبونەوەی زۆرترین خەڵكکە گەیشتووەتە سەرووی 8 ملیۆن و 126 هەزار كەسەوە كە زیاترە لە 21% ی تێکڕای دانیشتوانی عێراق. لەدوای شاری قاهیرە بەغدا بە دووەم شاری عەرەبی دێت بۆ زۆری دانیشتوان.

رێژەی بێكاریی لەناو گەنجانی عێراق 22.6%ـە

لەسەر ئاستی عێراق، دوای بەغدا پارێزگای نەینەوای خاپوور كراو دێت بۆ زۆری دانیشتوان كە بە سێ ملیۆن و ٧٣٠ کەسەوە 10% ی تێکڕای دانیشتوانی عێراق پێكدەهێنێ. دوای بەسرە دێت بە دوو ملیۆن و 908 هەزار کەسەوە کە 8% ی تێکڕای دانیشتوانی عێراقە. چۆڵترین شاری عێراقیش موسەننایە كە  دەوروبەری 814 هەزار كەسی تیایە و 2% خەڵكی عێراقی پێكدەهێنن.
 
ئەم زیادكردنەی دانیشتوان لە عێراقدا كە چاوەڕوان دەكرێت لە 2030 واتە پاش 10 ساڵیتر بگاتە 51 ملیۆن و 200 هەزار کەس، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو رێژە لەدایكبوونەی كە بەهۆی كاریگەریی دابونەریت و هاوسەرگیری پێشوەختەوە روو دەدات. ئەمەش عێراقی گەیاندووەتە پلەی 36 لە ناو وڵاتانی دنیا لەڕووی ژمارەی دانیشتوانەوە.

هەروەها لەكاتێكیشدایە كە بەپێی ڕاپۆرتی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی، رێژەی بێكاریی لەناو گەنجانی عێراق 22.6%ـەو تێكڕای بێكارانی وڵاتیش  دەوروبەری 15 ملیۆن كەسن. بەپێی ڕووپێوی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەم رێژەیە دەوروبەری 80% یان ژنن. 

بەپێی داتا فەرمییەكان، ژمارە دانیشتووانی عێراق لە ساڵی 2003 دا دەوروبەری 25 ملیۆن كەس بووە، لەو ڕێژەیەیش دەوروبەری 4 ملیۆن و 800 هەزاری دانیشتوانی هەرێمی كوردستان بوون. هەڵكشانی ژمارەكانی دانیشتوانیش بەم خێراییە بەتایبەت لە ناوەڕاست و باشووری عێراق یەكسان و هاوتا نییە بە ژێرخانی ئابووری و دەرفەتەكانی كار، لەم میانەیەشدا ژمارەكان دەریدەخەن كە ناوەندی خێزان لە پارێزگای زیقار 9.5 کەسە لەكاتێكدا لە سلێمانی  4.9 یە، هەر بەم هۆیەشەوەیە کە بەپێی رووپێوەکانی بانکی نێودەوڵەتی، رێژەی هەژاریی لە باشووری عێراق  لە دوای شارە وێرانکراوەکانەوە بەرزترینە لەسەر ئاستی عێراق. رێژەی هەژاریی گشتی لەو شارانەی  بندەستی داعش بوون 41.2 % ە و لە پارێزگاكانی باشووری عێراق 30% و لە ناوەڕاست 23% و لە كوردستان 12.5%ە.

هەڵكشانی ژمارەكانی دانیشتوان بەم خێراییە هاوتا نییە بە ژێرخانی ئابووری و دەرفەتی كار

ئەوانەی لەگەڵ زیادبوونی دانیشتواندان یان هانی دەدەن بێجگە لە هاندەرە ئاینییەكە كە هانی زیادبوون دەدات، باس لەوەدەكەن زۆربوونی ژمارەی دانیشتوان یەكسانە بەهێزی مرۆیی و سەربازیی و دیمۆگرافی و هێزی دەنگدەری زیاتر. خوازیاری ئەوەن عێراقیش بچێتە ڕیزی وڵاتانی گەشەكردووی وەك توركیاوە كە بێبێجگە لەم ماوەیەی دوایی بازێكی گەورەی ئابووریدا لە سایەی حوكمڕانی ئەكەپەوە پێش ئەوەی سیاسەتەكانی ئەردۆغان بیخاتە سەر رێگای پاشەكشەو داكشان. 

بەپێچەوانەی ئەم بۆچوونەوە هەندێكیتر زیادكردنی دانیشتوانیان پێ كێشەیە و بەهۆكاری سەرەكیی كێشەكانی عێراقی دەزانن، چونكە هەر زیادبوونێكی دانیشتوان دەبێ لە بەرامبەریدا ژێرخان و خزمەتگوزارییەكانیش بگرێتەوە و پێویستی بە خەمخواردنی داهاتوو هەیە كە ئەمە لەعێراقدا بوونی نییە. ژێرخان و خزمەتگوزارییەكان هەر هەمان ئەوەی كۆن و جارانن بەرامبەر زیادبوونێكی خێرای خەڵك.

لایەنگرانی ئەم بۆچوونە باس لەوە دەكەن هەموو زیادكردنێكی بێ بەرنامە یەكسانە بەزیادكردنی ژمارەی بێكاران بەتایبەت لە وڵاتێكی وەك عێراق كە بەپێی خەمڵاندنی بانكی نێودەوڵەتی، ئێستا ڕێژەی گەشەی ئابووری 6.2% ـە، باوەڕیش وەهایە تا 2023 دابەزێت بۆ ئاستی 2.6%. هەروەها ئامارەكان ئەوەش دەردەخەن 60% خەڵكی عێراق لە خوار تەمەنی 25 ساڵییەوەن و ساڵانە نزیكەی 500 هەزار دەستی كار دێنە بازاڕێكی وێرانەوە كە بەشێوەیەكی سەرەكی پشتی بە كەرتی گشتی و دامەزراندنی حكومی بەستووە. 

بێبێجگە لە بێكاریی و بەگەڕخستن بەپێی وەزارەتی كارەبا، وڵاتی عێراق لە ئێستادا پێویستی بە 23 هەزار مێگاوات كارەبا هەیە لە كاتژمێرێكدا، بەڵام بڕی بەرهەمهێنراوی ئێستا 18 مێگاواتە و زیادبوونی خواست و بەكارهێنانیش لەسەر ئەم وەزەیە وایكردووە زیادكردنی بڕی بەرهەم توانای پڕكردنەوەی نەبێ. ئەم دۆخەی كارەباش نموونەیەكە بۆ كەرتەكانیتری نیشتەجێكردن و رێگاوبان و خزمەتگوزراییە بچووكەكان. 

لایەنگرانی سنوورداركردنی زیادبوونی دانیشتوان نمونەی هەندێ وڵات دەهێننەوە وەك كۆریای باشوور، ژاپۆن، ئیتاڵیا و زۆر وڵاتیتر كە زیادبوونیان نێگەتیڤە بەپێچەوانەی ئەفریقاوە كە پێشەنگی زیادبوونە و سەرچاوەی نەهامەتییە، لەپێش هەموویانەوە كۆماری میسر كە هەموو 12 چركەیەك منداڵێك لەدایك دەبێ. ئەمەش كێشەی قوتی رۆژانە و پەرەپێدانی بۆ دروستكردووە و ئێستا كێشەی سەرەكی لەو وڵاتە دابینکردنی بژێوییە. 

شارەزایان پێیانوایە ئەگەر زیادبوونی ڕێژەی دانیشتوان ھاوتەریب نەبێ لەگەڵ زیادکردنی ھەلی کار، مانای زیادکردنی کێشە وسەرئێشەی زیاترە بۆ سەر کێشە کەڵەکەبووەکانیتر. هەروەها باس لەوەش دەكەن مەرج نییە پێشکەوتنی ئابوری و تەنانەت سەربازیش، پەیوەستبێ بە ژمارەی دانیشتوانەوە، ئەگەر وابوایە نەدەبوو ئیسرائیل لەو هەموو وڵاتە عەرەبییە بەهێزتربێ لەڕووی سەربازییەوە. تەکنۆلۆژیا و ئامێری زیرەک گرنگترن لە ژمارەی دانیشتوان لەگەڵ باشكردنی كوالێتی ئەو ژمارە دانیشتوانەی كە هەیە.

قەبارەی پارەی بەفیڕۆدراو لە گەندەڵی بە 450 ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت

هەندێک لە رێكخراو و شارەزایان پێیانوایە ئەوەی لە عێراق هەیە، تەنیا هۆكارەكە زیادبوونی دانیشتوان نییە، بەڵكو گەندەڵی و خراپ بەڕێوەبردنی دامودەزگاكانیش هۆکارن بەجۆرێك لە ئێستادا بەپێی رێكخراوی شەفافیەتی نێودەوڵەتی عێراق لە ریزی 12 بۆ 13 یەمین وڵاتی گەندەڵی دنیادایە و شەشەم وڵاتی گەندەڵی عەرەبییە. دیمەنی ئەم گەندەڵییەش زیاتر لەوەدا زەق دەبێتەوە كە لە كەوتنی سەدامەوە 2003 تائێستا، قەبارەی پارەی بەفیڕۆدراو لە گەندەڵی بە 450 ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت (ڕاپۆرتی AFP).
ئەمە بێجگە لە ئاودیوكردنی نەوتی خاو و ئەو زەرەر و زیانەی لە ئەنجامی كەوتنی موسڵ و هاتنی داعشەوە كەوتنەوە كە بێجگە لە قوربانییە مرۆییەكان، بۆ بنیاتنانەوەی پێویستی بە دەوروبەری 100 ملیار دۆلار هەیە.

بێجگە لەوەش لە ساڵی 2013 وە تائێستا هیچ پاكتاوێكی كۆتایی بودجە ئامادە نەكراوە و سەرجەمیان كراوە بوون و بەفەرمی دیار نییە چی خەرجكراوە.

عێراق ئێستا تەنها فریای دابینكردنی بودجەی بژێوی دەكەوێت

هەندێكیتر پێیانوایە ئەو دەستی كار و ژمارە دانیشتوانەی لە عێراقدا هەن كەڵكیان لێوەرنەگیراوە، بۆ وێنە نەوت 90% بودجەی عێراق پێكدەهێنێ و 99% ی هەناردەی وڵات، بەڵام بەپێی ئیندیپێندێنتی بەریتانی تەنیا 1% كارمەندانی ئەم كەرتە ناوخۆیین و كۆمپانیا بیانییەكان كۆنترۆڵیان كردووە، ئەمە لەكاتێكدایە  قەبارەی یەدەگی نەوتی عێراق 112 ملیار بەرمیلە، یەدەگی خەمڵێنراویشی 360 ملیار بەرمیلە، یەدەگی عێراق 10% كۆی یەدەگی جیهان پێكدەهێنێت و لەپاش سعودیە عێراق دووەم هەناردەكەری نەوتە بە رۆژانەی 4.6 ملیۆن بەرمیل.

داتایەکی ئەپدەیت نەکراو
لەعێراق كێشەی سەرەكی ژمارە هەیە و ئەوانەی هەن هەمووی خەمڵاندن و نزیكەیی و ڕوپێون چونكە دوا سەرژمێری فەرمی لەم وڵاتەدا لە 1997 ئەنجامدراوە كە هەرێمی كوردستانی نەگرتەوە، بۆ چارەسەری ئەم دۆخەش بڕیارە  تا كۆتایی ساڵی داهاتوو 2020 سەرژمێری گشتی لە عێراق ئەنجام بدرێ. ئەم هەنگاوەش ئاسان نییە و گرێ و گۆڵی زۆری سیاسی و ئەمنی و دارایی لەپێشە، بەتایبەت ئەو لایەنانەی كە پەیوەندیی بە دەرخستنی رێژەی نەتەوەكانەوە هەیە ئەمە بێجگە لەوەی لەڕووی ئاسایش و ئاوارەكان و بودجەی پێویست بۆ پرۆسەكە كە باس لە دوو ملیار دۆلار دەكرێت بە عێراق هەڵناسوڕدرێ، چونكە داتاكانی لیژنەی دارایی پەرلەمان و سندوقی دراوی نێودەوڵەتی دەریدەخەن بڕی قەرزی كەڵەكەبووی سەر عێراق تا ئێستا گەشتووەتە 125 ملیار دۆلار، ئەمە لەكاتێكدایە بەر لە شەش ساڵ 73.1 ملیار بووە و بەم پێیەش عێراق ئێستا تەنها فریای دابینكردنی بودجەی بژێوی دەكەوێت و ناتوانێت پڕۆژەی وەك سەرژمێری جێبەجێ بكات.