06:00 - 17/11/2019

لەنێو كەلاوەكانی جەنگدا، عێراقیەكان بەدوای دەوڵەتدا دەگەڕێن‌

پەیسەر

رۆژنامەی دەیلی تەلەگرافی بەریتانی نوسیویەتی: عێراق شتێكی بۆ نەماوەتەوە لەمێژووەكەی تەنها ناوەكەی نەبێت. شاعیرەكانیشی خوازیاری ئەوەبوون پیتی(ع)ەكەی لێنەكرێتەوە تانەبێتە (راق) چوون بەمانای خوێن ڕشتن دێت.

 
ئەگەر پێوەرە جیهانیەكان وەربگرین بۆ پێناسەی دەوڵەت و بمانەوێت لەسەر عێراقی ئێستا جێبەجێی بكەین ئەوا سەرمان لە دۆخێكەوە دەردەچێت كە لەوانەیە لای زۆربەمان شتێكی نوێ نەبێت. عێراقێك بەرەو دواوە هەنگاو دەنێت و بەردەوامیش لە نێو ڕیزبەندی وڵاتە دواكەوتوو خراپەكانی دونیادایە، ڕێكخراوە نێودەوڵەتیەكانیش بەردەوام بۆچوونی خراپیان لەسەر ئەم وڵاتە هەیەو رۆژانەش ڕاپۆرتەكانیان لەسەر شەڕو شۆڕ و گەندەڵیەكان بڵاودەكەنەوە، تەنانەت كار گەشتووەتە ئەوەی عێراق بە سۆماڵ و ئەفغانستان بەراود بكرێت.

پێوەر:
بەپێی پێوەرە نێو دەوڵەتیەكان دەوڵەت بریتیە لە كیانێكی سەربەخۆو خاوەن كەسایەتی مەعنەوی، سنورێكی دیاریكراوی هەبێت و بتوانێت پارێزگاری لە سنوورەكەی بكات و لە ئاستی نێودەوڵەتیشدا دانپێدانراوبێت، خاوەنی سوپایەكی وابێـت ئەگەر ڕووبەڕووی كەترسی بوویەوە بتوانێت بەرگریی لە خۆی بكات و گەلەكەی لە هەرجۆرە مەترسییەك بپارێزێت.

پارچەپارچەبوون:
 بە پێی وتەی شارەزایان، لە ئێستادا عێراق هیچێك لەمانەی نەماوە، لەبری دەوڵەت حیزبەكان بەپێی پشك و ڕێكەوتن و بەریەك كەوتن كارەكانیان لەنێوان خۆیاندا دابەشكردووە، هەر ئەوەش بووەتە هۆی خراپبوونی ڕەوشی عێراق و پاشەكشە لەبەرچاوەكانی تا ئەو ڕادەیەی كە هەندێك بە ئاشكرا باس لەوە بكەن كە عێراق چیتر دەوڵەت نیەو دەبێت پێناسەیەكی دیكەی بۆ بكرێـتەوە. هەندێكی تریش دەڵێن نەك هەر پێكهاتەنەتەوەییەكانی عێراق پێكەوە هەڵناكەن و كێشەی ساردو گەرمی بەردەوامیان هەیە، لە ئێستادا جارێكی دیكە عەرەبەكانیش دابەش بوونەتەوە، دابەشبوونێك لەسەر بنەمای ئاین و لەناو ئەوانیش دا دابەشبوونێكی دیكە هەیە كە پێی دەگوترێت حیزب و سیاسەت.

سنوورەكان:
هەرچی سنوور و سەروەرییەكانیش هەیە نەیماوە، عێراق خاوەنی سوپایە، خاوەنی چەك و چۆڵە، خاوەنی ژمارەیەكی لەبەرچاوی سەربازیشە، وەزارەتەكانی بەرگری و ناوخۆو ئەو هەموو دەزگا ئەمنیەشی هەیە، بە ملیارەها دۆلار خەرج دەكات بۆ كڕینی كەرەستەی جەنگی و چەندین خول لە دەرەوەی وڵات بە پارەی زۆر دەكرێتەوە بۆ  بەرپرسانی بواری سەربازیی، گرێبەستی زەبەلاح دەكەن بۆ كڕینی چەكی پێشكەوتوو فڕۆكەی بەهێز و هێنانی جبەخانەو پێداویستیە جەنگیەكانی دیكە،كەچی هێشتا پینتاگۆن ڕازی نیە كاروباری عێراق بداتەوە دەست خۆیان، چوون فڕۆكەكەكانی توركیا رۆژانە ئاسمانەكەی دەبەزێنن و ئێرانیش بە ئاشكرا لەناو خاكی عێراقدا چی پێخۆش بێت ئەوە دەكات ، بەرپرسانی عێراق جگە لە ئیدانەیەكی سەرزارەكی شتێكی دیكەیان لەدەست نەهاتووە،مەگەر لەكاتی ئەو پەڕی دەسەڵاتی سوپای نوێی عێراقدا 2014بە شەوڕۆژێك سێ یەكی خاكی عێراق لەلایەن داعشەوە  داگیرنەكرا؟ ئەوانیش بۆ پاراستنی خۆیان پەنایان نەبردە بەر هێزی نێو دەوڵەتی و تەنانەت پێشمەرگەش كە تا پێش ئەو ڕوداوە دانیان بە بوونی پێشمەرگەدا نەدەنا.

چ ئاڵوگۆڕێك؟
ساڵی 2003 كە ڕژێمی عێراق گۆڕانكاریی بەسەردا هات هاوڵاتیان خەونی گەورەیان هەبوو، بەڵام ئاڵوگۆڕەكانی دواتر هەموو ئەو خەونانەی لەباربرد، لەیەكەم هەنگاودا هەڵوەشاندنەوەی ئەو سیستەمە سەربازییە بوو كە پێشتر پەیڕەو دەكرا، كەچی لە جێگەی ئەو سیستەمێكی دیكەی سەربازیی بێسەروبەر هاتە كایەوە، ئەگەر سیستەمی سەربازیی پێشوو لەلایەن دامودەزگایەك، یان ئۆرگانێكی فەرمیی بەعسەوە بەڕێوە دەبراو زۆر جاریش لە دژی عێراقیەكانیش بەكار دەبرایەوە، ئەوا لە دوای 2003 بەجۆرێكی دیكە داڕێژرایەوەو ئەمجارەیان هەركەس بۆخۆی و هەرجارەیی لەبەرژەوەندی كەسێك كارەكان بەڕێوە دەچن، هەموو ئەوانەش بە بێ ئاگاداریی حكومەت و بەدیارچاو بەرپرسانی حكومیشەوە ئەنجام دەدرێن، زۆرینەی بۆچوونەكان لەسەر ئەوەن بۆ یەكلایی كردنەوەی كێشەكان لەبەرژەوەندی كەسەكان بەكاردێن.

جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان:
گوترا  سیاسەت لە دەوڵەت جیابكرێتەوە، بەڵام ئەوەندەی تر دەوڵەت بەسیاسی و تەنانەت بە مەزهەبیش كرا، گوترا دین لە سیاسەت جیابكرێتەوە بەڵام دواجار مەزهەب بووە ناسنامەی هاوڵاتی بوون و لەو پێناوەشد چەندین كەس لەسەر بنەمای (ناو)ەكانیان كوژران و دەستبەسەر كران.
عێراقی زیندان:
لەسەر ئاستی ناوخۆیش وەك لیژنەكانی پەرلەمان و ڕێكخراوەكانی مافی مرۆڤ باسی دەكەن، زیندانەكان پڕن لە خەڵكی بێتاوان، بە پێێ ئامارەكانی عێراق زیندانەكان بەش ناكەن بۆیە حكومەتی عێراقی كار بۆ ئەوەدەكات زیندانی دیكەش بكاتەوە، وەك ئەوەی بیانەوێت عێراق بكەنە زیندانێكی گەورە، هەربۆیە خەڵك بە لێشاو لێی هەڵدێن.

وێرانكردنێكی دی:
لە هەمان كاتدا لە بواری ئابووریشدا دەوڵەت لەبری ئەوەی بیر لە دروستكردنەوەو بوژاندنەوەی ژێرخانی ئابووری بكاتەوە، كارگەو بەرهەمهێنانی كەرتی گشتی ببوژێنێتەوە، نزیكەی سەدهەزار كارگەی گەورەوبچووك لەكار كەوتوون، دوای 2003 كۆمەڵگەی عێراقی بووە كۆمەڵگەیەكی بێكار و بێ بەرهەم و بەكاربەر، لەبری ئەوەی پشتیوانی كەرتی تایبەت بكات و بیبوژێنێتەوە كەچی بەردەوام دەوڵەمەند و خاوەن پرۆژەكان مایەپووچی خۆیان ڕادەگەیەنن. هەموو بەرپرسانی عێراقیش باش دەزانن كە عێراق بووەتە بازاڕی ساغكردنەوە كاڵا خراپ و بێكوالیتیەكانی ئێران و توركیا.

كشتوكاڵیش وێرانە:
لەبواری كشتوكاڵیشدا عێراق خاوەنیی باشترین زەوییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بگرە هەموو جیهانیشە، هەر لەسەرەتای مێژوەوە جێگەی بایەخی كشتیارەكان بووە، زەویەكانی كەناری هەردوو ڕووباری دیجلەو فورات، شارەزوو، بیتۆێن و دەشتەكانی كۆیەو و هەولێر و چەندین دەشتی دیكە خاوەنی ناوبانگی گەورەی كشتوكاڵین، چیاكانی كوردستان ناوبانگی گەورەیان هەیە بۆ گلدانەوەی ئاوو سەرچاوەی بەنرخن بۆ بەرهەمهێنانی جۆراوجۆر، ئەوە جگەلە هەبوونی چەندین كانزای جۆراوجۆر تیایاندا، كەچی ڕێژەیەكی زۆر كەمی ئەو زەوییانە بەكار دەهێنرێن، خۆئەگەر بەكاریش بهێنرێن تەنها سیاسەتی كشتوكاڵی خۆژییەنی تێدا پەیڕەو دەكرێت و ڕێژەیەكی زۆر كەمی نەبێت ناچێتە بواری بازرگانییەوە. هەبۆیە كەرتی كشتوكاڵ لە عێراق شكستی خوارددووە، لەنێو زۆرینەی شارەكانی عێراقدا بەرهەمی كشتوكاڵی وڵاتانی دیكە ساغ دەكرێتەوە، ئیتر لێگەڕێ ناوبانگی شت و مەكی ناوخۆیی چەندە خراپ كراوەو لەكاتی پێگەشتنی بەرهەم ناوخۆیشدا چۆن دەرگای مەرزەكان دەكرێنەوەو بازاڕەكە وا لێدەكەن كە جوتیار جارێكی دیكە بیر لەوە نەكاتەوە تەمەنی خۆی لە كشتوكاڵكردندا خەرج بكات و دواجاریش بەرهەمی دەرەكی لە بەرهەمی ناوخۆیی بەردەست تربێت. سیاسەتی پشتگوێخستنی لایەنی كشتوكاڵی بووەتە هۆی كۆچی گوندنشینەكان بەرەو شارەكان و دواجار بوونەتە بار بەسەر حكومەتەوەو لە 2003 بە دواوە سیاسەتی – بەموچەخۆركردنی- كۆمەڵگە گیرایە بەر، هەر ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی كە وەزارەتی پلاندانانی عێراقی بڵێت ڕێژەی بێكاریی لە عێراق گەشتووەتە 40%. لە هەمان كاتدا لەپێش 2003 ەوە سەرچاوەی دووەمی دابینكردنی بودجە لەدوای نەوت پشتی بە كشتوكاڵ دەبەست، بەڵام لە ئێستادا بەڕێژەیەكی زۆر پشت بەدەرەوە دەبەسترێت.

میلشیاشی هاتە سەر:
لە هەموو ئەوانەمەترسیدارتر بریتیە لە دروستبوونی گروپ و دەستەی چەكداریی جۆراوجۆر، كە پارەی ئێجگار زۆریان تێدا سەرف دەكرێت، بەپێی ئامارەكان لە ئێستای عێراقدا زیاتر لە 150 میلشیای گەورەو بچووك هەن و هەریەكەشیان لە ژێر ناووناونیشانی جۆراوجۆری (نیشتیمانی، نەتەوەیی، ئاینی)دا كاردەكەن و حكومەتیش نەك توانای كۆنترۆڵكردنیانی نیە، بەڵكو بەرپرسانی حكومی لە پشتی ئەو گروپ و میلشیایانەوەن و كاریان بۆ ئاسان دەكەن. بەرجەستەترینیان -حەشدی شەعبی-یە، كە شارەزایان پێیان وایە لەسەر هەمان سیستەمی بەڕێوەچوونی سوپای پاسدارانی ئێران دامەزراوەو زۆرینەی كارەكانیشی هەروەك ئەوان بەڕێوە دەچێت، جوڵەی ئەو هێزە لەدەست وەزیری بەرگری عێراقدا نیە بەو ئەندازەیەی لەدەست مەرجەعیەتی ئاینی شێعەدایە، هەر بۆیە پینتاگۆن ناوی لێناوە –دەوڵەت لەناو دەوڵەت-دا.

دواجار:
ئەگەر جارێكی دیكە ئەم ڕاپۆرتە بخوێنینەوە ئەوا بۆمان دەردەكەوێت بنەماكانی دەوڵەت لە عێراقی ئەمڕۆدا بوونی نەماوە، عێراق ئەوەندەی بووەتە گۆڕەپانی یەكلایی كردنەوەی هێزو ئەجێندا جیاوازەكان، ئەوەندە بۆ عێراقیەكان نەبووەتە سایەو سێبەری حەوانەوە، ئەوەندەی بووەتە بازاڕی ساغكردنەوەی كاڵای بازرگانی وڵاتان، ئەوەندە نەبووەتە سەرچاوەی بژێویی بۆ خۆیان، عێراق گۆمێكە لە خوێن، شوێنەوارێكە لە مەترسی و تیرۆر، كانگایەكە بۆ بەرهەمهێنانی تیرۆرو تیرۆرستان، بەردەوام تیمەكانی میت و سوپای پاسداران و سەرجەم دەزگا ئەمینەكانی دیكە لە عێراقدا تەراتێن دەكەن و كەسیش نیە پێیان بڵێت ڕاوەستن ئێرە عێراقە، ئێرە دەوڵەتێكی خاوەن سەروەرییەو كەس بۆی نیە بێتە ژوورەوە لە دەرگاوە نەبێت.