06:21 - 04/11/2019

ئایا عەرەبەكان دەرگای دەربازبوون لەكێشەكانیان دۆزیوەتەوە؟‌

پەیسەر

لەدوا ی هێرشەكانی 11 سێبتەمەری 2001 ەوە جارێكی دیكە هێرشی ئیمپریالیستەیەكان، جیهانی عەرەبی و ئیسلامی یان كردەوە گۆڕەپانی شەڕو ململانێ و داگیركارییەكانیان، ئەگەر لە سەدەكانی ڕابوردوودا بە شێوەی داگیركاریی زۆرە ملێ هاتن، ئەوا ئەمجارەیان جۆرێك ڕەزامەندی وڵاتی داگیر كراویشی تێدایە..
دواكەوتوویی ئابووری و سیاسی وڵاتانی عەرەب بەشێوەیەكی نیمچە بەردوام جێگە بایەخی جیهانیان بووە. بە پێی ڕاپۆرتێكی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كاروباری گەشەسەندن و بووژانەوە (UNDP) : وڵاتە عەرەبیەكان لە ریزی ئەو وڵاتانەدان كە گەشەی ئابووريی، ئازادی سیاسی،  پێشكەوتن و زانست، مافەكانی ژنان و منداڵان تیایدا لە دواوەیە.
لەسەردەمی (جۆرج دەبلیو بۆش)سەرۆكی پێشووی ئەمەریكاوە ئەم ناوچەیە بووەتە جێگەی بایەخی ئەمەریكیەكان، بۆیە هەوڵیانداوە ناوچە عەربیەكان و رۆژهەڵاتی ناوين سوود لە دیموكراسیەت وەربگرن، بەڵام لە پەنا ئەوەشدا(ئەگەر پێویستی كرد) هێز بەكاربهێنرێت،  ئەوەش لە پێناوی ئەوەدا كە دواكەوتنیان نەهێڵن و لە هەمام كاتیشدا خولیای بەرپرسیارێتی لەناخی  دەسەڵاتدارانەكانیاندا دەربهێنن، كە بە پێی بۆچوونی هەندێك لە بەرپرسانی ئەمەریكی ئەو دوو هۆكارە بوونەتە هۆی سەرهەڵدانی ڕەگ و ڕیشەی تیرۆر لەو ناوچانەدا.

باراك ئۆباما ڕەخنەی لە بەپرسی پێش خۆی (بۆش) گرت، ئەو پێی وابوو (پرۆسەی پەلامارادن و داگیركردنی عێراق)  لە ساڵی 2003 دایەكێك بوو لەو هۆكارانەی ئەم ئەجێندایە بگوازرێتەوە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ، بەڵام لە هەمان كاتدا خۆشی (ئۆباما)هاوكاری (بۆش) بووە، بۆ دەستنیشانكردنی ئەو ئەجێندایە، ئۆباما لەیەكەم وتاری خۆیدا 2009 كە لە قاهیرە پێشكەشی كرد, تیایدا داوای لە حكومەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كرد: هەنگاوی جدی و گەورە بەرەو (دیموكراسیەت، ئازادیی دینی، یەكسانی جێندەری، گەشەكردن و هەلی بەهێزكردنی ئابووری) بهاوێژن.

ئەم  بۆچوونەی ئۆباما لەو ماوەیەدا ببوە جێگەی سەرنج و بۆچوونی زۆرینەی شرۆڤەكارو چاودێرە سیاسیەكانی رۆژئاواو لەو دەلاقەیەوە دەیانڕوانییە رۆژهەڵاتی ناوین. ناوەڕۆكەكەشی لەوەوە سەرچاوەی گرتبوو كە: جیهانی عەرەبی بەهۆی (باری كۆمەڵایەتی و سیاسی نالەبار) ەوە سەرجەم توانا مرۆییەكانی ناوچەكەی پەك خستووە، بووەتە هۆی (قووڵ بوونەوەی نایەكسانی، هەلى گەورە بۆ دەستەبژێرێكی سیاسی كە لە هەموو بوارەكاندا دەست بەسەرخاك و خەڵكەكەیدا بگرن).

پێشكەوتنەكانی دەیەی یەكەمی ئەم سەدەیە زۆر هێواش و بە كاوەخوێ بوو، بەڵام لە ڕواڵەتی دۆخەكەدا ببوە هۆی توڕەبوونێكی فراوانی جەماوەریی و چەندین ناڕەزایی و خۆپیشاندانی گەوەری لێكەوتەوە لە ساڵەكانی (2010-2011) دا ، دوای تەشەنەسەندنی خۆپیشاندانەكان كە ناوی –بەهاری عەرەبی- یان لێنرا، زۆرینەی هاوڵاتیان ڕژانە سەرشەقامەكان لە زۆربەی وڵاتانی عەرەبی وەك : میسر، لیبیا، سوریاو تونس، هەموویان داوای پاراستنی (شكۆمەندیی، دادپەروەری كۆمەڵایەتی، یەكسانی)یان دەكرد، دواجاریش ئەو خۆپیشاندانانە بوونە هۆی هاڕینی هەندێك لە سیستەمەكانی رژهەڵاتی ناوەڕاست.

(گەشەسەندن) لەدوای سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی بووە بابەتێكی بەربڵاو، هەرچەندە هەندێك لەوڵاتەكان توانییان بە شێوەیەكی دیموكراسیانە سیستەمەكانیان دابڕێژنەوە (لە نموونەی تونس)، بەڵام لە وڵاتێكی وەك (میسر)دا هەڵبژاردن كرا، كەچی بەكودەتایەكی سەربازیی لە( 2013 )دا كۆتایی بەو حكومەتە هات كە بە هەڵبژاردن هاتبووە پێشەوە، لە لیبیا و سوریاش، دیكتاتۆرەكانیان زۆر بە توندی وەڵامی خۆپیشاندەرانیان دایەوە و تیایدا توندوتیژیی گەورەیان نواند، هەربۆیە هەردوو  وڵاتیان خستە ناو شەڕێكی ناوخۆی گەورەوە، لە دوای ئەوەش بوونە هۆی كردنەوەی دەرگا بەڕووی زلهێزەكانی دونیادا و پاشان هێزە ناوخۆییەكان كەوتنە شەڕی بە وەكالەت بۆ هێزە گەورە دەرەكیەكان، بەرپرسە دیكتاتۆرەكانیان ئەوەندەی دیكە دەستیان خستەوە بینی خەڵكی ئۆپۆزسیۆن، سەرجەم سەرچاوە داراییەكانی ئۆپۆزسیۆنی وشككردن، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كە گەلەكانیان زیانی زیاتریان بەربكەوێـت و دستاودەستكردنی دەسەڵاتیش لەوناوچەیەدا بە ئاشتییانە سەری نەگرت، لەو سەروبەندەدا ئەو گەشەسەندنەی كە پسپۆڕانی نێودەوڵەتی و بڕیاردروستكەرانی ئەمەریكا پێش بینییان دەكرد توشی وەستان و پاشەكشە بوون و لە جاران خراپتربوون.

دوای نزیكەی دەساڵ لە بەهاری عەرەبی، دۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆر خراپتر بووە، لەو ساتانە زۆر خراپترە كە بەهاری عەرەبی لە پێناویدا بەرپاكرا، گەشەی ئابووریی زۆر هێواشتر بووتەوە، چوون هەلەكان بۆ هەمووان وەك یەك دەستەبەر نین، گەندەڵی هەموو جومگەگانی دەسەڵاتی گرتوەتەوە، بەڵام ئەوەی گەشەی كردووە بواری جێندەرییە، بەپێی توێژینەوەی پسپۆڕانی سیاسی گەشەسەندنی بواری جیندەری لەلایەن دەسەڵاتدارانی دیكتاتۆرەوە بۆ ئەوەیە كە خەڵك بواری ئابووری و خزمەتگوزاریی و چاكسازیی سیاسی لەبیری خەڵك بەرنەوە. هەر بەپێی بۆچوونی پسپۆڕانی سیاسی ئەو كارەش هەڵەیەكی دیكەی ئەو قۆناغەیە.
حكومەتەكان لە سەر هاوارو دەنگ بەرزكردنەوەی هاوڵاتیان ڕانەهاتوون، لەناو خۆپیشاندانەكاندا خەڵكانی ئاسایی بەشداریی گەورەیان كردو دەنگی ناڕەزایەتی و ئۆپۆزسیۆن بوونیان زیاتر بەرزكردەوە كە لەپێش ئەو ساتانەوە نموونەی نەبووە، كەچی لەدوای ئەو ڕوداوانە خەڵكی جەزائیر و سودان هاتوونەتە سەرشەقام ستەم و چاوزیتكردنەوەی دەزگا داپڵۆسێنەرەكانی ئەو حكومەتانە نەبوونە ڕێگر لەبەردەم بەشدارییكردنی خەڵكدا، ئەمە لە حاڵێكیدایە كە بەهاری عەرەبیش نەیتوانیوە سەرجەم ئەو بەڵێنانە بباتە سەر كە بە خەڵكی دابوو، بەڵام دەكرێت بگوترێت : خاڵێكی هێناوەتە پێشەوە كە بایەخی تایبەت بەخۆیی هەیە، ئەویش ئەوەیە : وزەو توانا سیاسیەكانی نێو جیهانی عەرەبی بە خەبەر هێناوەتەوە و بە هەناسەیەكی درێژەوە لەگەڵ دۆخی گۆڕانكاریی لە وڵاتانی عەرەبیدا كار دەكەن.

لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم دا، هەڵوێستی واشنتۆن لەبەرامبەر پێشكەوتنەكانی دەوڵەتانی عەرەبدا زۆر جێگەی بایەخ نەبوو، ڕاستیشە كە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا پشتیوانی باری ئابووریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی دەكرد، بەڵام لەو باوەڕەدا بوون ئەو سەركردانەی ناوچەكەیان بەڕێوە بردووە و دۆستی ئەوان بوون باشترین كاریان ئەنجام داوە ، لە نموونەی ئەوانەش ئەنوەر سادات لە میسر و محمد رەزای پەهلەویی لە ئێران ، ئەوەش لەبەر ئەوەبوو كە بەرژەوەندیەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكایان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەپاراست.

لەداوی روداوەكانی 11 سێبتەمبەر ئەو هەڵوێستە گۆڕانكاریی بەسەردا هات، ئەوانەی بڕیاردەری سیاسەتی دەرەوەی ئەەریكا بوون بە پشتبەستن لە سەرنج و پێشنیارەكانی شارەزاو پشپۆڕانی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی ئەوانەی كە لەبواری گەشەپێدانی مرۆیی نەتەوە یەكگرتوەكان كاریان دەكرد گەشتنە ئەو بڕوایەی كە: ئەو توندڕەوییەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دا هەیە بەشێكی دانەبڕاوی ئەو دۆخەیە كە گوزارشت لە بارودۆخی خراپی وڵاتانی عەرەبی دەكات، دەوڵەتەكانیان داپڵۆسێنەرن، نادادپەروەریی لە ڕادەبەدەر و قووڵ پەیڕەو دەكەن، ئابووری چەقبەستوو خراپیان هەیە، كە تەنها لە لایەن دەوڵەتەوە بەڕێوە دەبرێت، هەربۆیە زۆرینەی خەڵكی لێبێبەش كراوە، بەڵام ئامانجی لەنگەر گرتنی ئەو دیموكراسیەتەی كە جۆرج بۆش بانگەشەی بۆدەكرد ناوچەكەی گەیاندە ئەو ئاستەی كە ئاگری جەنگێكی ماڵوێرانكەر لەناوچەكەدا هەڵبگیرسێت.

لەدوای جەنگەكانی (ئەفغانستان 2001) و (عیراق 2003) ئەمەریكیەكان پێیان وابوو گۆڕینی سیستەمی حوكمی ئەو دوو وڵاتە بەمانای (سەقامگیربوونی دیموكراسیەت) لەناوچەكەدا دێـت و بۆ ماوەیەك دوورودرێژ جێبەجێ دەكرێت، هەر بۆیە ( ئەجێندای ڕادەربڕینی  ئازادو سەربەخۆی لە رۆژهەڵاتی ناویندا)ی خستە بەرنامەی كارەكانی، ئەوەش لەڕێگەی (كردنەوەی بازاڕی ئازاد) بەو ئومێدەی شەپۆلەكانی بوژانەوەو گەشەسەندن زووتر ڕوو لەوناوچەیە بكەن، بۆ جێبەجێكردنی ئەو پلانەش  بەرنامەی تابیەتی هەبوو، لەوانەش لابردنی ڕژێمی سەدام حسین لە ساڵی 2003 دا، كارەكە ئەنجام درا بەڵام دواجار عێراقی خستە ناو شەڕێكی بەردەوام و ناوخۆیی و هەر ئەوەش بووە هۆی ئەوەی عێراق هەندێكجاریش لە قۆناغی نوێدا یاخی دەبوو لە ئەمەریكیەكان.

ئەو هۆكارانە بوونە هۆی لاربوونەوەی بەشێك لە ئاماژەكان كە بەرنامەی گەشپێدان داینابوو بۆ عێراق و دەرەئەنجامی چاوەڕوان كراو نەهێنێـتە دی، لەگەڵ ئەوەشدا كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوین بوونە هۆی ئەوەی  گۆڕانكارییەكانی عێراق ببێتە كارەساتێكی گەورە. حەزی مانەوەی دەسەڵاتداران بوونە هۆی ئەوەی چەندین شتی نامۆ لەناو دۆخی نوێی عێراقدا سەر هەڵبدەن، بەتایبەتی لە دەیەی یەكەمداو  ئەو قۆناغەش بە سێ تایبەتمەندی بناسرێتەوە:
1-گەشەسەندن بە بێ خۆشگوزەرانی.
2-ژیان بە بێ شكۆمەندیی.
3-لیبراڵیەت بە بێ ئازادیی لە بواری ئابووریدا.

بە هاندان و پشتیوانیكردنی هەندێك لە پسپۆڕانی (سندوقی دراوی نێو دەوڵەتی) ژمارەیەك لە وڵاتە عەرەبیەكان دەستیان كرد بە دابەشكردنی پشكی كۆمپانیا حكومیەكان ، بازرگانییان ئازاد كرد، وڵاتێكی وەكو میسریش كە بەدەست هەژارییەوە دەیناڵاند لەساڵی 2006 دا ڕێژەی فەرمانبەرانی لە (32%)  وە دابەزاند (26%).

هەرچەندە ئەم گۆڕانكارییانە كران و بووە هۆی گەشەكردنی ڕێژەیەكی دیاریكراو، بەڵام نەیتوانی وڵاتەكان لە دۆخی خراپی ئابووری دەربازبكات، بە پێی وتەی شارەزایان هەموو ئەو چاكسازییانە لەبەرژەوەندی ئەو كەسانە بوو كە لە دەسەڵاتەوە نزیك بوون.

بۆ نموونە تەنها لە تونس بنەماڵەی بن عەلی (220) كۆمپانیایان هەبوو، كە خاوەنی (21%) كۆی داهاتی گشتی وڵاتەكە بوون بۆ ماوەی (10) ساڵ لە نێوان (2000 -2010)، ئەو زانیارییانە كاتێك بۆ خەڵك ئاشكرابوو كە شۆڕشی جەماوەری لەو وڵاتە لەكۆتایی ساڵی (2010)هەڵگیرسا و بەڵگەنامەكان كەوتنە بەردەست، هەروەها خۆ دزینەوەی ئەو كۆمپانیایانە لە باج كە (1.2)ملیار دۆلار بووە تەنها لە ماوەی (2002-2009) ، هەروەها حكومەت كار ئاسانی زۆری بۆ كردوون لە بارەی پرۆژە ئابووریەكانی بواری نەوت و گازی سروشتی و سیستەمی بانكی.
لە ئێستادا ئابووری وڵاتە عەرەبیەكان متمانەی خۆیان لەدەست داوە لەبواری كاركردن لە خزمەتگوزاری كەرتی گشتی، خوێندن، تەندروستی، و چەندین بابەتی دیكە، ئەوەش بووەتە هۆی دروستكردنی ئاستەنگ بۆ چینی ناوەڕاستی كۆمەڵگە، كە بەشێوەیەكی گشتی لە كرێكارو جوتیارو فەرمانبەرانی ئاسایی وڵات پێكدێن و بە درێژایی مێژووش لە هەموو گۆڕانكارییەكاندا هەر ئەوانە بوونەتە قوربانی و زیانیان بەركەوتووە. بە پێی ڕاپۆرتی نەتەوە یەكگرتوەكان لە سەرەتای ساڵی (2010 ) وە نزیكەی (40.3 ) ملیۆن هاوڵاتی وڵاتانی عەرەب لە كەناری دۆخی هەژاریدا بوون .
لە نێوان( 2000-2009 )سەر لەبەری پێوەرەكانی ژیان بۆ هاوڵاتیانی عەرەب گۆڕانی بەسەردا هاتوە، ئاستی هەردوو بواری تەندروستی و پەروەردە داڕماوە، ساڵی( 2000 ) لە میسر ئاستی هەژاری گەشتوەتە (16.7%  )لە (2008 بەرزبووەتەوە بۆ (22% )، لە وڵاتی یەمەنیش لە (2005 ) دا (34 % )بوو بەڵام لە (2009) بەرزبوویەوە بۆ( 42.8%)،  كاركردن لە كەرتی گشتی لە وڵاتانی عەرەبی كێشەی بۆ دروست بووە، كوالیتی ئیشەكان زۆر خراپ بوون، بەشێكی زۆری پرۆژەكان شكستیان هێناوە، ئاستی وازهێنان لە قوتابخانەو نەخوێندەواریی بە ڕادەی بەرچاو بەرزبوونەتەوە، ئەوەشی دەچووە خوێندن، بڕوانامەكانیان نەیاندەتوانی كار بۆ خاوەنەكانیان بدۆزنەوە، ژمارەی بێكاریی لەناو لاوان و دەرچووانی زانكۆ بە ڕێژەی بەرچاو بەرزبوونەوە، لە ماوەی تەنها (20 ساڵی پێوەریدا كە قوتابییەك بچێتە قوتابخانە تا لە زانكۆ دەردەچێت )، لە نێوان( 1998 تا  2008) رێژەی بێكارییی 25% زیادی كردووە.

ساڵی (2010 ) لاوەكان (10/1)، لە (دە )كەس (یەك)ێكیانی بێكاربوون، یان كارەكانیان لەدەست داوە، ئەم ڕێژەیەش لە هەموو جیهاندا وێنەی نەبووە، لە هەمان كاتدا ملیۆنەها هاووڵاتی وازیان لە كەرتی گشتی (حكومی) هێناوەو پەنایان بردووەتە بەر كەرتی تایبەت، لە بەرئەوەی حكومەتەكان مووچەیان كەمكردەوەو بەو كەمیشەوە مسۆگەریش نەبوو، بیمەكانی (كار)و (كۆمەڵایەتی) و (تەندروستی)یان ڕاگرت، تەنانەت دەستیان برد بۆ مووچەی (خانەنشین)ەكانیش. ساڵی( 2009) ئەو كەسانەی كاری جوتیارییان دەكرد لە وڵاتەكانی (جەزائیر، میسر، مەغریب و تونس) وازیان لە كاری حكومی هێنا ڕێژەیان (40%) بوو، بەڵام تەنها لە سوریا ئەو ڕێژەیە گەشتبووە (20%).

ئاڵوگۆڕەكە لەزۆربەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناویندا نەبووە هۆی (هێنانەدی ئازادیی سیاسی) بزووتنەوە ئۆپۆزسیۆنەكانی میسر و سوریا لە لایەن حكومەتەكانیانەوە سزادران و چەوسێنرانەوە، لەو ڕێگەیەشەوە هەرچی (كاری مەدەنی و  رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدنی) بوو پەكیان كەوت، هەر ئەوە ڕێخۆشكەر بوو بۆ سەرهەڵدانی زیاتری كاری خێرخوازیی ئیسلامی و رێكخراوە دینیەكان، بەتایبەتی لە بواری دەستگرۆیی كۆمەڵایەتی و كۆكردنەوەی لەناكاو ، كەمكردنەوەی هەژاریی، هاوكاریكردنی بچووك و چەندین شتی دیكە.
ئاڵوگۆڕەكان بۆ سەركردەو بڕیاربەدەستانی وڵاتانی عەرەبیش نەبووە هۆی بەهێزكردنی بیروبۆچوون و قەناعەتەكانیان، یان بتوانن پشتیوانی لە بازاڕ بكەن و نەهێڵن گەلەكانیان زیانی گەروەیان پێبگات، تەنها كاریان بۆ ئەوە دەكرد چۆن لە سەر كورسی دەسەڵات بمێننەوەو بەردەوام بن، هەموو ئەم هۆكارانە بوونە هۆی سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی.

لە مانگی كانوونی یەكەمی (2010) دا دەرچوویەكی زانكۆ – محمد بوعزیزی- كاری دەستفرۆشی و عەرەبانەی دەكرد لەسەر شەقامەكانی پایەتەختی تونس، دوای ئەوەی هێزەكانی حكومەت سوكایەتییان پێكرد، ئاگری لە جەستەی خۆی بەردا، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی ئاگری  تووڕەیی جەماوەر بگرێـتەوەو  دوای چەند مانگێك خەڵك بەلێشاو ڕژانە سەر شەقامەكان و لە هەموو لایەكەوە داوای یەكسانی و دادپەروەرییان دەكرد، هەر لەو ڕێگەیەوە كۆڵیان بەحكومەت و سیستەمەكەیان دا و گۆڕییان. ئیتر لەوساتەوە بەهاری عەرەبی وەك ئاگر لە پوش بەربدرێت بەشێكی زۆری وڵاتانی عەرەبی گرتەوە، هەرچەندە ژمارەیەك توێژەر و شرۆڤەكاری سیاسی پێیان وایە سەردەمی پێش (2011) یان لە دوای سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی زۆر باشتر بوو لەدوای گۆڕانكارییەكان، (جگە لە تونس).
لە میسر كۆتایی بە حكومەتە هەڵبژێردراوەكەی مورسی هات، عبدالفتاح سیسی دیكتاتۆریان هێنایەوە، لە( 2013-2018) حكومەتی میسر (1500 )هاوڵاتی بێسەروشوێن كردووە، ساڵی( 2019)ش پەرلەمانی ئەو وڵاتە بڕیاری داوە كە بواری كاركردنی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی سنوردار بكات و ئازادییان كەمبكاتەوە .

لە سوریا خراپترین ڕوویدا، ساڵی( 2011)لە سوریا ناڕەزایی سەرتاسەریی بۆ لابردنی بەشار ئەسەد هاتە كایەوە، لەبری ئەوەی بەدەست لەكاركێشانەوە وەڵامی خەڵكی خۆپیشاندەر بداتەوە، ئەسەد فەرمانی بە هێزەكانی كرد هێرش بكەنە سەر خۆپیشاندەران و بەوەش وڵات كەوتە نێو جەنگێكی خوێناویی و لەو پێناوەدا نزیكەی نیو ملیۆن مرۆڤ لەناوچوون، لە ئێستەشدا رژێمی ئەسەد پێی قایمترە لە ساڵانی پێشوو، هەزاران كەس  لەناو زیندانەكاندا چاویان بە خۆر ناكەوێت، دەیان شارو شارۆچكەو گوند وێران بوون، دواجاریش ئەسەد چوویەوە ئەو شوێنانەی كە پێشتر ئۆپۆزسیۆنەكان لەدەستیان سەندبوویەوە، هەر لەناوخۆی ئەو وڵاتەدا زیاتر لە شەش ملیۆن هاوڵاتی وڵاتەكەی بێ جێگەو ڕێگەن و ئاوارەن و ناتوانن بگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵ و گوزەرانی خۆیان.

سیستەمی سیاسی هەردوو وڵاتی سعودیەو ئیماراتیش كە بەهاری عەرەبی نەچووەتە وڵاتەكانیان روبەڕوی ڕەخنە بوونەتەوە لەبەر ئەوەی دەستیان هەیە لە جەنگی ناوخۆیی یەمەندا، لەناوخۆی وڵاتەكەشیاندا دەستیان داوەتە گرتن و زیندانی كردنی ئەو كەسانەی كەڕەخنە لە سیاسەتی حكومەتەكانیان دەگرن ، بەتایبەتی لەناو تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا، دیارترین نموونەش كە ڕووبەڕووی سعودیەكان بوویەوە كوشتنی رۆژنامەنوسی بەناوبانگ (جەمال خاشوقچی) لەناو سەفارەتی وڵاتەكەی خۆیان لەوڵاتی توركیا لە مانگی تشرینی یەكەمی  2018 دابوو.

لە لوبنانیش هەرچەندە لەچاو وڵاتانی دیكەی عەرەبیدا بە بڵندگۆی ئازادی دادەنرێت، كەچی دەوڵەت دەستی ناوەتە بینی هاوڵاتیان و بە تەواوی ئازادییەكانی لێ سەندوونەتەوە. تەنها ل ساڵی( 2008) دا ( 38) كەس لێپێچینەوەی یاساییان لەگەڵ كراوە لەبەر ئەوەی چالاكیی دژە دەوڵەتیان هەبووە لە تۆڕە كۆمەڵایەتیەكاندا. زۆرینەی لێكۆڵینەوەكانیش لە لایەن دەزگای ئاسایشەوە كراوە نەك دادگا.

بە پێی توێژینەوەیەك كە (Freedom House) ئەنجامیداوە دەركەوتووە لە (18) وڵاتی رۆژهەڵاتی ناوین دا ئازادی رۆژنامەوانی پاشەكشەی كردووە، هەر بە پێی توێژینەوە زانستیەكانی لایەنە فەرمیەكان وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوین و باكووری ئەفەریقا خراپترین رەوشی دیموكراسییان هەیە، ئازادیی و رۆشنبیری و بەشداری سیاسی بوونیان نیە.

لەگەڵ لە ناوچوونی ئازادییە سیاسیەكاندا هەموو ئەو دەستكەوتانەی كە چەندین ساڵ بوو لەبواری گەشەپێداندا بەدەست هاتبوون لەناوچوون، راپۆرتی مافەكانی مرۆڤ و رۆژنامەوانی زۆرن كە لە لایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە دەرچوون و باس لەوە دەكەن لە ساڵی (2018) دا یەك لەسەر  پێنجی دانیشتوانی وڵاتانی عەرەب كە دەكاتە نزیكەی ( 65 )ملیۆن كەس لەخوار هێڵی هەژارییەوەن، ئەڵبەتە ئەو ژمارەیە بە پێی پێوەری بانكی نێو دەوڵەتی دیاریكردووە، كە دەبێت هەموو هاوڵاتییەك رۆژانە (1.9) دۆلاری دەست بكەوێت ، بەو پێیە بێت یەك لەسەر  سێی ئەو وڵاتانە لە حاڵەتی هەژاریدا ژیان بەسەر دەبەن.
لە ڕاستیدا ئەو ناوچە عەربییانە لە نێوان( 2013-2015) هەژارترین ناوچە بوون لە هەموو جیهاندا، لە كۆی گشتی هەژاریی وڵاتانی عەرەب لە ڕێژەی (4% ) ەوە بەرز بووەتەوە بۆ (6.7%) بەڵام تەنها لە میسر( 28% )بووە لە( 2015 ) و ئێستەش بەرزبووەتەوە بۆ (33%)لەبەر ئەوەی ئاستی نرخی دراوی میسری (جونەیهـ) لە بەرامبەر دراوە جیهانیەكاندا نزمترین ئاستی بەخۆوە بینیەوو بووەتەهۆی كورتهێنان لە ساڵی (2016) دا.

هەر لەو ساڵەدا( 2007) لە رۆژهەڵاتی ناوین و باكووری ئەفەریقا دا (15) ملیۆن منداڵ (نەچوون)ەتە قوتابخانە یان (واز)یان لە قوتابخانە هێناوە،  خۆ ئەگەر سەرنجی یەكسانی و جێندەر بدەین هەست بەوە دەكەین كە ڕەوشەكە زۆر خراپە، بە پێی ئاماری ڕێكخراوەی نەتەوە یەكگرتوەكان (10) وڵاتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفەریقا لە ڕیزی هەرە وڵاتە خراپەكانی دونیان، لەوانەش (جەزائیر، میسر، ئێران، عێراق، ئەردەن، لوبنان ، مەغریب، سوریا، تونس و یەمەن)ن.
بەڵام خراپترین پاشەكشە لە دوو وڵاتی سوریا و یەمەن هاتوونەتە پێش، لەبەر ئەوەی ئەو دوو وڵاتە خوێناویترین ناكۆكی تێكەوتووە، سوریا لە نێوان( 2012 -2017) دا (27 )پلە لەڕووی گەشەپێدانی مرۆییەوە دابەزیوە، یەمەنیش (20) پلە ، ئەمە لەكاتێكدا (85%)ی خەڵكی سوریاو (80% )ی یەمەن لەئاستی هەژاریدان، لەساڵی (2018)دا  (10.5) ملیۆن خەڵك ئاسایشی خۆراكیان لە مەترسیدا بووە.

دابەزینی ئابووری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفەریقا زۆر بەخراپی پاشەكشەی كردووە، نرخی نەوت ڕووی لەكزیی كردووە لەنێوان (2014-2016)دا،  گەشەی ئابووری لەنێوان (2015-)2016 بەڕێژەی( 3.6%) بووە بەڵام لە( 2017 )دا دابەزیوە بۆ( 1.6% ) و لە (2018) دا خراپتر بووە هاتووە بۆ (1.3%)، یەكێكیش لەهۆكارەكانی ئەو پاشەكشەیە بریتی یە لە قەرزار بوونی بەشێك لەو وڵاتانە، هەر بۆ نموونە لە ئێستادا لوبنان( 153%) ی كۆی گشتی بودجەی ساڵانەكەی قەرزارە، ئەوەش لە ئاستی جیهاندا بە پلەی سێیەم دێت.

ئەم حاڵەتە بۆ وڵاتێكی وەكو سعودیەش هەروایە، لەبەر ئەوەی تا ئێستا (31) ملیار دۆلار قەرزار بووەو بۆیەكەمجار لە مێژووە ئەو وڵاتەدا بودجەی ساڵانەكەی كورتدەهێنێت، ئەوەش لەبەر دابەزینی نرخی نەوت بووە لەو ساڵانەدا. بەڵام بە پێچەوانەوە ئیماراتی عەرەبی  لەڕێگەی چەند پلانێكی وردەوە خۆی لەو كێشانە دزیوەتەوەو ئابووریەكەی توشی كێشە نەبوەتەوە.

ئەو گەشەكردنە لاوەكی و كەمەی كە لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفەریقادا هەیە شایانی ئەوەندە دڵخۆشی نین، چونكە پێداویستی هاوڵاتیەكانیان پڕناكەنەوە، تەنها لەو وڵاتانەدا نەبێت كەلە ڕێگەی نەوتەوە تا ڕادەیەكی باش نەیانهێشتووە زیانی قورس بەر هاوڵاتیانییان بكەوێت، لە نموونەی كوەیت، قەتەر، عومان، و ئیمارات و سعودیەش ئەمە سەرەڕای ئەوەی وەبەرهێنانی دەرەكی لەو وڵاتانەدا بەڕێژەی بەرچاو كزبوون. كە لە پێشوودا ئاستی وەبەرهێنانی جیهانی (10.8%) بووە بەڵام لە (2018 )دا دابەزیوە بۆ( 2.4% ) كە ئەوەش ڕێژەیەكی ئێجگار كەمە.

یەكێكی دیكە لە كێشەكان، نەمانی متمانەی هاوڵاتیانی عەرەب و ناوچەكەیە بەحكومەتەكانیان ئەمە لەكاتێكدا لە ڕابوردوودا ڕێژەكە زۆر بەرزبووە، (بایۆمەتری عەرەبی) نموونەی شەش وڵاتی وەرگرتووە (جەزائیر، میسر، ئەردەن، لوبنان، مەغریب، تونس و فەلەستین) ، بە پێی ئەو ئامارە لە ساڵی(2011) دا ڕێژەی ئەو هاوڵاتیانەی متمانەیان بە حكومەتەكانیان بووە (60% )بوون، بەڵام لە ساڵی(2016) دا( 47% ) یان متمانەیان بە حكومەتەكانیان هەبووە.
لە لایەكی دیكەوە( 60%) ی بەشداربووانی ئەو ڕاپرسییە متمانەیان بە سوپای وڵاتەكەیان نەماوە كە پارێزگارییان بكات، ئەمە لە كاتێكدا لە (2011) دا (49% )بووە ، پاشان بە پێی ڕاپرسییەكی (BBC) نیوەی ئەو كەسانەی بەشداریی ڕارسیەكەی ئەو پێگە ئەلیكترۆنییەیان كردووەو تەمەنیان لە نێوان( 18-29) ساڵیدایە حەزیان بەوە بووە كە نیشتیمانەكەیان بەجێ بهێڵن، هەمووشیان هۆكارەكەیان بۆ هەبوونی شەڕكردووە لەناوچەكەدا.

لەگەڵ كاریگەرییە گەورەكانی بەهاری عەرەبی لە هەموو ڕووەكانەوە، ئەگەر بەراوردیان بكەین بەپێش ڕوودانی ئەو خۆپیشاندانانە، ئەوا جیاوازییەكی گەورەتر لەوانە ئەوەیە هیچ جۆرە چاكسازییەك (كەجێگەی ئاواتی هەموان بوو ، بەهاری عەرەبی لەپێناویدا ڕوویدا) ئەنجام نەدراوە.

تا ئەم چركە ساتەش چالاكی سیاسی و رۆشنبیریی رۆژهەڵاتی ناوین و باكووری ئەفەریقا لەو بوارەدایە كە چۆن بتوانن خواستەكانی بەهاری عەرەبی بەدەست بهێنن، بەتایبەتی لەناو چینی تازە پێگەشتووان و لاواندا. بەڵام ئەوەی سەلمێنراوە ئەوەیە حكومەتەكان خۆیان نادەنە دەست خەڵك و تەسلیمی مەرگی خۆیان نابن.
ساڵی(2018) خۆپیشاندان لە(عێراق، ئەردەن، لوبنان، مەغریب، سودان و تونس) ڕویاندا، تەنها لە جەزائیر و سودان خۆپیشاندەران توانییان (عبدالعزیز بۆتەفلیقە) و (عومەر حەسەن بەشیر) یان ناچار بە دەستلەكار كێشانەوە كرد، لەگەڵ ئەوەشدا خۆپیشاندەران بەردەوام بوون لە خۆپیشاندانی ئاشتییانە، تەنانەت كاتێكیش حكومەت توندوتیژیی دەنواند ئەوان دەستیان لە ڕێبازیی ئاشتیانە هەڵنەدەگرت، خۆپیشاندەران داوای چاكسازیی و بەرقەراربوونی دیموكراسیەتیان دەكرد، ئەوەی ئەو دوو خۆپیشاندانەی لەوانی دیكە جیادەكردەوە بریتی بوو لە وەرگرتنی ئەزموون لە هەردوو وڵاتی میسر و سوریا.

لە سودان خۆپیشاندەران داوای دەستاودەستی سیاسی و ڕادەستكردنی دەسەڵاتیان بە شێوەی ئاشتیانە دەكرد، ئەڵبەتە ئەمە لە دوای كارەساتەكەی مانگی حوزەیران و 17 ئابی ئەمساڵ كە بوونە هۆی كوژرانی (100)كەس و بریندار بوونی دەیان خۆپیشاندەری دیكە، بەڵام دواجار خۆپیشاندەران و حكومەتی نوێ گەشتنە ڕێكەوتنێكی نوێ بۆ ماوەی( 3) ساڵ و لەو ماوەیەدا بە هەردوو لایان كار بكەن بۆ دەستاودەستكردنی دەسەڵاتی سیاسی ئەو وڵاتە.