07:06 - 08/09/2019

سەمەرەكانی مەحكەمەی سەورە لە دامەزراندنەوە تا هەڵوەشاندنەوە‌

پەیسەر

عێراقیەكان لە دێر زەمانەوە ئەزموونی باشیان لەگەڵ دادگاو دادوەرەكاندا نیە، لەزۆرینەی وڵاتانی دونیادا كاتێك باس لە دادگا دەكرێت، خەڵكی وڵاتەكە هەست بەوە دەكەن بەرگرییان لێدەكرێت، یان لانی كەم ستەمیان لێناكرێت، بەڵام لە عێراق بە پێچەوانەوەیە، عیراقیەكان كاتێك باس لەدادگاو دادوەرەكان دەكەن یەكسەر جیاوازی و مەحسوبیەت و دەسەڵاتداریی و بەرتیل و لایەنگرییان بیردەكەوێتەوە، چوون لە سایەی ئەو دادگاو دادوەرانەدا كە ساڵانێكی زۆر حوكمی وڵاتیان كردووە بەجۆرێك ئازاریان چەشتووە كە هەرگیز لە بیریان ناچیتەوە. ئەم حاڵەتە هەر لەسەرەتای حوكمی پاشایەتیەوە هاتووە تا گەشتووە بە ئەمڕۆش!

مەحكەمەی عورفی و مەحكەمەی سەورە:
یەكێك لەو كێشانەی كە لەدادگا عورفی- سەربازیی- و شۆڕش دا هەبوو ئەوەبوو كە پێداچوونەوە – تەمییز- ی تێدا نەبوو، هەروەها نەدەچوونە ژێر باری لێپرسینەوەو چاودێرییەوە هەرچیەكیان بكردایە لێپرسینەوەیان لێنەدەكرا، هەربۆیە ئەوانیش خۆیان لە سزا و ئەشكەنجەی جۆراوجۆر نەدەپاراست، بۆ دەستخستنی یەك زانیاریی جۆرەها شێوازی ئەشكەنجەیان دەگرتە بەر، ئەمە لە كاتێكدا ئەوانەی لەو دادگایانەدا كاریان كردووە هیچیان نەك دادوەر و قازی و تەنانەت شەرعزانیش نەبوون، بەڵكو كەسانی پلەباڵای سەربازی و ئەندامانی ئەمن و هەواڵگریەكان و حیزبیەكان بوون، وەك شارەزایان باسی دەكەن هەندێك ڕوداویش بووە دادگای كاتییان بۆ دیاریكردووەو هەرلەوێدا كارەكانییان تەواوكردووە ، وەك دادگایی كردنی عەبدولكەریم عارف و ئەوەی پێی دەگوترێت شۆڕشی 8/شوبات/ 1963. لاپەڕەكانی مێژووی مەحكەمەكنی عێراق ناوی ئەو جۆرە بەناو دادوەرانەی تۆمار كردووە كە ڕۆڵی خراپیان هەبووە لەوانەش(شمس الدین عبدالله و نجم الدین عبدالله) كە دوو سەرۆكی مەحكەمەی عورفی بوون.

دادوەرەكانی بەعس:
لە دوای شۆڕشی 17 تەمووز1968 كە بەعسیەكان بەتەواوی هاتنە سەرحوكم، چەند ناوی دیكەی دادگاییكردن دێنە پێشەوە بەناوەكانی عزت مستەفاو حەسەن جاسم و هەندێك لە ئەندامانی  سەركردایەتی حیزبی بەعس، هەر لەو سەرو بەندەشدا دادگایەكی كاتی هەبوو لە ناو كۆشكدا و تەها یاسین رەمەزان  بەتاقی تەنها سەرۆكایەتی دەكردو بەڕێوەی دەبرد، نەك هەر یاساناسێكیشی لەگەڵ نەبوو، بەڵكو هیچ كەسێك لەو دادگایەدا جگە لە خۆی بوونی نەبوو، وەك دەگوترێت: بكوژو ببڕ خۆی بوو، نە چاودێری دەكراو نە كەسیش لێی دەپرسییەوە.

دامەزراندنەوە:
پاشان دادگای شۆڕش جارێكی دیكە دامەزرایەوە بەسەرۆكایەتی (عەلی هادی وتوت)و ئەندامێتی هەندێك لە ئەفسەرانی سەربازیی، ئیشی ئەم دادگایە بریتی بوو لەهەموو ئەو كێشانەی پەیوەندییان بە باری ئەمنی ناوخۆی عێراقەوە هەبوو، كە مەبەست لە باری ئەمنی پاكتاوكردنی هەموو نەیارەكانی بەعس بوو، تەنانەت ئەوەندە وردیان كردبوویەوە هەركەسێك قسەیەك یان سوكایەتیەك بكات بە سەرۆك دەنێردرایەو ئەو دادگایەو بەزوترین كات دۆسیەكەی یەكلایی دەكرایەوەو لە سێدارەیان دەدا. بۆ ئەو مەبەستەش هیچ پێویستی بە دەقی یاسایی یان مادەو بڕگە نەبوو.

عەواد بەندەر كێیە؟
یەكێك لەو كەسانەی كە لە سەردەمی سەرۆكایەتی سەدام حسین دا بووەتە سەرۆكی مەحكەمەی سەورە بووە، عەواد حەمەد بەندەر السعدون بووە،  عەواد بەندەر یەكیك بووە لەو سەرۆك مەحكەمانەی كە زۆرترین تاوان لەسەر دەستی ئەودا ڕوویان داوە، عەواد لە ساڵی 1940 لە بەغداد لە دایك بووە، ساڵی 1967 كۆلێژی یاسای لە زانكۆی بەغداد خوێندووە، لەناو حیزبی بەعسدا پلەكانی بڕیوە تا گەشتووتە ئەندامی فیرقە، لە ساڵی 1983 وە بە فەرمی بوەتە سەرۆكی مەحكەمەی سەورە تا ساڵی 1991. وەك جێگری سكرتێری نوسینگەی تایبەتی سەدام حسین بۆ ماوەیەكی زۆر كاری كردووە، لە كاتی هێرشكردنە سەر كاروانی ئۆتۆمبێلەكانی سەدام حسین لە شارۆچكەی دجێل لە ساڵی 1982 عەواد یەكێك بووە لەو كەسانەی  فەرمانی كوشتنی 148 كەسی ئەو شارۆچكەیە، لە سەر ئەو دۆسیەیە لە رۆژی 5/11/2006 لەگەڵ بەرزان تكریتی بڕیاری لە سێدارەدانیان بۆ دەرچوو لە بەرواری 15/1/2007 لەسێدارە دران و دواتر تەرمەكانیان برانەوە بۆ گوندی عۆجەی تكریت لە پاریزگای سەڵاحەدین.

بڕیاری سەیرو سەمەرە:
وەك باس دەكرێت عەواد بەندەر بڕیاری سەیری داوە لەبارەی ئەو كەسانەی كە چوونەتە دادگاكەیەوە، دەگوترێت ژمارەیەك زیندانی  كە تۆمەتی جۆراوجۆر درابوویە پاڵیان، بۆ یەكلایی كردنەوەی دۆسیەكانیان گوتوویەتی ڕیزیان بكەن، كە ژمارەیان نزیكەی 30 كەس بووە، كاتێك دەچێت بۆ لایان دەبینێت كەسێكی ڕەش پێست لە ناوەڕاستی ڕیزەكەدایە، بەندەر دەڵیت ئەوانەی لای ڕاستی ڕەشەوەن بۆ سێدارە، ئەوانەی لای چەپیەوەن بە خۆشیەوە بۆ زیندانی هەمیشەیی.

قازیەكانی شۆڕش:
قازی یان بە واتایەكی تر (دادوەر) لە هەرجێگەیەكدا بێت ڕەنگدانەوەی كۆمەڵگەكەی خۆی لە سەرە، قازیەكانی عێراقیش بێگومان لەو هاوكێشەیە بەدەرنین، خۆ ئەگەر بە شێوەی تایبەت تریش لە دۆخی ئەو قازییانە بڕوانین كە لەناو دادگای شۆڕشی عێراقدا ڕۆڵیان بووە، ئەوا بێگومان دەگەینە ئەو ڕاستیەی كە ئەوان شتێكینان نەگوتووە، یان نەكردووە تا حیزبی بەعسی عەرەبی ئیشتیراكی  ئاگادار نەووبێت. چوون ئەوانیش دواجار كوڕی كۆمەڵگەو ژینگەكەی خۆیانن، كۆمەڵگەی عێراقیش لەكاتی هاتن سەركاری حیزبی بەعسەوە لە ساڵی 1963 ئیتر بووە كۆمەڵەگەیەكی حیزبی و یەكلایی كردنەوەی هەموو بابەتەكان پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە پێوەرەكانی ئەو حیزبەو كەسە دیارەكانیەوە هەبوو. هەر بۆیە ئەو داوەرو بەرپرسە جۆراوجۆرانەی لە ژێر ئەو سیستەمەدا دەهاتنە پێشەوە بە هەمان جیهانبینی بەعسیەكان دەیانڕوانی و بە هەمان پێوەرەكانی ئەوانیش شتەكانیان پێوانە دەكرد. هەربۆیە دەبوو چاوەڕێ نەكرێت لە دادوەرێكی ئەو سەردەمەوە دادپەروەریی پەیڕەو بكرێت و لە بەرپرسێكیشەوە چاوەڕێی بەرپرسیارێتی بكەیت، ئەوەی هەبوو بریتی بوو لە پاراستنی سیستەمی فەرمانڕەوایی ئەو دەوڵەتەی كە پێی وابوو پارێزەری بیری نەتەوەی عەرەبەو ئیسلامیش مراتێكی نەتەوەی عەرەبەو بۆ ئەوان ماوەتەوە، لێرەوە دژایەتی تەواو بۆ هەموو بۆ ئەو نەتەوانەی (نا عەرەب)ن و بۆ هەوو ئەوانەش كە (ناموسڵمانن – بە پێوەری بەعس) دەكرا، نەك هەر ویژدانیان ئازاری نەدەدان ، بەڵكو دژایەتی و ڕێگری، تا ڕادەیی كوشتن و ڕاوەدوونان و شاربەدەركردن و كۆمەڵكوژیش بە لایەنانەوە نەك هەر ئاسایی بوو، بەڵكو بە ئەركی نەتەوەیی و موسڵمانێتی خۆیان دەزانی.

كێیان بردۆتە بەردەم ئەو دادگایە؟
هەر بۆیە هەموو ئەوكەسانەی كەڕووبەڕوو بوونەتەوە لەگەڵ مەحكەمەی سەورەی حیزبی بەعس یان ئەوەیە لە نەتەوەیەكی دیكەبوون، یان هەڵگری ئاینێكی دیكە، یاخود بیروباوەڕی بەعسی قبوڵ نەكردووە، هەربۆ نموونە شێعەكانی عێراق بە پاساوی گوێڕایەڵی بۆ ئێران قەتڵوعام كردو كوردەكانیش بە حوكمی نەتەوەی جیاوازی ناعەرەب، (ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆڕش) کە بەرزترین دەسەڵاتی بەعس بوو لە عێراقدا و لەو كاتەشداا خودی سەددام حسێن سەرۆکی بوو، بە فەرمانی ژمارە (١٦٠) لە رۆژی ٢٩ی ئاداری ١٩٨٧دا بڕیاری دەستپێکردنی پرۆسەی ئەنفالی دەرکردو لەو میانەیەشدا  182 هەزار كورد كۆمەڵكوژكران و تا ئێستەش ڕوفاتی زۆرێك لەوانە نەدۆزراونەتەوە، ئەمە سەرەڕای ئەو هەموو كەسە عێراقیەی لە زیندانەكانی عێراقدا و بەپێی بڕیاری دادگای شۆڕشەكەی بەعس لە سێدارە دران، لە هەردوو زیندانی (ئەبوغرێب) و (موسڵ). وەك شارەزایان باسی دەكەن بڕیاردان لەسەر بنەمای حیزب و تاكەكەس بووە، بەڵام زۆرینە كۆكن لەسەر ئەوەی هەركەس بە هەر تاوانێك چووبێتە بەردەم دادگای شۆرش –مەحكەمەی سەورە- ئەوا یان حوكمدراوە بە زیندانی هەمیشەیی یاخود لە سێدارە دراوە.

مەرسووم:
لە پێگەی فەرمی (القوانین و التشریعات العراقیە) دا هاتووە كە مەرسوومی پێكهێنانی –دادگای شۆڕش- مەحكەمەی سەورە، دەگەرێتەوە بۆ رۆژی 28/5/ 1963 و ژمارەی مەرسوومەكە 397،  تیایدا هاتووە: پاڵپشت بە بڕگەی دووەم لە بڕیارە ئەنجومەنی نیشتمانی سەركردایەتی شۆڕش لە ڕۆژی 10/3/1963 هەروەها پاڵپشت بە داوای وەزیری بەرگری، ئەمڕۆ ئەو ئەنجوومەنی نیشتیمانی سەركردایەتی شۆڕش ئەم بڕیارەی خوارەوەی پەسەند كرد.

مادەی یەكەم: دادگای شۆڕش (مەحكەمەی سەورە) پێكدێت لە:
1-    موقەدەم ڕوكن : حسین عبدالجبار بە پلەی ئەندام.
2-    موقەدەم ڕوكن: حسن مستەفا نقیب/ ئەندام.
3-    فازڵ جاسم العانی: ئەندامی یەدەگ؟

مادەی دووەم:
ئەم مەرسوومە بڕیاری 373 ی رۆژی 25/5/ 1963 هەڵدەوەشێنێتەوە.
ئەم مەرسوومە پێویستە جێبەجێ بكرێت لە لاەن وەزیری بەرگری یەوە.
لە بەغداد نوسراوە لە رۆژی 4/محرم/1383 بەرامبەر 28/5/1963.
واژۆكان، موشیر ڕوكن، عبدالسلام محمد عارف، سەرۆك كۆماری عێراق.
صاڵح مهدی عماش، سەرۆك وەزیران و وەزیری بەرگریی.
ئەم مەرسوومە لە رۆژنامەی وەقائعی عێراقی ژمارە 820 لە بەرواری  22/6/1963 بڵاوكراوەتەوە.

هەڵگەڕانەوەی سیحرەكە:
زۆربەی جار شۆڕش لە دژی شۆڕشگێرەكان  خۆیان بەكار هێنراوەتەوە، سەرۆکی دادگای شۆڕش لە سەردەمی عەبدولکەریم قاسمدا، کەسێک بوو بەناوی عەقید مەهداوی. تۆمەتبارەکەی ناو قەفەزی تۆمەتباریی، وەزیری ناوخۆی پێشووی سەعید قەزاز بوو. کە چەندین و چەندین بڕیاری ئیعدامکردنی ئیمزاکردبوو دژی جۆرەها تۆمەتبار بەحکومی ئەوەی وەزیری ناوخۆ بووە. پاش شۆڕشی ١٤ی تەموز دیمەنەکە هەڵگەڕایەوە و دەستگیریان کرد و ڕەوانەی دادگای شۆڕشیان کرد بە سەرۆکایەتی مەهداوی. ئەوەش لەكاتێكدا بوو كە لە عێراقدا دۆخێك هاتبووە كایەوە كە پێی دەگوترا ئەحكامی عورفی.

ڕادیۆی (صوت العرب) ناوی نابوو سێرکەکەی مەهداوی، بەڵام هیچێك لەوانە ئەویان نەترساند بەڵکو وتارێکی دا کە یەکێکە لە وتارە هەرە ئازا و ڕەوانەکانی داکۆکیکردن  لەمافەكانی تاك و گشتی. گوتی (من دەزانم ئێوە حوکمی ئیعدامم دەدەن بەڵام پێتان دەڵێم کاتێک کە سەردەکەوم بۆ پەتی سێدارە لەژێر پێی خۆمدا خەڵکانێک دەبینم کە شایستەی ژیان نین).

سەرۆکی دادگا لێی پرسی:(ئەوە بە رۆڵەکانی گەل وا دەڵێیت؟). وەڵامی دایەوە و گوتی:(ئەمانە چڵیتەکانی گەلن)، دیارە ئەم هەڵوێستە هەڵوێستێکی سەیر نییە، چونکە پێش ئەو یەکێک لە حوکمدراوەکان لە عێراقدا بە ئیعدام لە ماڵئاوایی خێزانەکەیدا شیعرێکی میللی دانابوو کە دەڵیت خەفەت مەخۆن و گوێ مەدەنێ(پەتی سێدارە جۆلانەی پاڵەوانەکانە).

جگە لەوەش چەندین كەسی دڵسۆزو ئەندامی باڵای حیزبی  لەژێر دەسەڵاتی ئەو مەحكەمەیەدا لە سێدارە دراون و دەیان ئەفسەری سەربازییان پێ لەناوداوە، ئەو مەحكەمەیە رۆڵی زۆر هەبووە لە یەكلایی كردنەوەی دەسەڵات بۆ سەدام و كوڕەكانی و بنەماڵەكەی، بەڵام دواجار كارە نامرۆیی و نالەبارەكانی بووە هۆی لەناوچوونی خۆیان. تا ئەوەبوو لە ساڵی 1991 دا كۆتایی بە دەسەڵاتەكانی هێنرا، بەڵام نابێت ئەوەمان لە یاد بچێت تاكۆتاییەكانی دەسەڵاتی حیزبی بەعس و سەدام حسین لە ستەم و دەستدرێژیی بۆ سەر خەڵكی جۆراوجۆری عێراق درێغییان نەكردووە.

هەڵوەشاندنەوەی مەحكەمەی سەورە:
دوای ئەوەی حیزبی بەعس لە ساڵی 1991 كەوتبوویە بەرچاوی میدیاكان و گڵۆڵەی دەسەڵاتی بەرەو لێژیی دەڕۆشت، زۆرینەی ڕێكخراوەكانی مافی مرۆڤ چاویان خستبوویە سەر ئەو ستەمانەی لەلایەن بەعسەوە لە هاوڵاتیانی عێراق دەكرا، بۆ ئەوەی خۆی لەو كێشانە بدزێتەوە و حیزبەكەی بەشێوەیەكی جوانتر نیشان بدات، لەباكووریەوە هەر سێ پارێزگای كوردنشینی لەژێردەستدا نەمابوو، لە باشووریشەوە شێعەكان سەرقاڵی ڕاپەڕین و بەگژدا چوونەوەی بەعس بوون، دەبوو بۆ ئەوەی خۆیان لەو تەنگەژانە دەرباز بكەن ئەنجوومەنی باڵای شۆڕشی بەعس بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی مەحكەمەی سەورەو عەواد بەندەری گەڕاندەوە بۆناو كۆشكی كۆماریی.