11:15 - 04/09/2019

كێ لەسەر عەرشی ئێران دادەنیشێت؟‌

پەیسەر

بەم دواییانە مەیدانی سیاسی ئێران خۆی شەڕێكی زارەكی دەبینێتەوە، ئەم شەڕە بەدەر نییە لە برینداركردن و یەكترتۆمەتباركردن بە گەندەڵی و درۆ هەروەها نەبوونی توانایی ئاینی لە نێوان دوو ڕووخساری سیاسی و ئاینی دیار. ئەوانیش هەریەك لە ئایەتوڵا محەمەد یەزدی سەرۆكی كۆمەڵگەی حەوزەی زانستی قوم و ئایەتوڵا سادق لاریجانی سەرۆكی كۆمەڵگای دیاریكردنی بەرژوەندییەكانی دەسەڵات

ئاماژەیەكی ڕوونە كە ململانێ سیاسسیەكان بۆتە كێشانی نیگاری داهاتووی ئێران بەوەی چەندین لایەن دەستیان وەرداتە كاروبارەكانەوە. لە كاتێكدا جێبەجێكاران دەیانەوێت ڕۆڵی خۆیان لە قۆناغەكانی داهاتوودا هەبێت و پاڵپشتی ئەو كەسانە بن كە لە ڕووی فكرەوە نزیكن لەیەكترەوە. لەم ساتە وەختەدا چەندین بەربەست دانراوە تاوەكو هەلەكان كەمتر بێنە بەدەستەوە، چەندین كەسی دیكە خاوەنی گرێبەستن ئەوەش وایكردووە كە كێبڕكێكان زیاتر دەربكەون. 

لە مەیدانێكی دیكەدا، كە لەوی دیكە جیاواز نییە، وێنەیەكی دیكەی كاریگەر بۆ حجەتول ئیسلامی سەرەكی دانبێن و لەوانەش سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری بەوەی كە پیاوێكە خاوەنی دەستێكی ئاسنینە بۆ ئەوەی بنەبڕی گەندەڵی بكات. ئەو سەركردایەتی پرۆسەی پاكتاوی جەستەی دادوەری دەكات. ئەوەش ئاماژەیەكە بۆ ئەوەی هەڵبژاردنی سەرەكی سەرۆكایەتی بدۆڕێنێت، بەوەی كە پێگەی سیاسی و كۆمەڵگە چەندین جار بەرامبەر بۆتەوە و دەسەڵاتی دادوەری دەیانەوێت گەندەڵی لەناوبەرن، ئەوەش تەنگژەیەكە لە لێدانی بنەماكانی ئێران. 

ململانێی یەزدی-لاریجانی 
لە لایەكی دیكەوە، ئامادەی سیاسی جەنەڕاڵ قاسمی سولەیمانی بە شێوەیەكی پێشوەخت كە وەكو سەركردەیەكی سوپای قودس و جێهیشتنی مەیدان" سەركردەی سێبەر" كە مەیدانەكانی عێراق و ئەفغانستان و سوریا و لوبنان بەڕێوە دەبات. ئەوەش وایكردووە زۆرترین ئامادەیی لە مەیدانی ناوخۆ هەبێت، خاوەنی ڕای سیاسەتی دەرەكی و سیاسەتی ئابووری هەیە. هەفتەیەك بەسەر لێدوانی سلێمانیدا تێنەپەڕیووە و ئامادەیی خۆی پیشان نەداوە. لە كاتێكدا ڕەوتی چاكسازی هەوڵدەدەن كە هاوكێشەیەكی نوێ/ كۆن بێنەوە مەیدانی سیاسەت. ڕەوتە مەزهەبیەكان لە هەوڵی ئەوەدایە هاوپەیمانیەكانی خۆی بەرەو پێبدات، ئەحمەدی نەژادیش دەیەوێت بە ڕةوتێكی تەواو جیاوازەوە دەربكەوێت و ئەنجومەنی هەمواری دەستووری بەلاوە بنێت. هەموو لایەنە سیاسیەكان لە هەوڵی ئەوەدان لە هەڵبژاردن زۆرترین دەستكەوتیان هەبێت. هەڵبژاردنی ئەنجومەنی شووای ئیسلامی 11هەم و یەكەمین هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجوومەنی خەبیرەكان بۆ سەركردایەتی لە مانگی شوباتی 2020 بەڕێوە دەچێت. بە دوای ئەوەش هەڵبژاردنی 13ەمی سەرۆكایەتی ئێران لە مانگی ئایار و حوزەیرانی 2021 بەڕێوە دەچێت. بەڵام ئەوەی مەیدانی سیاسی ئێران بەرەو گۆڕانكاری ئاماژەی بۆ دەكرێت ئەوەیە كە هەڵبژاردنی داهاتوو دووترە لە مەزهەبی- چاكسازی یان مەزهەبی – چاكسازی میانڕەوی. بە شێوەی ڕەها ئەمانە تێناپەڕێنێت. 

لە چاوپێكەوتێنێكدا لەگەڵ دەستەبژێرەكانی حەوزەی قوم، ئایەتوڵا محەمەد یەزدی كە كەسایەتیەكی دیاری حەوزەی قومە، هێرشێكی سەختی كردە سەر حەسەن ڕوحانی سەرۆك كۆماری ئێران و سەرۆكی كۆمەڵەی دیاریكردنی بەرژوەندیەكانی دەسەڵات، ئایەتوڵا سادق لاریجانی. یەزدی ئەوانی بەوە تۆمەتباركرد كە دژی سەركردایەتی و پەكخەری كاروباری دەوڵەتن. هەر لەوێ یەزدی داوای لە حەسەن ڕۆحانی كردووە كە ئەگەر توانایی بەڕێوبردنی نییە دەست لەكار بكێشەوە. یەزدی ڕەخنەی لەو نامەیە گرتووە كە لاریجانی بۆ ڕابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی ناردووە. تێیدا هەڕەشەی ئەوەیكردووە كە بۆ نەجەف دەچێت و لەبەر ئەوەی ئەوكاتەی سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری بووە، چەندین كەسی دەستگیركردووە. یەزدی، لاریجانی بەوە تۆمەتباركردووە كە توانایی زانستی نییە و ناوی بنەماڵەكەی قۆستۆتەوە بۆ ئەوەی كۆشكێك لە ژێر ناوی خوێندنگا دابمەزرێنێت. یەزدی گاڵتەی كردووە بە وتی" كۆچ بۆ نەجەف دەكەم" لە وەڵامدا دەڵێت" بڕۆ، ئایا بە ڕۆیشتنی تۆ دۆخی قوم دەگۆڕێت؟ هیچ كاریگەری نابێت، ئەی چی بەسەر نەجەف دێت؟" 
لای خۆشیانەوە، لاریجانی نامەكەی بە درۆ خستەوە و لە بەیننامەیەكی فەرمیدا لە لایەن كۆمەڵەی دیاریكردنی بەرژەوەندییەكانی دەسەڵاتەوە، بڵاوكرایەوە و ڕەتیانكردەوە كە هەڕەشەی ڕۆیشتن بۆ نەجەفیان كردبێت. لە چەندین پەیج و ڕۆژنامە و وێستگەی تەلەفزیۆنیەوە وەڵامی ئەو قسانەی یەزدی درایەوە. 

نامەیەكی هاندان بۆ سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری  ئیبراهیم ڕەئیسی نێردرا. لای خۆیەوە لاریجانی بە چەندین نامە وەڵامی یەزدی دایەوە و بە" دووڕوو" "درۆ هەلبەست" ناوبرد. ئەویش گومانی خۆی پیشاندا بەوەی چۆن بۆتە ئەندامی هەمواركردنەوەی دەستوور. لاریجانی پێی وایە، ئەو هێرشانەی بە تایبەتی لە كەناڵەكانەوە دەكرێتە سەری" سیناریۆی پلانداڕێژرا و پێشوەخت" ە بوو ئەو كارەش لە چوارچێوەی پرۆژەی" شێواندنی وێنە" بووە. پێشتریش چەندین هەوڵ بۆ پیسكردنی لاریجانی لە ئارادابووە، لەوانەش چەند ساڵێك پێش ئێستا دەگوترا كە كچێكی سیخوڕی بۆ ئەمریكا دەكات. دواتر لاریجانی گووتی" سینەی من كۆگای نهێنی كەسایەتیە سیاسە ئاستبەرزەكان و ڕۆڵەی دەستەبژێرە سیاسیەكانی ئێرانە، ئەوانە باجی خۆیان وەردەگرن."

ناكۆكی نێوان لاریجانی و یەزدی پرسیارێكی گەورەی بە شوێن خۆیدا هێناوە، چونكە ئەم دووكەسە هەردووكیان پێشتر سەركردایەتی دەسەڵاتی دادوەری دەكەن. هەردووكیان ئەندامی ئەنجومەنی هەمواركردنەوەی دەستوور و كۆمەڵەی دیاریكردنی بەرژوەندییەكانی دەسەڵات. هەردووكیان لە حەوزەی زانستی قوم مامۆستان. هەردووكیان بەوە ناسراون كە لە رابەری شۆڕشی ئیسلامیەوە نزیكن. هەر ئەمە ڕەهەندانەش وایكرد كە پاڵ بە كۆمەڵگەی خوێندنگا حەوزە زانستیەكانی قوم بەیاننامەیەك بڵاوبكەنەوە و جەخت لەوە بكەنەوە كە هەڵوێست و لێدوانی سەرۆك و ئەندامەكانی لە كاتێكدا دانپێدراوە كە لەسەر پێگەی فەرمی كۆمەڵگەكە بڵاو بكرێتەوە. ئەم پڕوپاگەند وایكرد كە كۆمەڵێك خوێندكار و پیاوماقوڵی حەوزەكە گوتارێكی هەڕەشە ئامێز بۆ ئەو دووكەسە دەربكەن و باس لەوە بكەن ئەبێت سنورێك بۆ ئەو دووكەسە دابنرێت و چەند تێبینەك بۆ هەردوولا بخرێتە ڕوو:

1- پێویست ناكات مشتومڕەكانی خوێندنكارانی حەوزە بۆ كەسانی وەكو ئێوە بگوازرێتەوە بۆ ڕای گشتی كۆمەڵگە، لەبەر ئەوەی لێكەوتەكانی دەگوازرێتەوە بۆ ئیسلام و پیاوانی ئاینی و شۆڕش. 
2- توێژینەوەی خوێندكارانی حەوزە زانستیەكان بەردەوام جەخت لە لایەنی بیر و پرسیار دەكاتەوە، نەك وێرانكردن و لاوازبوون و سەركۆنەكردنی ئەوانی تر. 
3- بە سەرنجدان بە هەڵبژاردنی داهاتووی ئێران(پەرلەمان دواتر سەرۆكایەتی) هەموو هەوڵەكانی نەیارانی شۆڕش بۆ وێرانكردنی ئەنجومەنی هەمواركردنەوەی دەستوور و ڕوخاندی چاودێریی، هیچ گونجاو نییە كە ململانێ و ناكۆییەكیان لە كۆمەڵگەدا قوڵتربكرێنەوە. 

نامەیەكیش ئاراستەی ئایەتوڵا یەزدی كراوە" بەو لێدوان و قسانەی جەنابت زیاتر مەسەلەكان قوڵتربوون، دەبێت ڕەخنەكانت بە دڵفراوانی وەبگرێت، ئەگەر بێت و لێدوانەكانت زیاتر بێت، گورگەكان زیاتر ددانیان لە دەسەڵات جیڕتر دەكەنەوە." دەشڵێن" ئەو بەیاننامەیەی لە لایەن كۆمەڵگەی زانایانەوە بڵاوكراوەتەوە و بە بێ ئەوەی هیچ بەڵگەیەكی فەرمیت لەسەر بێت، بە درۆ بڵاوكراتەوە لە دەزگاكانی ڕاگەیاندن بڵاوكرایەوە." دواتر لە نامەكەدا لاریجانی دەدوێنن" تۆش لە نێوان زانایانی شۆڕش و دەگەڕێتەوە سەر بنەماڵەی قەدەر، دەبێت ئەم خاڵانە ڕەچاو بكەیت:

1- لەكاتێكدا كە كۆمەڵەی مامۆستایان بەیاننامەیان ناردە لەسەر ئایەتوڵا یەزدی بڵاوكردەوە، پێشبینی ئەوە دەكرا تۆ بە سینگ فراوانییەوە وەریبگریت و ڕێز لە تەمەن و پێگەی ئایەتوڵا یەزدی بگردایە. 
2- ئەگەر هەر تێبینیەكت لەسەر لێدوانەكانی ئایەتوڵا یەزدی هەیە، بۆچی ناوی بنەماكانی دەسەڵات و شۆڕش دەكەیت؟
3- ئەو نامەیەیی كە ناردت زۆر بە پەلەبوو بە تووڕەیەوە تۆمەتە نا بەڵگەنامەكانت بڵاوكردەوە. 
4- باش بزانە هەوڵی داگیركەران ئەوەیە كە ئایەتوڵا یەزدی لە ئەنجومەنی پسپۆران(خوبرا) دەربكرێت. دەبوو بە شێوەیەكی گونجاوتر بێیتە مەیدانەوە نەك زیاتر ئاگری دوژمنانی شۆڕش خۆشبكەیت. 
5- ئەگەر ڕەخنەكانیشت ئاراستەی خودی ئایەتوڵا یەزدیش كرابێت، ندەبوو ئەو ڕەخنانە ئاراستەی شوێنێكی پیرۆزی وەكو كۆمەڵەی مامۆستایان بكەیت. 

ئەمجارەیان شەڕەكە لە دژی لاریجانی جیاوازە، بەتایبەتی دوای ئەو هێرشانەی كە مەحمود ئەحمەدی نەژاد سەرۆك كۆماری پێشووی ئێران كردبوویە سەر خێزانەكەی لاریجانی و بە گەندەڵ ناوی بردبوون. بە دڵنیایەوە ئەمجارە دەگاتەوە  و گوێ و شەڕەكە بەرۆكی كۆچكردوو ئایەتوڵا رەفسەنجانی  و خێزانەكەی. ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیە لە نێوان ڕابەر و رەفسەنجانی بووە، ئەوەش وایكرد تاوەكو مردنی رەفسەنجانی ڕووبەڕووی ڕەخنە و هێرش بێتەوە.

لای خۆیەوە، فەرید مودڕسی  ڕۆژنامەنووسی تایبەت بە كاروباری حەوزەی زانستی، لەسەر تۆڕی كۆمەڵایەتی تلیگرام بڵاویكردۆتەوە كە " ئەیتوڵا یەزدی دەنگی ئێمەیە" دواتر وا بڵاوكرایەوە كە یەزدی لە پشت ئەو پرۆژەوەیە بەڵام مودەڕسی دەڵێت" بە هیچ جۆرێك یەزدی لە پشت نووسینەكانی منەوە نییە، بەڵام كەناڵە فەرمییەكان لە پشت لاریجانیەوەن و خودی ڕابەری ئیسلامی ئێران هەڵگری ئاڵای پاراستنی لاریجانیە." 

عەبدوڵا ناسریش دەڵێت" ئامانجی سەرەكی ئەوەیە كە پێگەكەی لاواز بكرێت و خۆری بنەماڵەی لاریجانی بەم نزیكانە ئاوادەبێت."

مەزهەبییەكان و ڕیفۆرمخوازان: یاریكردین بە ئامرازە كۆنەكان
چەند مانگێكی كەم ماوە بۆ ئەوەی هەڵبژاردنی پەرلەمان دەست پێكات، چاودێرانی حیزبەكان لە گۆڕەپانی ئێراندا بە جیاواز لە ئاراستەكردنیان بۆ پەنابردنە ئامرازە كۆنەكان لەوانەش بەستنی هاوپەیمانی و هاندانی كاندیدەكان. هێشتا ڕەوتی مەزهەبییەكان جەخت لەو كەسایەتیانە و یەك ڕەوتی دەكەنەوە. ڕوونە كە چەندین سەركردەی مەزهەبی لە گۆڕەپانی كێبڕكێ لە هەڵبژاردنی داهاتوو دوور دەكەوێتەوە، دیارترینیان حەداد عادل كە پێشتر سەرۆكی ئەنجومەنی شوورا بووە، بەڵام نەیتوانی بوو لە هەڵبژاردنی پێشووتر كورسی پێویست بە دەست بهێنێت. هەروەها هەریەك لە ئەحمەد تەوەكلی و محەمەد رەزا باهونەر كە ئەندامانی پێشووی پەرلەمان بوون. ئەو كەسانە خاوەنی دەنگی خۆیان بوون، لە هەمان كاتدا لاریجانی دەیەوێت خۆی بۆ ئەندامی ئەنجوومەنی شوورا كاندید بكات. 

بۆ یەكەمینجارە، ناوی سەرۆكی شارەوانی پێشووی تاران محەمەد باقر قالیباف كە ئەندامی ئەنجومەنی دیاریكردنی بەرژوەندەوییەكانی دەسەڵاتە و دەیەوێت بۆ ئەنجومەنی شوورا كاندید بێت. ئەوەش لە كاتێكدایە چەند جارێك خۆی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی خۆی تاقیكردۆتەوە. بەڵام تاوەكو ئێستا بۆ ئەنجومەنی شوورا(پەرلەمان) خۆی تاقی نەكردۆتەوە. لە ماوەی ڕابردوودا گەنجێك  نامەیەكی بۆ پێگەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی ناردووە، بەڵام تاوەكو ئێستا دۆسیەی قالیباف یەكلای نەەبۆتەوە. 
رەوتی چاكسازی بە شوێن هاوپەیمانێكەوەیە كە لەو رێگەیەوە پاڵپشتی لیستی كاندیدەكانی بكات، لە كاتێكدا ڕەوتی چاكسازی 15 ساڵە لە لایەن ئێرانەوە دەچەوسرێنەوە. 

بەهارییەكان
سەرەتای ئەدەبیاتی سیاسی لە ئێران ئەم ناوەیان بۆ بڕێندرایەوە چونكە خاوەنی ئەم ڕەوتە مەحمود ئەحمەدی نەژاد سەرۆكی پێشووی ئێرانە. ئەم لە دەرەوەی ڕەوتە مەزهەبیەكانە، ئەحمەدی نەژاد بە واتەیەكی دیكە مەزهەبیەكی تەواو نییە، كاتێك لەگەڵ محەمەد باقر قالیباف كۆبووەوە، ئاماژە بەوە كرا دەیانەوێت هاوپەیمانی یەكتر بن. لە هەمان كاتدا پێشوازی لە كەسایەتیەكانی وەكو حەسەن غەفوری دەكات، بە دووری نازانن بگەرێتەوە، بە پێی گوتەیەك كە ئاراستەی ئەحمەدی نەژادی كردووە دەڵێـت" ناكرێت بڵێین ئەحمەدی نەژاد لە دەرەوەی رەوتی سەرەكییە، بەڵام ئاكارێكی تیژی لەگەڵ شۆرش و ویلایەتی فەقێ هەیە. ئەگەر بگەڕێتەوە ئەوا وەكو ئەوانەیە لە ئیمام حوسێن جیابوونەوە." حەداد عەلی سەرۆكی پێشووی ئەنجومەنی شورا و گرنگترین كەسایەتیەكانی ئەنجومەنی یەكبوونی ڕەوتی مەزهەبی ئاڵایەكی جیاوازی هەڵكردووە و دەڵێت" بە درێژایی هەشت ساڵی سەرۆكایەتیم، یەكجاریش ئەحمەدی نەژاد نەیگووتووە من مەزهەبیم، هەر لەسەرەتاوە خۆی لە مەزهەبیەكان جیاكردەوە، ئێمە بەردەوام لە پێكدادانە بووین."

دەكرێت بگوترێت: گەڕانەوەی ئەحمەدی نەژاد ئەگەری هەیە، ئەگەر بێت و هاوپەیمانی لەگەڵ قالیباف بكات، ئەگەرچی لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا باسی لەوە نەكردووە، مەزهەبییە. ئەوەی ڕاستیە كە ئەحمەدی نەژاد لەو پێناوەدا چەندین قوربانی داوە. هەرچەندە ئەحمەدی نەژاد پاڵپشتی ڕەوتی مەزهەبیەكانی كردووە، بەڵام هەمیشە لە دژبەیەكدا بوون.

ڕەخنەگرانی ئەحمەدی نەژاد دەڵێن" ڕەوتەكەی دەیەوێت سەروەتی وڵات لەناوبەرێت، چەندین تۆمەتی بۆ كەسایەتیەكان هەڵبەستووە، ئێران بە چەندین قوڕبەسەری دەرەكیەوە گلاند، پەیوەندیەكانی ئێرانی لەگەڵ وڵاتانی هەژار هەڵپسارد، یەك لە دوای یەك ئێرانی لە كێشەوە گلاند."  هەندێك جار كەسایەتیە نزیكەكانی ئەحمەدی نەژادیش ڕەخنەی لێدەگرن بەوەی ئێرانی وێران كردووە، ئەگەر بێت و ڕەوتەكە ئەحمەدی نەژاد بخاتە هەڵبژاردنەوە، ئەوكاتە ئێران دەبێت چاوەڕێی ئەوە بكات دوای دەرنەچوونی ئەحمەدی نەژاد كاردانەوەكانی چی دەبن.

شۆڕش و سیاسەت
دوای 10 ساڵ لە سەركردایەتی كردنی ئێران و سەرەڕای هەوڵدان بۆ پاسەوانی لە چالاكی سیاسی و هەڵبژاردن، هێشتا دامەزرێنەرانی كۆماری ئیسلامی ئێران دژی، بەهاكانی شۆڕشن، تاوەكو مردنیشی بە شێوەیەكی ئاشكرا دژی چالاكییە سیاسی و سەربازییەكان بوو. لەو وەسێتەكەی خۆیدا دەڵێت" پێویستە سیاسەت بەشداری مەیدانی جەنگ نەكات. تاوەكو وڵات بە ئارامی بمێێنێتەوە. ئیمام خومەینی دەڵێت" وەسێتم بۆ هێزە چەكدارەكان ئەوەیە بە شێوەی یاسای دەسەڵات مامەڵە بكەن وخۆیان تێكەڵی حیزب و بەرەو و كۆمەڵەكان نەكەن. پێویستە لەسەر هێزە چەكدارەكان خۆیان لە یاری سیاسەت بەدوور بگرن."بەڵام لە ئێستادا زۆرێك لە سوپا لەگەڵ حیزب و تاقمەكان دەست تێكەڵاون. لە بەر ئەوەی شۆڕش بۆ هەموو نەتەوەیەكە، دەبێت پارێزگاری لێبكرێت، ئەركێكی ئاینی و نیشتیمانیە ئەگەر لەگەڵ ئۆپۆزسیۆندا بن، لە كاتێكدا سوپا دژی بەرژوەندی ئیسلام و وڵات بێت." محەمەد عەلی جەعفەری دەڵێت" سنووری سیاسەتی ڕابردوو، تێكشكاوە." 

لە كۆتایدا ئاماژە بەوە دەكرێت كە پاڵنەرەكانی سیاسەتی مەیدانی سیاسەت لە ئێران بەردەوامە، بەڵام دەرچەی پاڵنەرەكان لەم چەند ساڵەی دوایدا جیاوازی بە خۆیەوە بنیووە. ئێران دەرچوونی چەندین كەسایەتی پیر لە ڕیزی سەركردایەتی بە خۆیەوە دەبینێت و لە بری ئەوانەش كۆمەڵە گەنجێك دێنە پێشەوە كە باوەڕیان بە ڕەهەندەكانی شۆڕشی كۆماری ئیسلامی ئێران هەیە كە دەبێتە لە ناوچەكە بوونی هەبێت. بە تایبەتی مامەڵە لەگەڵ بارگرژییەكانی ئەم دواییانەی ئەمریكا بكات، بەڵام ئەنجومەنی شورا دەبێت ڕەزامەندی بە گاردی كۆماری شۆڕش بهێنێت، سەرۆكی پێشووی ئەم سوپایەش جەنەڕاڵ قاسم سولیمانیە بەمجۆرە سێگۆشیەكی پتەو لە نێوان ئەنجومەن و سوپا و ڕابەر پێكدەهێنرێت، سەرۆكیش لەمدۆخەدا بەختێكی باشی دەبێت، دەبێت بزانرێت لە هەڵبژاردن كێ بۆ سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری دەرچێت و تاوەكو وێنەی سەرەكی بكێشرێت.