09:27 - 19/08/2019

بۆچی ئێران دەست لە عێراق هەڵناگرێت؟‌

پەیسەر

گەڕان بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارەی سەرەوەدا دەمانگەیەنێتە كۆمەڵێك ڕاستی حاشاهەڵنەگر، تێدەگەیەن لەو پێداگیریانەی ئێران كە وەك وڵاتێكی خاوەن كیانی سەربەخۆو خاوەن سنورێكی دیاریكراو، جیاواز لەڕووی كەلتوورو زمان و نەتەوەو پێكهاتەو تەنانەت جوگرافیشەوە چی لە عێراق دەوێت و بۆچی دەستبەرداری نابێت و لە هەموو گۆڕانكارییەكدا چاوێكی هەر لەسەریەتی، لە ڕێگەی گەڕان بۆ دەستكەوتنی ئەو وەڵامە چەندین پرسیاری دیكەمان لا دەوروژێت.

لەمێژوودا:
ئەو ناوچەیەی پێیدەگوترێت وڵاتی نێوان دوو ڕووبار –بین النهرین- لە قوڵایی مێژوەوە لە لایەن ئێرانیەكانەوە بایەخی زۆریی پێدراوە، كاتێك ئیمبراتۆریەتی ئاشوریەكان لەسەردەستی پادشای مادەكان – هوخشترە- كۆتایی پێدێت، ئیدی ئەوەی كە ئەمڕۆ پێیدەڵێن عێراق كەوتۆتە ژێر هەژموون و دەسەڵاتی فەرمانڕەوا یی ئێرانیەكان، دوای مادەكانیش (كورشی گەورە) كۆتایی بە دەسەڵاتی بابلیەكان هێناوەو خاكەكەیانی خستۆتە سەر قەڵەمڕەوی هەخامنشییەكان، پاش ماوەیەكی تر ئەشكانیەكان دەستیان گرتووە بەسەر -بیت النهرن- دا، تا ساڵی 650 ی زاینی و كۆتایی هاتنی دەسەڵاتی ساسانیەكان و هاتنە پێشەوەی دەسەڵاتی خەلافەتی ئیسلامی، كە دەكاتە نزیكەی 800 ساڵ دەسەڵاتی ئێرانیەكان تا نزیكی ڕۆمەكان رۆشتوون و فەرمانڕەواییان تێدا كردووە، ئیتر دەسەڵاتی ئێرانیەكان بەرەو لاوازی رۆشتووە تا ئەو كاتانەی (بەنی عەباس) دێنە سەر كورسی دەسەڵاتی خەلافەتی ئیسلامی و دەوڵەتی عەباسی بەڕووخاندنی دەوڵەتی ئەمەویەكان فەرمانڕوایی نوێ دادەمەزرێنن، بە پێی سەرچاوە مێژووییەكان عەباسیەكان زۆر لە ئێرانیەكانەوە نزیك بوون و ڕێگەیان خۆشكرد بۆ ئەوەی دووبارە دەسەڵاتی ئێرانیەكان بێتەوە ناوچەكە، بەتایبەت لەسەردەمی –معزالدولە دەیلەمی –دا، بەڵام بەهۆی هێرشی مەغل و تەتارەكانەوە دەوڵەتی عەباسیش لەناوچەكە كۆتایی پێدێت و دەسەڵات دەكەوێتە دەست ئێلخانیەكان كە ئەمانیش تاڕادەیكی زۆر لە ئێرانیەكانەوە نزیك بوون. دوای ئێلخانیەكانیش كە پەیوەست بوون بە دەسەڵاتی مەغۆلەكانەوە بەڵام لە ئێرانیەكانەوە نزیكتر بوون، دوای ئەوانیش جەلائیریی و پاشان (ئاق قۆینەڵۆو قەرەقۆینەڵوو) و لەدوای ئەوانیش لە سەردەمی شا ئیسماعیلی سەفەویدا بەغدادی پایتەخت تا دەگاتە كەربەلاو نەجەف دەكەوێتە ژێردەسەڵاتی، بەڵام لەسەردەمی (شا تەهماسب)دا عوسمانیەكان لەناوچەكەدا هێزێكی گەورەیان پێكەوە ناو دوای چەند بەریەككەوتن ناچار بوو بەڕێكەوتن لە نێوان( سوڵتان سلێمانی قانوونی و شا تەهماسب) دا ڕێكەوتننامەی (ئەماسیە) لەساڵی 1555 زاینی واژۆ بكەن و بە پێی ئەو ڕێكەوتننامەیە عێراق كەوتە سەر خاك و قەڵەمڕەوی عوسمانیەكان، بەم شێوەیە  فەرمانڕەوایی عێراق لە ڕێگەی دوو ڕێكەوتنامەی (ئەماسیەو  دواتریش قەسری شیرین) عێراق كەوتە ژێر دەسەڵاتی عوسمانیەكان، بیت النهرین لەژێر دەسەڵاتی عوسمانیەكاندا مایەوەی تا ساڵی 1917 و پاشان عێراق كەوتە بەر دەسەڵات و ئینتیدابی بەریتانی، بەم شێویە رۆشت تا ساڵی 2003 و كۆتایی هاتن بە دەسەڵاتی ڕژێمی بەعس و سەدام حسین، ئیدی جارێكی دیكەو گەڕێكی دیكە لە هەژموونی ئێرانیەكان لە سەر عێراق دەستی پێكردەوەو لەڕێگەی جۆراو جۆرەوە هاتنەوە ناو ئەم وڵاتە و هەرجارەی بەشێوەیەك و هەرجارەی لە ڕێگەیەكەوە بوون و هەژمونی خۆیان دەچەسپێنن. تا ئەو ڕادەیەی ئەمەریكاو ئیسرائیل لە ناو خاكی عێراقدا بە ئاشكرا شەڕی دامەزراوە ئێرانیەكان دەكەن، ئیتر بابوونی ڕاستەوخۆی بەرپرسە ئێرانیەكان لەناو دامەزراوە عێراقیەكاندا بوەستێت، تەنانەت وتەبێژی پێشووی عێراق (سەعد حەدیسی) لەبەرنامەیەكی ڕاستەوخۆی تەلەفزێۆنیدا گوتی (قاسمی سولەیمانی) بەرپرسی سوپای قودسی سەربە سوپای پاسدارانی ئێران ، لەناو سوپای عێراقدا بە پلەی ڕاوێژكار كارەكانی دەكات و ناوی لەناو لیستی ڕاوێژكارەكانی عێراقدا هەیە.

لە بڵاوكردنەوەو بەهێزكردنی مەزهەب دا:
لەڕووی زانستی و هەبوونی حەوزە عیلمیەكانی شێعەكان لە عێراق بەتایبەتی لە هەردوو  شاری نەجەف و كەربەلا و بڵاوبوونەوەی زمانی فارسی و كاریگەریەكانی لەسەر عێراق بەگشتی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی حەڤدەیەم و هاتنی كۆمەڵێك بازرگانی ئێرانی بۆ عێراق و دواتر هێرشی محموودی ئەفغانی بۆ سەر ئێران و داگیركردنی شاری ئەسفەهان و ناچاربوونی زۆرینەی زانایانی شێعە مەزهەبی ئەو وڵاتە كە كۆچ بەرەو عێراق بكەن و لەو دوو شارەو دواتریش بەغداد و سامەڕە و كوفە نیشتەجێ ببن، میژوونوسان باس لەوە دەكەن ئەو كۆچەی زانایانی ئیرانی بووەتە بەردی بناغەی نیشتەجێبوونی شێعە ئێرانیەكان لەناو خاكی عێراق و لەوێشەوە زمانی فارسی ببێتە زمانێكی فراوان و داواتریش نەوەی زۆر بخەنەوەو ژمارەیەكی زۆر منداڵ لە دایك ببن. پاشان بڵاوبوونەوەی مەزهەبی شێعە بە شێوەیەكی فراوان و كاریگەرییەگی زۆریشیان لەسە كوردانی فەیلیش داناو هەموویان بوونە هەڵگری مەزهەبی شێعە، ئەوان ئەوەندە دەسەڵاتدارو كاربەدەستی هەمەجۆربوون، كەبەشێك لە شارەزایان باس لەوە دەكەن ئەگەر  تەنها یەك رۆژ كوردە فەیلییەكان نەچوونایەتە سەر كار، ئەوا كاروباری حكومەت ڕادەوەستا.

لە ساڵی 1920 دا میرزا محەمەد تەقی شیرازی بە هەڵگیرسێنەری شۆڕشی 1920 ی عێراق دادەنرێت لە نەجەف و دەورووبەری، هەروەها مەلا محەمەد كازمی خۆراسانی كە بە (ئاخوند خۆراسانی) بەناوبانگە، رۆڵی سەرەكی هەبووە لە دروستكردنی شۆڕشی (مەشورتە)دا، ئەمانە ئەڵبەتە دانیشتووی شاری نەجەف بوون و لەڕێگەی نامەی تایبەتەوە پشتیوانی و ڕێنمایی مەشروتەیان كردووە.

گۆڕانكاریی:
لەدوای دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق و هاتنە دەرەوەی لەژێر ئینتیدابی بەریتانی لە ساڵی 1921 هەستی نەتەوایەتی عەرەبی رووی لە زیادبوون كردو بوو هۆی كەمكردنەوەی هەژموون و دەسەڵاتی ئێرانیەكان و ڕێگری لە بڵاوبوونەوەی زمانی فارسی، ساڵی 1927 حكومەتی عێراق بڕیارێكی دەركرد كە هیچ هاوڵاتیەكی (ناعێراقی) لە دامەزراوەكانی عێراقدا دانامەزرێن، ساڵی 1929 بڕیاری دا زمانی فەرمی وڵات تەنها زمانی عەربییە، ساڵی 1935 یاسایەكیان دەركرد كە هەموو جۆرە بازرگانییەكیان لەگەڵ بیانیەكان قەدەغەكرد تەنها ئەوانە نەبێت كە لەرێگەی دەوڵەت خۆیەوە نەبێت، ئەمە لە كاتێكدا كە دانیشتوانی شاری كەربەلا تا سەرەتای سەدەی بیستەمیش 75% یان ئێرانی بوون و لە هەموو گۆڕانكارییەكاندا ڕۆڵی سەرەكییان هەبووە، بەڵام بەهۆی ترسان و فشارەكانی دەوڵەتی عێراق زۆرێك لەو ئێرانیانە لە سەرژمێریەكاندا خۆیان بە عێراقی لەقەڵەمدا، هەربۆیە لە ساڵی 1950 وە سەردانیكردنی شوێنە پیرۆزەكانی شێعەكان بەرەو كەمبوونەوە رۆشتووە، تا ساڵی 2003 بەدواوە كە دەرگای سنورەكان بەڕووی گەتیارانی مەزهەبی ئێرانیدا كراوەتەوە.

سەندنەوەی مافی نیشتەجێبوون:
لە كۆتایی حەفتاكانی سەدەی ڕابوردوودا بەبڕیارێكی حیزبی بەعس و ئەحمەد حەسەن بەكری سەرۆك كۆماری ئەوكاتی عێراق بڕیاردرا بە نوێ نەكردنەوەی مۆڵەتی نیشتەجێبوون –ئیقامە-ی ئەو ئێرانییانەی كە لە عێراقن بەتایبەتی ئەوانەی كە لە هەردوو شاری نەجەف و كەربلا نیشتەجێن، هەربۆیە لە سنووری قەسری شیرینەوە رەوانەی ئێرانی كردنەوە، لەبەرامبەر ئەوەدا هەندێك لە ئێرانیەكان ویستیان تاریق عەزیز تیرۆر بكەن، كەلەو كاتانەدا جگێری سەرۆك وەزیرانی عێراق بوو، بە پێی ئامارێكی فەرمی ئێران بە كوردە فەیلیەكانەوە ژماریەی ئەو كەسانەی رەوانەی ئێران كرانەوە نزیك دەبوویەوە لە یەك ملیۆن كەس، بە پێی ڕاگەیەنراوێكی پارێزگای ئیلامی ئێران ئەو كەسانەی كە لە عێراق گەڕاونەتەوە و لە پارێزگای ئیلام نیشتەجێن ژمارەیان 360 هەزار كەسن و هیچیشیان ناسنامەی ئێرانییان نیە..

نازناوە ئێرانیەكان لە عێراق
ئەو كەسانەی كە شارەزای ئاینی بوون و لە عێراق نیشتەجێ بوون هەموویان هەڵگری (نازناو) شوهرەتی ئێرانی بوون، كە بەهیچ شێوەیەك لە عێراق پەیڕەو نەكراوە، لەنموونەكانی ئایەتوڵا خوئی ك ئاماژەیە بۆ شاری خۆی كە دەكەوێتە باكووری خۆرئاوای ئێران و سەربە پارێزگای ورمێیە، هەرەوەها ئایتوڵای سیستانی كە ئاماژەیە بۆ سیستان كە پارێزگایەكی گەورەی باشووری رۆژئاوای ئێران، شەهرستانی، قەزوینی، گەیلانی و زەهاوی و چەندانی دیكە. تەنانەت خودی ئیمام خومەینی ڕابەری شۆڕشی ئێران و دامەزرێنەی كۆماری ئیسلامی ئێران لە عێراق ژیاوە، بە پێی سەرچاوەكان خومەینی لە بەر چالاكیە ئاینی و سیاسیەكانی لە لایەن رژێمی شاهەنشاهیەوە دوور دەخرێتەوە بۆ توركیا، بەڵام كاتێك لە توركیاوە بەرەو عێراق دەڕوات هیچ سەرچاوەیەكی باوەڕپێكراو لەبەردەستدا نیە كە هۆكارە سەرەكیەكەی باس بكات، بەڵام تەنها ئەوەندە دەگوترێت كە لە ساڵی 1965 خومەینی لە توركیاوە هاتوەتە ناو خاكی عێراق، ماوەی تەنها یەك هەفتە لە بەغداد دەمێنێتەوەو دواتر دەچێتە نەجەف و لەوێ دەمێنێتەوەو دوای ئەوەی نزیكەی 13 ساڵ لەو شارە دەمێنێتەوە لە ژێر فشاری عێراقدا بەرەو وڵاتانی ئەوروپا دەچێت، تا لە 1979 لە پرۆسەیەكی تەم و مژادیدا بە فڕۆكەیەكی فەرەنسی دەگەڕێتەوە تاران.

لەئیستەدا چی دەگوزەرێت؟
لەدوای گۆڕانكارییە نوێیەكانی 2033 كاتێك حەسەنی كازمی قومی سەفیری ئێران لەعێراق كاتێك دوای شەشە ساڵ كۆتایی بەكارەكەی دێت و لە بەغدادەوە بەرەو وڵاتەكەی گەڕایەوەو بەدوای ئەودا حەسەنی دانایی فەڕیان لەشوێن دانا، ئیتر فۆكەسی زیاتر كەوتە سەر دانایی فەڕو هەمووان باسیان لەوەكرد كە ناوبراو بەرلەوەی لەلایەن وەزارتی دەرەوەی ئێرانەوە ئەو كارەی پێڕاسپێردرێت لەلایەن سوپای پاسدارانەوە بە سەفیر دانراوە، ئەوانەی شارەزای ئەو كەسایەتیە ئەمنیەو داوجار دبلۆماتكارە ئێرانیە بوون گوتیان داناییفەڕ لەدایكبووی شاری نەجەفی عێراقە،  گەڕانەوە بە مێژووی ئەو كەسەدا  گەشتنە ئەو باوەڕەی كە ئەوە هەر داناییفەڕ نییە كە بەڕچەڵەك لە دایك بووی عێراقە، بەڵكو زۆرێك لە بەرپرسانی كۆن و نوێی ئێرانی لەدایكبووی وڵاتی عێراقن و زۆرینەشیان لەو شوێنانە لەدایك بوون كە لە لایەن شێعەكانەوە بە پیرۆز سەیر دەكرێن و بە شارە پیرۆزەكان بەناوبانگن.

لە نێو سێكوچكەی دەسەڵاتی باڵای كۆماری ئیسلامیدا لە هەرسێ دەسەڵاتی (قوەی موقەننە-كە كاروباری یاسایی بەڕێوە دەبات ، قوەی موجریە كە خۆی لە دەسەڵاتی جێبەجێكردندا خۆی دەبنێتەوە و قوەی قەزائیە كە بریتیە لە دەسەڵاتی دادوەریی یاساو دادگاكان)ئێران یەكێك لە سەرۆكەكانی لەدایك بووی عێراقە ئەویش عەلی لاریجانی یە.

یەكێكی دیكە لە سەرانی ئەو سێ دەسەڵاتەی وڵاتی ئێران صادقی لاریجانی برای عەلی لاریجانییەو وەك براكەی لە نەجەفی باشووری وڵاتی عێراق و شاری مەزهەبی شێعەكان لەدایك بووە. صادقی لاریجانی سەرۆكی قوەی قەزائیە- دەسەڵاتی دادوەریی-ی بووەو بە یەكێك لەو كەسانە دادەنرێت كە زۆر دژی هەموو ئەو ناڕەزایەتیانەیە كە لەئێراندا دەگوزەرێت و بەسەختی مامەڵەی لەگەڵ كردوون.

یەكێكی دیكە لەو كەسانە مەحموود هاشمی شاهڕودی یە (كە مردووە) كە پێشتر بەرپرسی قوەی قەزائیەی ئێران بووەو بەپێی سەرچاوەكان ئەویش لەدایك بووی شاری نەجەفە، شایانی باسە شاهڕوودی ماوەیەكی زۆر وتەبێژی ئەنجومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامی عێراق –مجلس الاعلی- بووە، شارەزایان پێیان وایە ئەگەر لەو پۆستەدا تا 2003 بمایەتایەوە ، دوور نەبوو ئێستە یەكێك لە سەركردەو كەسایەتیە باڵاكانی عێراق بوایە.

ئەمە سەرەڕای ئەوەی بەرپرسی پەیوەندیەكان و سیاسەتی دەرەوەی  ئەنجوومەنی شورای ئیسلامی ئێران –پەرلەمان-  علائەدینی برۆجردی بە یەكێك لەو كەسانە دادەنرێت كە پێشتر لە عێراق بووەو داوتر گەڕێنراونەتەوە ئێران كە پێیان گوتوون –معاودین- واتە گەڕاوەكان.

ئەبولفەزڵی ئیسلامی كە دیبلۆماتكارێكی دیاری كۆماری ئیسلامی بووە پشتگیری ئەوەی كردووە كە برۆجردی لە گەڕاوەكانی عێراقە و لەدوای هەڵگیرسانی شۆڕشی ئیسلامی ئێران 1979 لە عێراقەوە دەركراون و گەرێنراونەتەوە بۆ ئێران.

یەكێكی دیكە لەو كەسانەی كە لایەنگران و نەیارانی حكومەتی ئێستاش پێیان وایە كە لە بنەڕەتدا عێراقییە و لە ئێران نیشتەجێ بووە، موحەمەد رەزا نەقدی یە كە فەرماندەی گشتی هێزەكانی بەسیجی ئێرانە. بۆ سەلماندنی ئەو راستیەش نەقدی لەسەردەمی جەنگی عێراق و ئێران 1980-1988 بەرپرسی هێزەكانی ڕیكخراوی بەدر بووە، كە ڕێكخراوی بەدر بە یەكێك لەو ڕێكخراوە سەربازیانە دادەنرێت كە ناڕەزایانی شێعەی عێراقی لە خۆ گرتووەو لەماوەی ئەو جەنگەدا بەردەوام زەبری سەربازی و پارتیزانییان لە هێزە عێراقیەكان داوە. یەكێك لە بنەماسەرەكیەكانی بیركردنەوەی سەرۆكی بەسیج ئەویە: ئێران تەنها بۆ ئێرانیەكان بەرنامەی خۆی نیە، بەڵكو بەرنامەی بەڕێوەبردنی تەواوی جیهانی هەیە.

لە كۆتاییدا:
لە میانەی گواستنەوەی ئەو زانیارییانەی سەرەوە بۆمان دەرەكەوێت كە هۆكاری چاوتێبڕینی ئێران بۆ عێراق چیەو چۆن خۆیان بە خاوەنی لە مێژینەی عێراق دەزانن، ئەمە جگە لەوەی دەسەڵاتی توركەكانیش خۆیان بە خاوەنی بەشێكی زۆری خاكی عێراق دەزانن و هەمیشە چاویان لەسەریەتی، ئەوەی كە ماوەتەوە بگوترێت ئەوەیە كە عێراق –كە كوردستانیش بەشێك بووە لەو وڵاتە- لە ژێر هەژموونی ئەو دوو دەسەڵاتەدا بوون و كاتێكیش دەربازیان بووە گیرۆدەی دەسەڵاتدارەكانی عێراق بوون و ئەوانیش نەیانتوانیوە سنورێك دیاریی بكەن كە شیاوبێت لەگەڵ دانیشتوانەكەی و وەك دوو دروسێ مامەڵە لەگەڵ یەكتری بكەن.