03:12 - 20/07/2019
عەبدوڵای كوڕی سەبە‌و كەسایەتیەكی پڕلە كێشەی مێژووی ئیسلام
یەكێك لەو كەسانەی كە لەمێژووی ئیسلامیدا كێشەیەكی گەورەی لەسەرەو تا ئێستەش گفتوگۆی زۆری لەبارەوە دەكرێت و یەكلایی نەبوتەوە، ئەو تاوانبار دەكرێت بە هەڵگیرساندنی فیتنەی سەردەمی عوسمانی كوڕی عەفان و هەندێكی دیكەش دەڵێن زیادەڕەویی كردووە لە گەورەكردنی حەزرەتی عەلی كوڕی ئەبوتاڵب داو پێی گوتووە –تۆ خودایت-، بەدیوێكی دیكەشدا باس لەوەش دەكرێت هەموو ئەو شتانە هەڵبەستراون و كەسایەتی(عبدالله بن سبأ )زیاد لە پێویست و بەدەستی ئەنقەست گەورە كراوە...
شێعەكان پێیان وایە كەسایەتی عەبدوڵا بوونی نیەو دروستكراوی سونەكانەو بۆ لێدانە لە بنەماسەرەكیەكانی شێعە، گوایە ئەو ڕۆڵی هەبووبێت لە هەڵگیرسان و گەورەكردنی فیتنەكەی سەردەمی خەلیفەی سێیەمی موسڵمانان(عوسمانی كوڕی عەفان) و پێشنیاری (ویلایەتی حەزرەتی عەلی)كردبێت، ئەوان سەرانسەری چیرۆكەكە بە داتاشراوو هەڵبەستراوی سوننەكان دەزانن بۆ ئەوەی بنەچەو سەرەتای سەرهەڵدانی بیروباوەڕی شێعە ببەستنەوە بەو كەسایەتیەوەو ناشیرینی بكەن.
ئەوانەی توێژینەوەی مێژووییان ئەنجام داوە سەریان لەوە سوڕدەمێنێت، باووباپیری ئەم كەسایەتیە نەزانراوە لەكاتێكدا زانستی ڕەچەڵەكناسی كە عەرەبەكان پێیدەڵێن –علم الرجال- زۆر بایەخی هەبووەلایان و ئەگەر ویستبێتیان كەسێك ببەنەوە سەر ڕەچەڵەكی خۆی بەئاسانی چەند پشتیان هەڵداوەو تۆماریان كردووە، بەڵام بۆ عەبدوڵا نەناوی باوكی و نەكەس و كاری بوونی هەیە.
مێژوو نوسان و توێژەرەكان باس لەوە دەكەن عەبدوڵا كەسایەتیەكی یەمەنیە و بە ئاین جوولەكەیەو نازاناوی ئيبنو لسه ودائی هەبووە، دەركەوتنی لەكات و ساتی كێشەی لەسەر كار لادانی خەلیفەی سێیەم –عوسمانی كوڕی عەفان-دا دەركەوتووە، گوایە رۆمیەكان ئاڕاستەیان كردووەو بۆ كارێكی دیاریكراو ناردویانەتە ناوچەكە، ئەم بۆچوونەش هێشتا یەكلایی نیەو كێشەی لەسەرە.
رەچەڵەكی عەبدوڵا:
ئەومێژوو نووسانەی لەبارەی عەبدوڵای كوڕی سەبەئەوە شتیان نوسیوە زۆركەمن، بەشێكیش لەو بابەتانەی نوسراون یەك بۆچوون و یەك مەبەست دەرناخەن و كۆك نین لەسەر یەك بیروڕا، ئەوەی هەیە ، هەموویان كۆكن لەسەر ئەوەی خەڵكی (سبأ)ی وڵاتی یەمەنە، لەوێ لەدایك بووە، باوكی –جوو-ەو دایكی خەڵكی حەبەشەیە، هەربۆیە نازناوی –ابن السودا- ی لێنراوە، سەرچاوە مێژووییەكان هیچ ئاماژەیەكیان بەڕەچەڵەكی دایكی و چۆنیەتی گەورەبوونی نەكردووەو تا ئەو كاتەی نەهاتوەتە مەدینە هیچ سەرچاوەیەك ئاماژەی بەناوو ناوبانگی نەكردووە. هەربەپێی سەرچاوە مێژوییەكان ناوچەی سەبە‌ئيش دەكەوێتە وڵاتی یەمەن و نزیكەی 800 ساڵ پێش زایین ئاوەدانی تێدا بووەو چەند تیرەو هۆزی جیاوازی تێدا نیشتەجێ بوون.
لە هەمان كاتدا هەندێك لە سەرچاوەكانی دیكە باس لەوە دەكەن عەبدوڵا سەر بە عەشیرەتی –حەمیر- و هەندێكی دیكە –هەمەدان – و بەشێكی دیكەشیان پێیان وایە لە –حیرە-ەوە هاتووەو قسەیەكی تریش هەیە گوایە –رۆمی- بێت. هەرچۆنێك بێت ئاماژەكان و زۆرینەی بۆچوونەكان لەسەر ئەوەن كە عەبدوڵا سەبەئی یەوە خەڵكی وڵاتی یەمەنە، مێژوو نوسی بەناوبانگی ئیسلامی –تەبەری- دەڵێت: عەبدوڵای كوڕی سەبە‌و جوولەكەیەكی یەمەنیەو خەڵكی سەنعایە.
ڕیوایەتكراوە كە عەبدوڵا بە دەست ئەنقەست بنەچەی خۆی شاریوەتەوە، كاتێك والی بەسرە لە سەردەمی عوسمانی كوڕی عەفاندا لێی پرسیوە تۆ كێی؟ ئەویش وەڵامی داوەتەوە: پیاوێكی ئەهلی كیتابە و لەپەنای ئەوەشدا حەزی لە ئیسلامیش هەیە، بەو بۆنەیەوە خۆی لەوە دزیوەتەوە كە ناوی خۆی پێ بڵێت..
زۆرینەی سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن ئاینی عەبدوڵا –یەهودی – بووە، بەڵام زۆرینەی رۆژهەڵاتناسەكان ئەو بۆچوونە بەدوور دەزانن، بەو پێیەی كە ئەگەر ڕاست بێت عەبدوڵا لە تیرەیەكی عەرەبی بوو بێت كەواتە یەهودیەتیان ڕێگە پێنەداوەو ڕاست نیە، لە هەمان كاتدا –عەبدولڕەحمان بەدەوی- دەڵێت ئەو بۆچوونەی ڕۆژهەڵاتناسەكان پشت بەستوو نیە بە هیچ بەڵگەیەك. ئەو بەڵگەی ئەوەیە هیچ شتێك لەبەردەستدا نییە كە بسەلمێنێت عەشیرەت و تیرە عەرەبیەكان ڕێگربووبن لەوەی كەسێكیان بووبێتە یەهودی، لە هەمان كاتیشدا سەرچاوە مێژوییەكان باس لەوەش دەكەن هەموو یەهودیەكانی یەمەن ڕەچەڵەكیان عەرەبە.
دەركەوتنی لەناكاوو ئامانجی دیاریكراو:
عەبدوڵا لەسەردەمی عوسمانی كوڕی عەفان دادەركەوتووە، بە پێی مێژووەكەی تەبەری بێت بەردەوام لەسەفەر و گەڕاندا بووە بەناو وڵات و ناوچەكانی ئەو سەردەمه ی ئیسلامدا –بە حساب بۆ گومڕاكردن و سەرلێ تێكدانیان- ئەو لە حیجازەو بەەو بەسرەو كووفە ڕۆشتووەو دواتر چووەتە شام، بەڵام هیچی پێنەكراوە، دواجار چووەتە میسر و لەوێ نیشتەجێ بووەو دەستی كردووە بە بانگەوازی خۆی و ژمارەیەكی خستۆتە گەل خۆی.
هەمان ئەو بۆچوونەی تەبەری ئیبن كەسیریش بەم شێوەیە دەیگێڕێتەوە: ئیبن سەبە‌ئيش هۆكار بووە بۆ كۆبوونەوەى خەڵك لە دژی عوسمان، هەروەها ئیبن عەساكیر یش جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە عەبدوڵا لەسەردەمی عوسماندا دەركەوتووە بۆ ئەوەی خەڵك گوێڕایەڵی ئەو نەكەن، بەڵام هیچیان ئاماژەیان بە ساڵی سەرهەڵدان و دەركەوتنی نەكردووە.
ئیبن كەسیر ئاماژە بەوە دەكات یەكێك لە هۆكارەكانی كۆبوونەوەو هەڵگەڕانەوە لەدژی عوسمانی كوڕی عەفان بوونی عەبدوڵای كەڕی سەبەئە، دەگوترێت ئەو قسەیەكی خستۆتە ناو خەڵكەوە كە گوتویەتی: (محمد خاتم الانبیا‌ء و علی خاتم الاوصیا‌ءء ) واتە موحەمەد كۆتا پێغەمبەرەو عەلیش كۆتا ڕاسپێردراوە. دوای ئەوەی ئەم قسەیە جێگەی خۆی كردەوە گوتیان عەلی شایستەی جێنشینی یە نەك عوسمان، عوسمان ویلایەتی داگیركردووە. زۆرینەی خەڵك ئەم بۆچوونەیان ڕەتكردەوە وەك ئیبن كەسیر باسی دەكات، بەڵام خەڵكی میسر باوەڕیان پێكردو لەوێوە فیتنەكە سەری گرت.
بەخوا زانینی عەلی:
سەڵاحەدینی صەفەدی لەبارەی ئیبن سەبەئەوە كە چی بە عەلی كوڕی ئەبو تالیب گوتووە (تۆ خودای) ئەویش ئەمەی پێناخۆش بووەو دووری خستوەتەوە بۆ (مەدائین) كاتێكیش كە عەلی كوژرا ئەو بڵاویكردەوە كە نەمردووە لەبەر ئەوەی رۆحی خودای تێدایە، كاتێكیش ئیبن ملجەم كوشتویەتی شەیتانێك چووەتە شێوەی حەزرەتی عەلی و ئەوی كوشتووە، دواجار رۆحی عەلی چووەتە ناو هەوا، هەورە بروسكە دەنگی ئەوە، روناكی هەوەرەبروسكەش ڕەنگی ئەوە، رۆژێك دێت لە ڕێگەی بارانەوە دێتەوەو سەر زەوی پڕدەكات لە دادگەریی.
هەرچی عەبدولقەهاری جورجانیە باس لەوە دەكات كاتێك لایەنگرانی عەبدوڵا گوێیان لە هەورە بروسكە بووە گوتویانە : وعلیك السلام یا امیر المؤمنین.
ئەبو حاتەمی ڕازیی دەگێڕێتەوە كە عەبدوڵاو ئەوانەی كە ناویان بە سەبەئی هاتووە باوەڕیان وایە كە عەلی خودایە، مردوو زیندوو دەكاتەوە، ئەوان دەڵێن نەمردووە بەڵكو غەیب –نادیار- بووە.
رۆژهەڵاتناسی بەناوبانگ –یولیوس فلهاوزن- ئاماژە بەوە دەكات كە عەبدوڵا گوازەرەوەی –ناسخ الارواح- دۆنادۆنە و دواتریش بوەتە بەشێك لە بیروباوەڕی سەبەئیەكان، هەروەها باس لەوەش دەكات كە سەبەئیەكان باوەڕیان وایە : رۆحی خودا چووەتە ناو یەكەم پێغەمبەر و لەدوای مردنیان دەچێتەوە ناو ئەوی دوای ئەو، دوای مردنی محمد پێغەمبەر ئەو رۆحە ڕاستەوخۆ چووەتە ناو جەستەی ئیمام عەلی و دواتر ئەو رۆحە بەردەوام چووەتە ناو نەوەكانی.
لەبەرامبەر ئەوەشدا عەبدولڕەحمانی بەدەوی پێی وایە عەبدوڵاو هەموو سەبەئیەكان نەیانگوتووە عەلی كوڕی ئەبوتاڵب خودایە، ئەو بابەتەش نە لای تەبەری و نە لای قومی و ئەبی حەسەنی ئەشعەریش هەیە، ئەوانەی تر كە باسیان لەو قسەیە كردووە هیچ نیە تەنها –زیادەڕۆیی-ییە.
ئەگەر لەو سەرچاوانەی پێشوودا باس لە چەند سەرچاوەیەك كرابێت لەبارەی ژیانی ئیبن سەبەئەوە، ئەوا گشتیان كۆكن لەسەر ئەوەی ئەو كەسایەتیە رۆڵی هەبووە لە گۆڕینی بیروباوەڕی موسڵمانان و هەڵگرساندنی فیتنەی ناویان و بە هەمووشیان گوتراوە سەبەئیەكان..
وەجاخی شێعەكانە:
سەعد كوڕی عەبدوڵای قومی باس لەوە دەكات عەبدوڵا قسەی زۆر بووە لەسەر ئەبوبەكرو عومەر و عوسمان و هەندێك هاوەڵی دیكەی پێغەمبەر، ئەو خۆی لێییان دوور گرتوە، لەناو خەڵكیشدا ڕایگەیاندووە كە عەلی فەرمانی پێكردووە، هەروەها گوتوشیەتی –توقیە- دروست نیە، كاتێكیش عەلی كوڕی ئەبوتاڵب لەو بارەوە پرسیاری لێكردووە ئەویش دانی بە هەموو شتەكاندا ناوە، بۆیە بڕیاری كوشتنی داوە، كاتێك هەواڵی كوشتنەكەی بڵاوبوویەوە لە هەموو لایەكەوە خەڵك هاتنە دەنگ و ناڕەزایەتییان نیشانداو گوتیان: ئەی ئەمیرولموئمنین: تۆ كەسێك دەكوژیت كە كەس و كاری پێغەمبەر-اهل البیت-ی خۆش دەوێت و پشتیوانی لە ویلایەتی تۆ دەكات و دوژمنی دوژمنەكانتە؟ هەربۆیە نەیكوشت و دووری خستەوە بۆ ناوچەی مەدائین.
ئیبن مورتەزا، كە موعتەزیلەیە و خۆیشی بە ئالوبەیت دەزانێت ، باوەڕی وایە نەك هەر بوونی ئیبن سەبە راستەقینەیە، بەڵكو پێی وایە بنەچەی شێعەو ئەسڵەكەیان دەگەڕێتەوە بۆ عەبدوڵا ، چوون ئەو یەكەم كەسە كە دەستەواژەی دوانزە ئیمامی هێناوەتە ناو موسڵمانانەوە. لەبەرامبەر ئەوەشدا سەرچاوەی شێعەی زۆر هەن كە باس لەوە دەكەن كەسایەتی عەبدوڵای كوڕی سەبە بوونی نیەو سونەكان دایانهێناوە بۆ ئەوەی شێعەكانی پێ ناشیرین بكەن.
بۆچوونی پێچەوانە:
گەورە توێژەی عێراقی –عەلی وەردی- پێی وایە چیرۆكی عبدالله داڕژراوێكی وردو پڕلە گرێ و شتی نەزانراوە، زۆر بە جوانی وێنەكانی كێشراوە، بەڵام لە ڕاستیدا هیچ بنەمایەكی ڕاستەقینەی نیەو لە سەرهەڵدانی تا دیارنەمانی راست نیەو تەنها وەهمێكەو هیچی تر.
بە پێی قسەكانی ئەو توێژەرە پێدەچێت ئەو كەسایەتیە هەمان –عەماری كوڕی یاسر-بێت بەو پێیەی كە ئەویش نازناوی ئیبن سەودائی هەبووەو باوكی یەمەنی بووەو خەڵكی سەبەئیش بوون و عەلی كوڕی ئەبوتاڵبیشی زۆر خۆش ویستووەو یەكێك بووە لەوانەی كە زۆر سووربووە لەسەر بەیعەت-پەیمان-دان پێی، لەسەردەمی دەسەڵاتی عوسمانی كوڕی عەفانیشدا سەردانی میسری كردووەو خەڵكی لە دژهانداوە، نەك هەر ئەوە بەڵكو بەیەكێك دادەنرێت لەوانەی كە ڕێگر بوون لە ئاشتەوایی شەڕی –جەمەل-دا.
عەبدوڵای كوڕی فەیاز هەمان بۆچوونی هەیە و دەڵێت ئەو كەسایەتیە لە خەیاڵەوە نزیكترە تاراستی، ئەگەر ڕۆڵیشی هەبووبێت ئەوا زیادەڕۆیی تێدا كراوەو پاڵنەری ئاینی و سیاسی لە پشت بووە.
سەعید لەبارەی عەبدوڵاوە دەڵێت پیاوێكی زۆر زیرەك و بەتوانابووە، پێشبینیەكانی ڕاست دەرچوون، دووربین و فێڵی گەورەی هەبووە توانیویەتی كاریگەری لەسەر كەسی بەرامبەر دابنێت و جەماوەر لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە
دكتۆر تەها حوسەین پێی وایە ئیبن سەبە‌و هەلی فیتنەكەی قۆستۆتەوە، بەڵام لە هیچ سەرچاوەیەكدا نەهاتووە كە ئیبن سەبە رۆڵی گرنگی هەبووبێت لە ڕوداوەكانی سەردەمی عوسمانی كوڕی عەفاندا، هەربۆیە دەبێت گومانمان هەبێت لە بوونی ئەو هەموو قسەوباسانەی لەبارەیەوە دەكرێت و ئەوڕۆڵەی كە لەهەڵگیرسانی فیتنەكەدا هەیبوبێت.
لەبەرامبەر ئەوەدا محمود قاسم بەرپەرچی تەها حوسین دەداتەوەو دەڵێت خەڵك گردكردنەوە بۆ لابردنی عوسمانی كوڕی عەفان تەنها لە ساڵی یەكەمدا بوەو دواتر تەوبەی كردووەو پەشیمان بوەتەوەو لەكاتی خۆیدا ئەوەشی ڕاگەیاندووە، هەروەها دیارنەبوونی لە –مەوقیعەی صفین- دا لەوە دەچێت لەبەر ئەوە بووبێت كە لە مەدائین بووبێت و لەسەری هەموو فیتنەیەكەوە دیار نەبێت.
بۆچوونێكی دیكە هەیە كەبەرگری لێدەكات، سەعید ئەفغانی رۆڵی عبدالله زۆر گەورە دەكات و هەرچی فیتنەو كێشە هەیە دەیداتە پاڵ و ناكۆكیەكانی نێوان هاوەڵانیش دەخاتە ئەوستۆی ئەو، سەعید لەبارەی عەبدوڵاوە دەڵێت پیاوێكی زۆر زیرەك و بەتوانابووە، پێشبینیەكانی ڕاست دەرچوون، دووربین و فێڵی گەورەی هەبووە توانیویەتی كاریگەری لەسەر كەسی بەرامبەر دابنێت و جەماوەر لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە. نەك هەر ئەوە بەڵكو ئەو توێژەرە ئەفغانییە باس لەوەش دەكات كە عەبدوڵا ئەندامی دەستەیەكی نهێنی –تەلموود-ی بووەو كاری بۆ هەڵوەشاندنەوەی ئیسلام كردووە، هەروەها گوتویەتی لە ناكۆكی نێوان موسڵمان و رۆمەكاندا ڕۆڵی خراپی هەبووە كە ناكۆكییان هەبووە لەسەر هەردوو وڵاتی گرنگی میسر و شام.
بەكورتی جەواد عەلی باس لەوە دەكات كەسایەتییەكی ئاڵۆزبوو، كەس لەبارەی باووباپیرانیەوە هیچی نەزانیوە، نەناوی باوكی دیارەو نەدایكی ، ئەوەی كە هەیە بە دوو نازناوی سەیر بەناوبانگە، پێی گوتراوە ئیبن سەودا كە خۆ شاردنەوە بووە لە ناوی دایكی و ئیبن سەبەئیش خۆدزینەوە بووە لەناوی باوكی.
ماوەتەوە بگوترێت بوونی ئەو كەسایەتییە دەرخەری ناكۆكییەكی دیكەی نێوان شێعەو سونەكانە، چوون سوونەكان جەخت لەسەر ڕۆڵی خراپی عەبدوڵادەكەنەوەو پێیان وایە شێعەكان دەگەڕێنەوە سەر ئەو پیاوەی كە ڕۆڵی فیتنەگێڕیی هەبووەو لە راستیشدا جوولەكە بووە و لە شێوەی موسڵماندا خۆی نیشانداوە، هەرچی شێعەكانیشە باوەڕیان وایە، كەسایەتی عەبدوڵا راستەقینە نیەو خەیاڵكردی بیروهزری سونەكانە بۆ لێدان لەبنەما سەرەكیەكەی ئاینزای شێعەیەو هیچی تر.