05:00 - 15/07/2019

جووەكان پیشەوەر بوون و نەدەبوونە فەرمانبەری میریی‌

پەیسەر

كاتێك سەیری بەرگی كتێبە كۆن و چاپكراوەكانی عێراق دەكەین (بە كوردی و عەربیشەوە) ، ناوی چاپخانەكان سەرنجمان ڕادەكێشن، بەڵام هەرگیز بیرمان لەوە نەكردوەتەوە ئەو چاپخانانە چۆن دامەزراون و خاوەنەكانیان كێن و چ جۆرە كتێبێكیان بەچاپ گەیاندووە.

بە پێی سەرچاوە مێژوییەكان مێژووی چاپخانەكان زۆر كۆنەو دەگەڕێتەوە بۆ سەرەدەمە كۆنەكان، بەڵام لە سەرەتای سەدەی نۆزدەیەمەوە تا ناوەڕاستی ئەو سەدەیە زۆرینەی چاپخانەكانی عێراق لەلایەن (جوو)ە كانی عێراقەوە دامەزراون و ئەوەش جێگەی سەرنجە لە چەند ڕوویەكەوە. 

بە پێی سەرچاوە مێژووییەكان جووەكانی عێراق رۆڵی سەرەكییان هەبووە لە ناوكۆمەڵگەی عێراقیداو توانیویانە ئەو كۆمەڵگەیە بەرەو پێش ببەن و رۆڵی سەرەكییان هەبووە لە هەموو سەردەمە جیاوازەكانی حكومەتەكاندا، جووەكان رۆڵی لەبەرچاویان هەبووە لە هەموو بوارەكانی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوری و رۆشنبیریدا، لەو ڕێگەیەشەوە كاریگەریی زۆریان داناوە لەسەر دروستبوونی ژمارەیەكی زۆری نوخبەو دەستەبێژێریی رۆشنبیری عێراقی، بەو پێیەی كتێب كاریگەری زۆری هەبووە لە پێگەیشتن و تێگەیشتنی نەوەكاندا، لە هەمان كاتیشدا ئەو كەسانە پیشەوەربون و لەو ڕێگەیەشەوە دەستیان بەسەر بازاڕەكانی عێراقدا گرتووە،لەوانەشە هەر ئەوەش بووبێتە هۆی ئەوەی هەندێك لە هاوڵاتیان  دژی جووەكان بووبێت و لە هەمان ڕێگەوە ڕقێكی ڕانەگەیەنراویان لە بەرامبەریاندا هەبوێت و تەنانەت ناوو ناوبانگیان بە نەرێنی چووبێتە نێو ئەدەب و شیعرو پەندەكانیشەوە. 

دواجار شەڕی عەرەب ئیسرائیل 1967 یان بە هەل زانیوەو شاربەدەریان كردون و دەستگیراوە بەسەر زۆرینەی ماڵ و موڵكەكانیاندا یان لانیكەم بەناچاریی  تاڵانفرۆشیان كردوون. هەر ئەوەش بووە هۆی ئەوەی لە 1950 دا لەژێر كاریگەریی ئەو بۆچوونە گشتیەدا ڕەگەزنامەی لە هموو هاوڵاتی بەڕەگەز عێراقی و بە ئاین جووەكان سەندەوە. بە بێ ئەوەی گوێ بەوە بدرێت ئەم جۆرە كەسانە چ جۆرە خزمەتێكیان بە كۆمەڵگەی عێراقی كردووەو رۆژانێك خزمەتیان بە خەڵك و خاكی عێراق كردووە.

یەكێك لەو بوارانەی كە جووەكانی عێراق كاری بازرگانی و رۆشنبیرییان تێدا كردووە بواری چاپەمەنی بووە، بۆ ئەو مەبەستە لە نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمدا(1900-1950) زیاتر لە 15 چاپخانەی گەورەو بچوكیان لە شوێنە جیاجیاكانی عێراقدا دامەزراندووە، ئەو چاپخانانە كاری چاپكردنی كتێب و رۆژنامەو گۆڤارو سەرجەم بڵاوكراوەكانیان كردووە، ئەو بابەتانەی لەو چاپخانانە چاپكراون جۆراوجۆرو هەمە ڕەنگ بوون، زانستی و ئەدەبی و تەنانەت ئاینیشی لە خۆ گرتووە. گومانی تێدا نیە پێویستی سەرەكی چاپخانە كاغەزە، هەربۆیە سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن بۆیەكەمجار بازرگانی و هاوردەكردنی كاغەز بۆ عێراق لە لایەن جووەكانەوە بووە، هەربۆیە جووەكان توانیویانە لەڕوووی ئابوورییەو دەست بۆ بابەتێكی كەم وێنە ببەن لە لایەك و لەلایەكی دیكەشەوە كاریگەری جۆراوجۆر لەسەر وڵات دروست بكەن.

هەرچەندە سەرچاوەكان باس لەوە دەكەن یەكەم چاپخانە (كە خاوەندارێتیەكەی جوو بوبێت) لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەیەمەوە 1884 هاتوەتە –بەغداد-عێراق و ناوی (چاپخانەی بیخور)بووە، خاوەنەكەی حاخامێك بووە بەناوی یەهودا بیخور و پیتەكانی ئەو چاپخانەیە عیبری بوون، بۆیە تەنها ئەو كتێب و بڵاوكراوانەی چاپكردووە كە تایبەت بوون بە جووەكانەوە، یان ئەوانە چاپكراون كە بە پیتی عیبری نوسراونەتەوە. دوای ئەوە پیتی عەرەبی هێناوەو تەنها ئەو شتانە چاپكردووە كە پەیوەندییان بە نوسراوو كاروباری كاگێڕیی حكومەتەوە بووە، بەتایبەتی (تۆماریجۆراوجۆری حكومی)و (دەفتەری نوسین) و (هەندێك بڵاوكراوە)، كارەكانی ئەو چاپخانەیە درێژەی كێشاوە تا 1908 و ئیتر كاروباری ئەو چاپخانە یەكلایی بویەوە بۆ چاپكردنی كتێبە ئاینیەكانی جوولەكە، بەڵام دواتر مۆڵەتی وەرگرت كە هەموو كتێبەكانی دیكەش بە پیتی عەرەبیش چاپ بكات.

لێرەدا بە كورتی ئاماژە بە ژمارەیەك لەو چاپخانانە دەكەین لەگەڵ خاوەنەكانیان:
چاپخانەی الیشاع كە بەناوی خاوەنەكەیەوە ناونرابوو (یشاع شوحیت)، چاپخانەی (ئەلوەتەنیە) كە خاوەنەكەی (صیون عزرا)بووە، ئەم چاپخانەیە تا ئەم ساڵانەی دوایش هەر مابوویەوەو كتێبی كوردیشی لێ چاپدەكرا. چاپخانەی بازرگانی ، خاوەنەكەی شلومۆ ئیبراهیم صەدەقە بوو، كە لە 26/4/1928 مۆڵەتی كاركردنی وەرگرتووە، چاپخانەی الشرقیە، خاوەنی ئیبراهیم هومی بوو، ئەو چاپخانەیە تا ئەم دواییانەش هەر مابوو كە لە 20/5/1936 مۆڵەتی كاركردنی وەرگرتووە، چاپخانەی نەهزە، كە خاوەنی ئیبراهیم یوسف بوو، لە 5/1/1935 مۆڵەتی وەرگرتووە، چاپخانەی حەمرا، خاوەنەكەی ئیسحاق رەحمین بوو، چاپخانەی مەئموون، خاوەنی میر ئیبراهیم سولەیمان بوو، چاپخانەی هیلال ، خاوەنی ئاهرون مەردۆخ ئاهرون شاشا بوو، چاپخانەی الاداب و دنكور، خاوەنی ئەلیهاور عەزرا دنكور بوو، لە 23/12/1928 مۆڵەتی پێدراوە، چاپخانەی سوفیر كە بە چاپخانەی خێرخوازی ئیسرائیلی ناوبانگی دەركردبوو خاوەنی شاووڵ سوفێر بوو، هەروەها چاپخانەی ڕەشید، ئەم چاپخانەیە بە شێوەی پشك خاوەنداری دەكراو لە 15/8/1935 مۆڵەتی وەرگرتووە. لە ساڵی 1950 دا بەشی خۆی فرۆشتووە بە بڕی 120 دیناری عێراقی. چاپخانەی ملوكیە خاوەەنەكەی عەزرا دنكور بووەو لە 2/4/1929 مۆڵەتی وەرگرتووە بەڵام دوا ی ماوەیەك لە كاركردنی 16/1/1939 ناوی چاپخانەكە گۆڕاوە بۆ -النجاح- كە ئەم چاپخانەیەش تا ئەم ساڵانەش بەردەوام بووە لەسەر كارەكانیە هەروەها چاپخانەی فیردەوس خاوەنەكەی حایم سلمان حایم بووە و لە 29/10/1947 مۆڵەتی وەرگرتووە، هەروەها چاپخانەی دنكور كە ئەم چاپخانەیە لە عێراقدا ناوبانگی زۆری هەبوەو كتێبی زۆری تێدا بە چاپ گەیاندراوەو بە یەكێك لە چاپخانە گرنگەكانی عێراق دێتە ئەژمار، هەبۆیە كەمێك لەسەر ئەو چاپخانەیە زیاتر دەوەستین.

چاپخانەی دنكور لە ساڵی 1904 وەك یەكەم چاپخانەی ئەهلی لە عێراق دامەزراوە لەلایەن حاخام عەزرا كوڕی روبین كوڕی موشی كوڕی حایم دنكور(1848-1930) دامەزراوە، ناوبراو  سەرپەرشتیاری گروپی موسەویەكانی رانگون بووە لە بۆرما و میانماری ئیستە، بەڵام بۆ كاروباری ئاینی و بازرگانی دەچێتە عێراق و دەست دەكات بە كاروباری بازرگانی، بنەماڵەو خێزانی دنكور لە بەغداد زۆر بەناوبانگ بوون و تا ئێستەش ناوبانگیان لە نێو كتێب و ئەرشیفی بەغداد دا ماوەتەوە، بنەماڵەی دنكور بە بازرگانی و ئایندارییەوە سەرقاڵ بوون، ئامانجی ئەو چاپخانەیە بریتی بوو لە چاپكردنی كتێبە ئاینیەكانی جوولەكە، خاوەنی چاپخانەكە كتێبی (تفاسیر اسفار التوراە)ی چاپكرد. ئەو كتێبانەی لەوێ چاپدەكران ساڵ و ناوی چاپخانەیان لەسەر دیاری نەدەكرا، كاغەزەكانی چاپخانەیان لە سویدەوە دەهێناو لە لایەن یەكێك لە ئەندامانی خێزانەكەیانەوە كە لەو وڵاتە نیشتەجێ بوون دابین دەكرا، ئەو لە شاری ستۆكۆهۆڵم دا بە كەسێكی دیارو خاوەن پێگە دەردەكەوت، هەربۆیە كارەكانی كڕین و ناردنەوەی كاغەز بەباشی و ئاسایی بۆ بەڕێوە دەچوو.

ئیبراهیم حیلمی لە گۆڤاری (لغە العرب) دا دەڵێت: چاپخانەیەكە ئیسرائیلی بوو لە ساڵی 1902 لەلایەن حاخام عەزرا دنكورەوە بە هەموو پێداویستیەكانیەوە هێنراوە عێراق، ئامانجی سەرەكی ئەم چاپخانەیە بڵاوكردنەوەی بیروباوەڕی تایبەت بە جووەكان بوو لە پەنای ئەوەشدا هەندێك شت و مەكی حكومەتی بەچاپ دەگەیاند، لە هەمان كاتیشدا بۆ كەمكردنەوەی گومانەكان هەندێك نامیلكەو كتێبی عەرەبیشی چاپدەكردو رۆژنامەی –تفكر-ی یەكێتی عوسمانی ئسرائیلی بە چاپ دەگەیاند.

ئەم چاپخانەیە تا ساڵی 1976 كاری كردووەو بە هەزاران كتێبی جیاوازی بەچاپگەیاندووە. لەم دواییانەشدا سەرجەم كتێبەكانی وەزارەتی –مەعارف- پەروەردەی چاپدەكرد و هەروەها چەند ژمارەیەك لە گۆڤاری –لغە العرب- لە ساڵی 1912 چاپكردووە.

بە پێی سەرچاوە مێژووییەكان جووەكان لە هەر جێگەو وڵاتێكدا بووبن بە هەموو شێوەیەك فەرمانبەری حكومەتەكانیان رەتكردوەتەوەو خۆیان بە كاری سەربەخۆەوە خەریك كردووە بەتایبەتی بواری (بازرگانی، دامەزراندنی كارگە، كۆمپانیا، بانكی ئەهلی) و چەند پیشەیەك دیكە لە نموونەی پیشەی زەڕەنگەریی و پارێزەری و تەنانەت لە بواری رۆژنامەوانیدا دەستی باڵایان هەبووە. هەروەها چەندین قوتابخانەی ئەهلییان كردوەتەوە ك نزیكەی 19 قوتابخانە بوون لە پارێزگاكانی بەسرەو ناسریەو عەمارە كاریان كردووەو بە چڕیی لەبواری زمانی ئینگلیزیدا كاریان كردووە.

بە پێی سەرچاوە مێژوویەكان جووەكانی عێراق بە كۆنترین جووەكانی دونیا دادەنرێت و پێیان وایە لە( 911-612 پ.ز) و لەسەردەمی ئیمبراتۆریەتی ئاشوریەكاندا نیشتەجێی چیاكانی باكووری ئەو وڵاتە – باشووری كوردستان- بوون ، ئەوەش بە هۆی هێرشی ئاشوریەكان بۆ سەر ناوچەكانیان لە فەڵەستین و دواتر گوازراونەتەوە بۆئەو ناوچەیە، بوونی جووەكان لە وڵاتی عێراق هاوشانە لەگەڵ داهێنانی پیشەوەریی و شارەزایی و كردنەوەی دەرگای بازرگانی و ناوبانگی زانستی و شارەزایی لە زمان، لە سەدەی 12 دا 10 قوتابخانەی ئەهلی و 238  شوێنی پەرستنی ئاینییان هەبووە. هەر بەپێی سەرچاوەكان لە 1638 تا 1917 ئازادی زۆر باشیان هەبووەو بە هەموو شێوەیەك كەس نەیتوانیوە دەست بخاتە كاریان و لەمپەریان بۆ دروست بكەن. تەنانەت نوێنەری خۆیان هەبووە لە حكومەت دا كە پێی گوتراوە مجلس الاعیان و لە ساڵی 1922 دا لە بەغداد دوو نوێنەرو لە بەسرە و موسڵ و كەركوكیش یەكی نوێنەرێكیان هەبووە.

هەرچەندە جووەكانی عێراق كاریگەریی زۆریان لەسر كۆمەڵگەی عێراقی هەبووە بەڵام لە مانگی ئازاری 1952 ەوە دوا كەسیان عێراقیان بەجێهێشتووەو ئەوانەیان كە ڕوانگەی ئاینییان هەبووە  ڕویان كردوەتە وڵاتی ئیسرائیل و ژمارەیان زیاتر بووە لە 140 هەزار كەس و ئێستە ژمارەیان نزیك بووەتەوە لە 500 هەزاركەس و تا ئێستەش بە جووەكانی عێراق بەناوبانگن و  ئەوانەشیان كە ڕوانگەی بازرگانی و ئابوورییان هەبووە بەرەوە هیندستان و وڵاتانی ئەوروپا ڕۆشتوون و لە بواری بازرگانیدا جێگە دەستیان دیارە.