05:51 - 14/07/2019
بەهۆی عێراقەوە ئه‌گه‌ری روودانی جه‌نگی جیهانی سێیه‌م نزیكبوو
ئەمڕۆ 61 ساڵ بەسەر شۆڕشی عێراق بۆ ڕوخاندنی سیستمی پادشایەتی دا تێپەڕدەبێت، شۆڕشێك كە لەدوای خۆی زریانێك لە كودەتای سەربازیی بۆ عێراق هێنا و لێكەوتەكانی تا ئێستا بەردەوامە، ڕوسیا لەكاتی ڕوخانی سیستمی پادشایەتی عێراق ڕۆڵێكی دیاری لەسەر شانۆی سیاسی ئەوكاتە بینی، تەنانەت وەختبوو جەنگێكی جیهانی بەوهۆیەوە بەرپا ببێت.
ڕۆژی 14ی تەمموزی ساڵی 1958 هێزێكی سەربازی دەچێتە نێو كۆشكی پادشایەتی عێراق و دوای ئەوەی شا فەیسەڵی دووەم كە ئەوكاتە پادشای عێراق بوو، تەمەنی 23 ساڵ بوو لەتەختی پادشایەتی دەهێننە خوارەوە، دواتر شا فەیسەڵ و بنەماڵەكەی لەنێو كۆشكەكەیدا دەكوژن.
مۆسكۆ پێشوازیی لە كودەتاكەی عێراق كرد
سێرگی خرۆشۆف، كوڕی نیكیتا خرۆشۆف-ی سەرۆكی یەكێتی سۆڤیەت لە كتێبەكەیدا بەناوی (نیكیتا خرۆشۆف، لەدایكبوونی دەوڵەتی مەزن) باس لەوەدەكات، چۆن مۆسكۆ پێشوازی لە كودەتا سەربازییەكەی 14ی تەمموزی عێراق كردووە، كودەتایەك كە وەخت بوو جیهان بەرەو لێوارێكی مەترسیدار بەرێت.
بەبۆچوونی سێرگی خرۆشۆف، ئەوەی لەهاوینی ساڵی 1958 لە عێراق ڕوویدا بەرئەنجامی تەقینەوەی گرژییەكانی (سوێس) بوو لەمیسر، تەنانەت كار گەیشتە ئەوەی ڕوبەڕووبونەوەی چەكداریی لەنێوان ئەمریكا و بەریتانیا ڕووبدات، چونكە ئەمریكا و بەریتانیا هێزی دەریاییان بۆ ناوچەكە جوڵاندبو و بەنیازی جەنگ بوون، بۆیە دەیانویست عێراق بكەنە گۆڕەپانی جەنگێكی نوێ لەجیهاندا.
كێشەی سوێس لەوەوە سەرچاوەی گرتبوو كە دوای جەنگی جیهانیی دووەم، بەریتانیا لەزۆرێك لەو وڵاتانەی پێشتر داگیریكردبوون ناچار بە كشانەوە كرا وەك هیندستان، لەمیسریش بەهەمانشێوە بەریتانیا ناچاركرا لە كەناڵی سوێس بكشێتەوە، بەڵام ئەوە دۆخێكی سیاسی توندی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هێنا.
"عێراق ژێردەستەی بەریتانیایە و حكومەتەكەیشی خائینە"
كوڕی سەرۆكی یەكێتی سۆڤیەت لەزاری باوكیەوە باس لە هەڵوێستی مۆسكۆ بەرامبەر دۆخی عێراق دەكات و دەڵێ، "خرۆشۆف لەوكاتەدا پێیوابووە عێراق ژێردەستەی بەریتانیایە و حكومەتەكەی نوری سەعید-یش بەكرێگیراو و خائینە"، هاوكات ڕەخنەی توندی لەوەگرتووە كە عێراق چوەتە ژێر چەتری هاوپەیمانێتییەك بە ناوی "هاوپەیمانی بەغدا" كە ئەوە زیاتر ژێردەستەیی عێراقی دەسەلماند.
بەیانی ڕۆژی 14/7/1958 بەبێ هیچ ئاگادارییەكی پێشوەخت هێزێكی سەربازیی عێراق، لەژێر فەرمانی عەبدولكەریم قاسم، كە دواتر بووە سەرۆكی عێراق، بەرەو كۆشكی پادشایی عێراق دەچێت، هێزەكە داوا دەكات بەبێ ئەوەی شەڕ ڕووبدات نوری سەعید دەستبەرداری دەسەڵات ببێت.
یەكەم كاری سیستمی كۆماریی عێراق كە دوای ڕوخانی سیستمی پادشایەتی ئەنجامیدا، دەرچوونی عێراق بوو لە "هاوپەیمانێتی بەغدا" كە ئەوەش بەلای یەكێتی سۆڤیەتەوە خاڵێكی دڵخۆشكەر بوو، چونكە وایدەكرد عێراق لەبازنەی مۆسكۆ نزیكبكەوێتەوە.
خرۆشۆفی كوڕ لەزاری باوكییەوە باس لەوەدەكات، بەریتانیا و ئەمریكا دابەزینی ئاسمانیان لە لوبنان و ئەردەم ئەنجامداوە، ئەوەش وەك ئامادەكاریی بۆ دەستوەردانی سەربازیی لەو دۆخەی لە عێراق لەو ڕۆژەدا دروستبووە.
دوو ڕۆژ بەر لەوەی كودەتا لە عێراق ڕووبدات، ڕۆژی 12ی تەمموز خرۆشۆف سەردانی بەرلین دەكات بۆ بەشداریكردن لە كۆنگرەی حزبی ئیشتراكی ئەڵمانی یەكگرتوو، بۆیە ڕۆژ كودەتاكە هەواڵی پێدەگات كە دۆخی عێراق لە لێوارێكی مەترسیداردایە و ئەوانەی كودەتایانكردووە، لەڕووی بیروبۆچوونەوە نزیكن لە مۆسكۆوە، بۆیە خرۆشۆف داوادەكات سات بە سات مۆسكۆ چاودێری دۆخی بەغدا بكات.
یەكێتی سۆڤیەت مانۆڕی سەربازی ئەنجامدا
كودەتاكەی عێراق هەڵكشانی زیاتری بەخۆیەوە بینی، وەك چۆن ئەمریكا و بەریتانیا لە لوبنان و ئوردن دابەزینی ئاسمانییان ئەنجامدا، یەكێتی سۆڤیەتیش لە سنوری عێراق لەگەڵ توركیا و ئێران بە فەرمانی خرۆشۆف مانۆڕێكی سەربازیی وەك نیشاندانی هێز بۆ ئەمریكا و بەریتانیا ئەنجامدا.
هەر ڕاستەوخۆ دوای ئەو پێشهاتانەی لە عێراق ڕوویدا، بەریتانیا و ئەمریكا بۆ دەستوەردانی سەربازیی ئامادەبوون، وەزارەتی دەرەوەی یەكێتی سۆڤیەت بە بەیاننامەیەكی توند گوتی :"مۆسكۆ بە كردار نەك بە قسە، وەڵامی هەموو پێشهاتێك دەداتەوە" ئەوەش بەواتای ئەوەبوو یەكێتی سۆڤیەت ئامادەبوو لەپێناو كۆدەتاكەی عێراق بچێتە جەنگەوە.
خرۆشۆف بڕوای وابووە دەستوەردانی سەربازیی ئەمریكا لە عێراق شتێكی حەتمییە، توركیاش ڕۆڵێكی یەكلاكەرەوە لەو پرسەدا دەبینێت و یەكەم فیشەكی توركیاش كە دەتەقێندرێت، ڕێخۆشكەر دەبێت بۆ داگیركردنی عێراق لەلایەن بەریتانیا و ئەمریكاوە.
لەو ڕۆژانەدا لەسەر مێزەكەی خرۆشۆف فایلێكی ڕەساسی مەیلەو سەوز دانرابوو، كە لەنێو ئەو مەلەفەدا مەترسیداترین بڕیاری دوای جەنگی جیهانیی دووەم ئامادەكرابوو، ئەویش دەستپێكردنی جەنگ بوو لەگەڵ بەریتانیا و ئەمریكا لەسەر عێراق، ئەوەش بەوتەی كوڕەكەی خرۆشۆف.
یەكێتی سۆڤیەت ئامادەكاریی زیاتری بۆ هەر ئەگەرێكی سەربازیی ئەنجامدا و بەدەر لەسنورەكانی توركیا و ئێران، لە قەوقاز و توركمانستان كەشتی جەنگیی بەرەو دەریای ڕەش و ناوچەكە جوڵە پێكرد، ڕۆژنامەی فەرمی ئەوكاتەی یەكێتی سۆڤیەتیش بەڕوونی پلانی وڵاتەكەی بۆ بەرگریكردن لە عێراق بڵاوكردەوە.
ڕۆژانە لە كۆشكی سپی ئەمریكا و داونینگ ستریت (سەرۆكایەتی وەزیرانی بەریتانیا) كۆبوونەوەی بەپەلە لەبارەی دۆخی عێراق ئەنجامدەدرا، لەمۆسكۆش خرۆشۆف، مارشاڵ گرۆشكۆ-ی جێگری یەكەمی وەزیری بەرگریی یەكێتی سۆڤیەتی ڕاسپارد كە سەرپەرشتی مەیدانیی ئەو پێشهاتە بكات لەحاڵەتی دروستبوونی جەنگدا.
یەكێتی سۆڤیەت ئامادەكاریی زیاتری بۆ هەر ئەگەرێكی سەربازیی ئەنجامدا، لە قەوقاز و توركمانستان كەشتی جەنگیی بەرەو دەریای ڕەش جوڵە پێكرد
یەكێتی سۆڤیەت لەتوركمانستان بەهێزترین سەركردەی سەربازیی وڵاتەكەی بۆ دۆخی عێراق خستە ئامادەباشییەوە، ئەویش مارشاڵ مریتسكۆف بوو، ئەو ژەنەڕاڵەی پاڵەوانی بەرگریكردن بوو لە شاری لینینگراد، خرۆشۆف بە مریتسكۆف دەڵێ، ئەگەر پەلە نەكرێت ئەوا "داگیركەرەكان" ئەو دۆخەی لە عێراق دروستبووە دەخەنە مەترسییەوە و ئەو سیستمە نوێیەی لە لێواری لەدایكبووندایە و لەبەرژەوەندی یەكێتی سۆڤیەتە، لەباریدەبەن.
خرۆشۆف لەبەرلینەوە بەپەلە دەگەڕێتەوە مۆسكۆ و پەیوەندی بە سەرۆكی بولگاریاوە دەكات و داوای لێدەكات، هێزی وڵاتەكەی بەشداریی ئەو مانۆڕە سەربازییە بكات كە لەسنووری توركیا بەڕێوەدەچێت، هاوكات مارشاڵ سمریبكۆ، كە دەزگای هەواڵگریی ئەمریكا وەك تێكشكێنەری فڕۆكە ستراتیژییەكانی ئەمریكا ناویان دەبرد، بۆ ڕوبەڕوبونەوەی ئەمریكا ئامادە دەكرێت و خرۆشۆف بە بەرپرسانی وڵاتەكەی دەڵێ:"وازیان لێبێنن نیگەران بن".
بەرەبەیانی رۆژی 19ی تەموز خرۆشۆف نامەیەك بۆ هەریەكە لە ئایزنهاوەر، سەرۆكی ئەمریكا، ماكمیلان، سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا، شارل دیگۆل، سەرۆكی فەرەنسا و جەواهر لال نەهرۆ، سەرۆكی هیندستان دەنێرێت و داوایان لێدەكات، كۆبوونەوەیەكی بەپەلە لەهەرشوێنێك كە ئەوان دایدەنێن ئەنجامبدات، بەڵام دوای سێ ڕۆژ خرۆشۆف وەڵام وەردەگرێتەوە، ئەویش ڕەتكردنەوەی كۆبوونەوەیەكی لەوشێوەیەیە.
"دیبلۆماتیەت بەبێ هێزی سەربازیی مانای نییە"
خرۆشۆف دەست بە هەوڵەكانی بۆ ناچاركردنی ئەمریكا و بەریتانیا دەكات بۆ ئەوەی لە عێراق دوركەونەوە، ئەویش دوای ئەوەی دەچێتە چین بۆئەوەی ماوتسی تۆنگ ناچار بكات كە پشتی یەكێتی سۆڤیەت لە پرسی عێراق بگڕێت، هاوكات لەپاڵ ئەو هەوڵانەیدا دەستدەكات بە هەوڵی دیبلۆماتی بۆئەوەی كۆبوونەوەی بەپەلەی ڕێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ پرسی عێراق ئەنجامبدرێت، كە پێشتر بەریتانیا و ئەمریكا وادەی كۆبوونەوەكەیان دوادەخست.
"ئەوانیتر تێناگەن تا زمانی هێز بەكارنەهێنیت، دیبلۆماتیەت بەبێ هێزی سەربازیی سەركەوتوو نابێت" ئەوە وتەی خرۆشۆفە لەدوای ئەوەی بەفەرمی ڕایگەیاند، كە وڵاتەكەی شكستی بە هەوڵی ئەمریكا و بەریتانیا هێنا كە دەیانویست عێراق داگیربكەن.