03:07 - 14/07/2019
هۆكارو دەرئەنجامەكانی شۆڕشی 14 تەممووز
ئەمڕۆ 3 شەممە 14/تەمووز/ 2020 شەست و دوو ساڵ
بەسەر شۆڕشی 14ی تەمووزدا تێدەپەڕێت کە تیایدا كۆتایی بە سیستمی پاشایەتی لە
عێراقدا ھات و لە جێی ئەو سیستەمی كۆماری هاتە ئاراوە كە تا ئێستاش بەردەوامە.
بەرەبەیانی
رۆژی 14ی تەمووز بەھەوڵی عەبدولکەریم قاسم و چەندین ئەفسەری دیکە، فەرمانڕەوایی
عێراق لە سیستمی پاشایەتییەوە گۆڕا بۆ سیستمی کۆماریی، ئەمەش بە یەکێک لە رووداوە
گرنگ و پڕ بایەخەکانی مێژووی عێراق و ناوچەكە دادەنرێت.
لە
دوای كۆنترۆڵكردنی فەرماندەیی گشتی سوپا و بارەگای رادیۆ و بەدالەی مەركەزی (تەلەفۆن)
لەلایەن هێزەكانی لیوای 20ی سوپای عێراقەوە بە پشتیوانی ئەفسەرە نیشتمانییەكان (یان
ئەفسەرە ئازادیخوازەكان) لە رۆژی یەكەم بەیاننامەی راگەیاندنی كۆماری عێراق
بڵاوكرایەوە لە رادیۆی عێراق و یەكەم وشەش بە (الله اكبر)دەستیپێكرد.
ژمارەیەك
ئەفسەری عێراقی كە لەلایەن عەبدولكەریم قاسم و عەبدولسەلام عارفەوە سەرپەرشتی
دەكران، هێرشیان كردەسەر كۆشكی كۆماری و هەموو ئەندامانی خێزانی پادشایان كوشت و
تەنانەت دەستیان لە باخەوان و چێشتلێنەرەكانیش نەپاراست.
ئەوەی
لە كۆشكی رەحاب (هاشمیی) روویدا لە قەتڵوعامكردنی منداڵانی بچوك‌و باخەوان‌و
خزمەتكارەكان‌و كوشتنی پادشای گەنج (مەلیك فەیسەڵی دووەم) بێ لێپرسینەوە و
دادگاییكردن بوو، تەنانەت (عەبدولستار سەبع عەبوسی) خاوەنی كۆمەڵكوژیەكە خۆی دانی
بەوەدا ناوە كە هیچ كەسێك فەرمانی كوشتنی پێنەكردووەو لە خۆیەوە ئەو بڕیارەی داوە
لەكاتێكدا ئەوان پەڕۆی سپی‌و قورئانیان بەرووی سەربازەكاندا بەرزكردەوە و خۆیان
تەسلیم كرد بوو.
ئەو ڕوداوە بە هەموو پێوەرێك بە زمانی ئەمرۆ
كردەوەیەكی (تیرۆریستیی)و نامرۆڤانە بوو، یان پارچەپارچەكردنی لاشەی رەمزەكانی
پاشایەتیی و هەڵواسینی لاشەكانیان بە ستونە كارەباییەكان‌و راكێشانیان بە
شەقامەكانی بەغدادا، كردەوەیەكی توندوتیژیی بوو كە لە قۆناغەكانی دواتردا زۆر
توندوتیژتر و خوێناویی تر گوزارشتی لە خۆی كردو هەندێك پێیان وایە ئەو سەرەتایە تا
ئێستە كۆتایی نەهاتووە، تەنانەت لە بڕوای خەڵكانی بە تەمەنی عێراقیدا ئەوە چەسپیووە
خوێنی بەناهەق ڕژاوی مەلیك فەیەسەڵی منداڵ و كەس وكارو ئەوانەی لە گەڵێدابوون
بووتە هۆی ئەوەی لەو كاتەوە تا ئێستا ناوچەكە ئارامی بە خۆیەوە نەبینێت و بەردەوام
خوێنی لێبچۆڕێت. لەو ڕوداوەدا نزیكەی 100 كەس كوژران و چەند كەسێكیش لە
پەلاماردەران بریندار بوون لە بەر ئەوەی ڕووبەڕووی یەكتری تەقەیان دەكردو ئەوەندە
شڵەژابوون ئاگایان لە خۆیان نەبوو.
لە
گریمانەی مانەوەی ڕژێمی پاشایەتی عێراقدا كە مەلیك فەیسەڵ تەمەنی 83 ساڵ دەبوو لە
ئێستەدا، گومان دەكرا عێراقیش وەك ئەردەن و میرنشینەكانی عەرەب و هەندێك وڵاتی
پاشایەتی دیكە ئارامی بەخۆوە ببینایەو سەرپەرشتیكردنی بەریتانیاش باشتر بوایە لەم
سەرپەرشتیەی ئیستەی ئەمەریكاو ئەو هەموو خوێنەش نەڕێژرایە، بەڵام ئەمە هەر
گریمانەیەكەو هیچی دیكە، چوون هەموو ئەوانە بوونەتە مێژوو چەند دەیەی بەسەردا
تێپەڕیوە.
شۆڕش
یان كوده‌تا؟
61 ساڵ تێپه‌ڕده‌بێت به‌سه‌ر
روداوه‌ی 14ی ته‌موزدا، به‌ڵام تائێستا له‌نێوان هاوڵاتیانی عێراقدا مشتومڕه‌كان
له‌باره‌ی ناوهێنانی ئه‌و گۆڕانكارییە گرنگە یه‌كلانه‌بوه‌ته‌وه سه‌باره‌ت به‌وه‌ی
ئاخۆ شۆڕش بوه یاخود كوده‌تا؟
بە
پێی بۆچوونی شارەزایانی فه‌رهه‌نگی سیاسی شرۆڤەكاران (شۆڕش) چه‌ند پێناسه‌یه‌كی
هه‌یه، له‌پێناسه كۆنه باوه‌كه‌دا كه له‌گه‌ڵ یه‌كه‌مین كڵپه‌ی شۆڕشی فه‌ره‌نسیدا
دانراوه: (شۆڕش به‌و جوڵانه‌وه‌یه ده‌گوترێت كه تێیدا گه‌ل به‌سه‌رۆكایه‌تی ده‌سته‌بژێر
و رۆشنبیره پێشه‌نگه‌كانی رژێمی حوكم له وڵاتدا له‌رێگه‌ی هێزه‌وه بگۆڕێت).
ماركسییه‌كان
گه‌شه‌یاندا به‌م تێگه‌یشتنه و ده‌سته‌واژه‌ی (ده‌سته‌بژێرو رۆشنبیره پێشه‌نگه‌كان)یان
گۆڕیی بۆ(سه‌ركرده كرێكارییه‌كان) كه ئه‌وان به (دیكتاتۆریه‌تی پرۆلیتاریا)
ناویان ده‌هێنا.
لە
هەمان كاتدا تێگه‌یشتنی هاوچه‌رخ بۆ شۆڕش: بریتیه له‌و گۆڕانكارییه‌ی كه (گه‌ل)
له‌رێگه‌ی ئامرازه‌كانیه‌وه وه‌ك (هێزه چه‌كداره‌كان) یاخود له‌رێگه‌ی (كه‌سایه‌تییه
مێژوییه‌كانه‌وه) ئه‌نجامی ده‌دات، به‌مه‌به‌ستی به‌دیهێنانی ئاره‌زووه‌كانی
بۆ گۆڕینی ئه‌و رژێمی حوكمه‌ی كه ناتوانێت خواست و ئاره‌زوه‌كانی به‌دی
بهێنێت.
به‌ڵام
كوده‌تا: به‌و جوڵانه‌وه‌یه ده‌گوترێت كه كۆمه‌ڵێك ئه‌فسه‌ری سه‌ربازیی به سه‌ركردایه‌تی
یه‌كێك له ئه‌فسه‌ره‌كان پێی هه‌ڵده‌ستن به‌مه‌به‌ستی ده‌ستگرتن به‌سه‌ر ده‌سه‌ڵات‌و
به‌دیهێنانی به‌رژه‌وه‌ندییه تایبه‌ته‌كانی خۆیان.
بە
شێوەیەكی گشتی جیاوازیی نێوان ئەو دوو ده‌ستەواژەیەش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە شۆڕش
دەسەڵات بە تاوانبار و خراپ ناودەبات و ڕەوایەتی بە گۆڕانكاریەكان دەدات، بەڵام
كودەتا بەمانای پشتیوانی لە مانەوەی دەسەڵات دەكات و ئەوانەی كودەتاچیەكان بە
تاوانبارو تێكدەر ناو دەبەن.
هەر
بۆیە هه‌ندێك له خه‌ڵك به‌تایبه‌تیش ئه‌وانه‌ی پشتوانی رژێمی پادشایه‌تی ده‌كه‌ن،
ده‌ڵێن ئه‌وه‌ی (14)ی ته‌موز رویدا كوده‌تا بوو، چونكه به‌وته‌ی ئه‌مان رژێمی
پادشایه‌تی عێراق رژێمێكی دیموكراتی بوه‌‌و به‌و هه‌نگاوه ده‌رگا له‌سه‌ر
كوده‌تاو حوكمی عه‌سكه‌ر له عێراق كردوه‌ته‌وه، هه‌ر به‌مه‌شه‌وه ناوه‌ستن‌و
زۆرجار به‌رپرسیارێتی ئه‌و نه‌هامه‌تیانه‌ی كه دواترو له ماوه‌ی حوكمڕانی
حزبی به‌عسدا به‌سه‌ر گه‌لی عێراقدا هات ده‌خه‌نه ئه‌ستۆی بزوتنه‌وه‌ی (14)ی
ته‌مموزه.
له‌به‌رامبه‌ردا
ئه‌وان پشتیوانی بزوتنه‌وه‌ی (14)ی ته‌مموز ده‌كه‌ن ده‌ڵێن؛ بزوتنه‌وه‌ی
(14)ى ته‌موز بوه‌ته قوربانی به‌عسییه‌كان و ئه‌و شۆڤێنیانه‌ی كه دواتر له
ساڵی (1963) ده‌ستیان به‌سه‌ر شۆڕشدا گرت، بۆیە نەیتوانیووە ئامانجی خۆی بپێكێت،
ئەگینا ئەگەر بەعسییه‌كان دەستیان نەخستایەتە ناو كاروباری ئەو شۆڕشەوە زۆر بە
باشتر بەڕێوە دەچوو، بەڵگەی ئەم جۆرە كەسانە رەفتارو كردارەكانی سەركردەی
گۆڕانكارییەكان عەبدولكەریم قاسمە.
هۆكارەكانی
دروستبوون:
بێگومان
هیچ گۆڕانكارییەك بە بێ هۆكارو پاڵنەر نایەتە پێشەوەو ڕوو نادات بەتایبەتی ئەو
كارانەی بەپێی پلان و بەرنامەی ڕوون بەڕێوە دەچێت و بەتایبەتی تر شۆڕشە گەورەكان،
شۆڕشی 14 تەمووزیش لەناوچەكە و جیهانیشدا بە یەكێك لە گۆڕانكارییە گەورەكان دێتە
ئەژمار لەبەر ئەوەی گۆڕانكاریی ڕیشەیی لە شێوازی فەرمانڕەوایی وڵاتی عێراق هاتە
ئاراوە، گۆڕانێك كە عێراقی لە ڕژێمی پاشایەیتی و پشتتاو پشتەوە بەرەو حوكمی
كۆماریی برد، گۆڕانێك دوای 61 ساڵ لەو ڕوداوە هێشتا گەلانی عێراق پێیان وایە ئەگەر
ئەو گۆڕانكارییە نەبوایە ژیان و گوزەرانی خەڵك لە ئێستە باشتر دەبوو، هەندێكیش
پێیان وایە پێیچەوانەكەی ڕاستە.
هەر
چۆنێك بیت دەمانەوێت بە كورتی ئاماژە بە
هۆكارەكانی رودانی ئەو (شۆڕش –كودەتا)یە بكەین.
هۆكاره
راسته‌وخۆكان
زۆرێك
له‌مێژونوسان له‌سه‌ر ئه‌وه هاوڕان كەڵەكە بوونی هەندێك بابەتی گرنگ لای خەڵك
پاڵنەرە سەرەكیەكانی ئەو ڕوداوە بوون لەوانەش:
1- توڕەیی خه‌ڵك له داگیركاری به‌ریتانیا بۆ عێراق دوای روخانی شۆڕشه‌كه‌ی ره‌شید عالی گه‌یلانی له ساڵی (1941) و له سێداره‌دانی ئه‌فسه‌ره ئازادیخوازه‌كان كه به‌شدارییان له شۆڕشه‌كه‌دا كردبوو هۆكاری سه‌ره‌كی به‌رپابوونی شۆڕشی (14)ی ته‌مموز بووه.
2-خراپی بارودۆخی گوزه‌رانی خه‌ڵك، ئه‌وه‌ش به‌هۆی شكستهێنانی رژێمی پادشایه‌تی له‌به‌دیهێنانی خواسته‌كانی خه‌ڵك‌و ده‌ركه‌وتنی وه‌ك رژێمێك كه به‌ستراوه‌ته‌وه به به‌ریتانیاوه له‌سه‌ر حسابی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی گه‌ل.
3-هه‌ژمونی كۆمپانیا بیانییه‌كان به‌سه‌ر ئابوری عێراقدا یه‌كێكه له‌و هۆكارانه‌ی كه ئاماژه‌ی بۆ ده‌كرێت به‌تایبه‌تیش له‌بواری نه‌وتدا كه ده‌وترێت بوه‌ته هۆی داكشانی ئابوری عێراق و هه‌ڵاوسانی نرخ و گرانبوونی كاڵا له وڵاتدا.
4-له‌و كاته‌دا رژێمی عێراق له‌ژێر هه‌ڵمه‌تێكی توندیی راگه‌یاندنی میسرو سوریادا بوو به‌هۆی به‌شداریكردنی له (په‌یمانی به‌غدا) رادیۆكانی قاهیره‌و میسر كاریگه‌ری راسته‌وخۆیان له‌سه‌ر بیری خه‌ڵكی عێراق دانابوو سه‌باره‌ت به حكومه‌ته‌كه‌یان كه له‌گه‌ڵ وڵاتانی خۆرئاوا رێككه‌وتنی كردبوو.
هۆكاره
ناڕاسته‌وخۆكان:
ژماره‌یه‌ك
هۆكار هه‌بوون كه به‌شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ كاریگه‌رییان هه‌بو له‌سه‌ر
دروستبونی بزوتنه‌وه‌ی (14)ی ته‌موز‌و روخاندنی رژێمی پادشایه‌تی له عێراق،
له‌وانه:
1- له‌باربردنی شۆڕشه‌كه‌ی ره‌شید عالی گه‌یلانی و شكستهێنانی حكومه‌ته عه‌ره‌بییه‌كان له‌جه‌نگی ساڵی (1948)ی فه‌له‌ستین‌و ده‌ركه‌وتنی ته‌وژمی نه‌ته‌وه‌یی عه‌ره‌بی له‌دژی هه‌ژموونی به‌ریتانیا‌و فهرهنساو ئه‌مه‌ریكا له‌ناوچه‌كه‌دا.
2-له‌ناو وڵاتانی عه‌ره‌بیدا له‌و كاته‌دا ته‌وژمی شۆڕشگێڕی له بره‌ودا بوو، جه‌ماوه‌ری عه‌ره‌بی به‌شێوه‌یه‌كی چڕ پشتیوانیان له‌سه‌ركرده لاوه شۆڕشگێڕه‌كان ده‌كرد به‌تایبه‌تیش بزوتنه‌وه‌ی ته‌مموزی ساڵی (1952)ی میسر.
3-رێككه‌وتنی حكومه‌ته‌كه‌ی نوری سه‌عید له‌گه‌ڵ وڵاتانی خۆرئاوا له چوارچێوه‌ی (په‌یمانی به‌غدا) كه له‌و كاته‌دا وه‌ك گرێبه‌ستێكی ستراتیژی بۆ هێنانی هه‌ژمونی به‌ریتانیا‌و فهرهنساو دواتر هێنانی ویلایه‌ته یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مه‌ریكا بۆ ده‌ستگرتن به‌سه‌ر سامانی نه‌وتدا له‌ناوچه‌كه وه‌سفده‌كرا، ئه‌مه‌ش ته‌نها به‌مه‌به‌ستی وه‌ستانه‌وه به‌ڕوی یه‌كێتی سۆڤیه‌تدا بوو.
هەر چۆنێك بێت و هۆكارەكان هەرچی بن 14 ته‌مموز رۆژێكی وەرچەرخانە
لە مێژووی عێراقدا، خاڵی وەرچەرخان و هاتنەكایەی قۆناغێكی نوێیی مێژووی، مێژوویەك
هەندێك بە كودەتا و هەندێكی تر بە شۆڕشێكی بۆ رزگاركردنی خەڵكی جوتیار و كرێكاری
وەسفدەكەن، بەڵام هەموویان كۆكن لەسەر ئەوەی لێكەوتنەكانی 14 ی ته‌مموزی تێكڕای
پاشهاتە باش و خراپەكانی عێراقی لێبەرهەمهات، كە تائێستایش لێكەوتەكانی بەژیانی
سیاسی، سەربازی و ئابوری عێراقەوە دیارە.
هەڵوێستی
وڵاتانی پەیوەندیدار:
ئایزنهاوەر
سەرۆكی ئەو كاتی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمەریكا لەبارەی ئەو شۆڕشەوە دەڵێت: ئەمە
ئەو وڵاتەیە كە بە هەموو هێزی خۆمان پشتمان پێی بەستبوو ببێتە قەڵای سەختی سەقامگیریی و پێشكەوتن
لەناوچەكەدا، ئەگەر وەرچەرخانی ترسناك لەناوچەكەدا بەم شێویە بڕوات و وەڵامی توندی
لە لایەن ئێمەوە نەدرێتەوە، تەواوی دەسەڵاتی خۆر ئاوا لە خۆرهەڵات لەناو دەچێت.
هەربۆیە لەپاش هەڵگیرسانی شۆڕشەكە بەیتانیا و ئەمەریكا بۆ ئەوەی یەك هەڵوێستیان
هەبێت و نەهێڵن هێزێكی لەو شێوەیە دروست ببێت، بەڵام دواجار ناكۆكی نێو خۆیان بووە
ڕێگر و ئینگلیزەكان هێزەكانی خۆیان لە ئەردەن دابەزاندو ئەمەركیەكانیش لە لوبنان،
بۆ ئەوەی ڕێگری بكەن لە پەڕینەوەی ئەو شۆڕشە بۆ وڵاتەكانی ترو سنورداركردنی.
رۆژنامەی
هیراڵد تریبۆن لە رۆژی 17 مایس 1959 نوسیویەتی : ئینگلیزەكان بە ئەمەریكیەكانیان
گوتووە تۆزێك كۆمۆنیزم باشترە لە زۆرێك ناسریی( كەمەبەست جەمال عەبدولناصری سەرۆكی
ئەو كاتی میسرو باوكی رۆحی عەرەبەكانی ئەو سەردەمەیە).
یەكێكی
دیكە لەو وڵاتانەی هەر لەمێژەوە چاوی لە عێراق نەبڕیوەو بەشێك لە چارەنووسی خۆی بەگۆڕانكاریەكانی
عێراقەوە وێناكردووە توركیایە، توركیا خۆی كۆكردەوەو ویستی بەڕێگەی سەربازی بچێتە
ناو خاكی عێراقەوە بەڵام ڕێگریەكانی بەریتانیا نەیهێشت ئەو كارە بكات، لەو
بارەیەوە (هارۆڵد ماكمێڵان) سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتی بەریتانیا دەڵێت: لە ڕاستیدا
هێرشی توركیا بۆ سەر عێراق لە شێتیەتی زیاترنیە ، شێتیەكی تاوانكاریی، ئێمە ڕێگە
بە وەها كارێك نادەین. هەرچەندە ئەمەریكیەكان ئەو هێرشەی توركەكانیان پێباش بووە
بەڵام لەترسی ئەوەی توركیا دەست بەسەر كێڵگە نەوتەكاندا دەگرێت و ئەوەش قورس
دەشكێتەوە بۆ ئەوان ڕازی نەبوون پەلاماری سەربازی عێراق بدەن، چوون بەرژەوەندی
ئابوورییان دەخستە مەترسییەوە.
هەرچی
یەكێتی سۆڤیەتیشە بەڕوویەكی سیاسی لەگەڵی مامەڵەی كردو – خرۆشۆف- شیوعیەكانی
ڕاسپارد كە هاوكاری عەبدولكەریم قاسم بكەن، لە هەمان كاتیشدا هەوڵیدا ئەو شۆڕشە
بەكاربهێنێت تا چارەسەری بەرلین و ئەڵمانیای پێبكات لەگەڵ ئەمەریكادا. وەك شرۆڤەكاران
دەڵێن: خرۆشۆف دەیویست شۆڕشی 14 تەمووز وەك كارتێكی فشار لە دژی ئەمەریكیەكان
بەكار بهێنیت، بەڵام سەركەوتوو نەبوو، چوون دەیویست ئەم شۆڕشە لەگەڵ كێشەی بەرلیندا
ئاڵوگۆڕپێبكات.
وڵاتی
عەرەبستانی سعودیەش كە دراوسێیەكی گەورەی عێراقە وناتوانێت لە ڕوداوەكاندا بێدەنگ
بێت، بەتایبەتی ئەویش ڕژێمی پاشایەتییە، پادشای ئەو وڵاتە نامەیەك ئاڕاستەی
ئینگلیزەكان دەكات و تیایدا نوسیویەتی: هەرچیتان كردووە نەهێڵن شیوعیەكان لە عێراق
دا دەسەڵات بگرنە دەست.
دراوسێی
رۆژهەڵاتی عێراقیش ڕژێمی شای ئێران بووە كە ترسی ئەوەی هەبووە ئەو شۆڕشە سەر بۆ
سنوورەكانی ئەویش بكێشێت، هەربۆیە بۆ ترساندنی خەڵكی ناوخۆی خۆی هێزی كۆكردوەتەوەو
ویستویەتی پەلاماری (شەتولعەرەب)بدات، بەڵام تەنها لە مانۆڕێكدا خۆی بینیوەتەوەو
لە ڕووی سیاسیشەوە نیگەران بوو.
تەنها وڵاتێك كە بۆچوونی ئەرێنی لەسەر 14 تەمووزی
1958 ئەرێنی بووبێت وڵاتی چین بووە، ئەو وڵاتە ئەوەند دڵی بە گۆڕینی ئەو بارودۆخە
خۆش بوو كە دەیویست 20 هەزار سەربازی خۆبەخش ڕەوانەی عێراق بكات بە مەبەستی
پاراستنی سەقامگیریی و پاراستنی شۆڕش، بەڵام دواجار ئەو كارەش تەنها لەبواری قسەو
بۆچوونی سیاسیدا مایەوەو هیچی تر.
نیگەرانییەكانی وڵاتانی زلهێز و بەرژەوەندیخواز
هەمیشە بیریان لەوە دەكردەوە ڕێگەیەك بدۆزنەوە بۆ ئەوەی كۆتایی بەو دەسەڵاتەش بێنن
و جۆرێك دیكەی دەسەڵات بێتە پێشەوە هەربۆیە پەنایان بردە بەر حیزبی بەعسی عەرەبی
ئیشتراكی –عێراق- و بە كودەتای 8 شوباتی 1963 كۆتایی فەرمانڕەوایەتی یەكەم
ئەزموونی كۆماریی هات و بەعسیەكان هاتنە سەركارو عەبدولكەریم قاسم لەناو ژوورەكەی
خۆیدا كوژرا.