03:51 - 13/07/2019
لەودیو دیوارەكانی زیندانەوە چی دەگوزەرێت؟
رێكخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی لەبارەی پێشێلكاریەكانی مافی مرۆڤ و پەیڕەو كردنی توندوتیژی لە زیندانێكی نزیك دیمەشقی پایتەختی سوریا، ڕاپۆرتێكی بڵاوكردوەتەوەو تیایدا گوتویەتی لەنێوان 2011 تا 2015 زیاتر لە 13.000 كەس لە سێدارە دراون و هەمووشیان لە گۆڕی بە كۆمەڵدا كراون بە ژێر خۆڵەوە.
راپۆرتی ئەو ڕێكخراوە پشتی بە وتەی 84 كەس بەستووە كە لەو زیندانە دەربازیان بووە لەگەڵ وتەی هەندێك لە دادوەرو لێكۆڵەرەكانی ئەو زیندانە، بە پێی زانیاریەكانی ناو ئەو ڕاپۆرتە هەفتانە ژمارەیەك لەزیندانیەكان بەبیانووی شوێنگۆڕین یان گواستنەوەیان بۆ زیندانێكی دیكە دەبرانە دەرەوەو پاشان لە كەشێكی تەواو نهێنی و دوور لە هەموو ئاگاداریەكی میدیاكان هەموویان لەسێدارە دەدران و پێكەوەش لە گۆڕێكی بە كۆمەڵدا دەكران بەژێر خۆڵەوە.
لین مالوف بەڕێوەبەری بەشی لێكۆڵینەوەی ئەو ڕێكخراوە لە بەیروت لەوبارەیەوە گوتویەتی: "رۆژانی دووشەممەو چوارشەممەی هەموو هەفتەیەك لە نێوان 20 تا 50 كەس زیندانی بە بیانووی جۆراوجۆری وەك بردنیان بۆ زیندانێكی ئاسایی و ناسیاسی یاخود بردنیان بۆ بەردەم دادگا، لە زیندانەكان براونەتە بەشێكی دیكەی ناو زیندانی (سیدنایا)و هەموویان لە سێدارە دراون."
سیدنایا شارۆچكەیەكی بچووكە و دەكەوێتە 30 كیلۆمەتری شاری دیمەشق، بەو پیێەی زۆرترین كڵێسای مەسیحیەكانی تێدایە بە یەكێك لەشارە پیرۆزەكانی جیهانی مەسیحیەت دادەنرێت، خەڵكی ئەو شارە كە نزیكەی 30 هەزار كەسێك دەبێت بە كەرتی گەشتیاری و كشتوكاڵەوە خەریكن، خەڵكی شارەكە دەڵێن حەزرەتی نوح لە دوای لافاوەكەوە بەدەستی خۆی دارمێوێكی ناشتووە، هەربۆیە باشترین ترێی جیهان لەو شارەدایە، دامەزراندنی ئەو شارە دەگەڕێتەوە بۆ 547 زاینی . بەڵام لە لایەن رژێمی بەعسی سوریاوە گەورەترین و خراپترین زیندانی تێدا كردووەتەوە. كە تایبەتە بە سیاسیەكان.
بە پێی ڕاپۆرتی ڕێكخروای لێبوردنی نێودەوڵەتی زیندانیەكان لەو كەسانە پێكهاتوون كە لەنه‌یارەكانی ڕژێمی سوری بوون، زۆرینەیان دەستدرێژی سێكسییان كراوەتە سەرو هەندێكیشیان ناچاركراون لەناو خۆیاندا دەستدرێژی بكەنە سەریەكتریی. لەو ڕاپۆرتەدا ئاماژە بەوەشكراوە كەلە سەرەتای كێشەی وڵاتی سوریا 2011 تا ئێستە 2019 زیاتر لە 17 هەزار 700 كەس لە ئەندامانی ئۆپۆزسیۆن و نەیارانی سیاسەتی ئەسەد لە سێدارە دراون و زۆرینەشی لەناو زیندانی (سیدنایا)ی 30 كیلۆمەتری دیمەشقی پایتەخت ئەنجامدراوە.
لە هەمان كاتدا ئەمەریكیەكان باس لەوە دەكەن بە شێوەیەكی سیستەماتیك لەناو ئەو زیندانەدا تەرمی بەشێكی زۆر لە زیندانیە لە سێدارەدراوەكان سوتێنراون، بۆ ئەوەی شوێنەواری ئەو تاوانە بسڕنەوە، لە هەمان كاتدا ئەوانەی لە بواری مافی مرۆڤی سوری كاردەكەن و لە نزیكەوە ئاگادارن پێیان وایە ئەو ژمارەیەی ڕێكخروای لێبوردنی نێو دەوڵەتی ڕاست نییەو ژمارەكان زۆر لەوە زیاترن كە باس كراوە.
وەزارەتی دەرەوەی بەر یتانیاش ئەو كارانەی ڕژێمی بەشار ئەسەدی بە كارە كۆمەڵكوژی دژ بە مرۆڤایەتی لەقەڵەم داوەو –بوریس جانسون- گوتویەتی لە سەدەی 21 دا تاوانی لەو وێنەیە ئەنجام نەدراوە، هەروەها گوتیشی ئەو لاپەڕە ڕەشانە لە مێژووی دەسەڵاتی بەشار ئەسەد دا دەمێنێتەوەو ناسڕێتەوە.
زیندانی سیدنایا دەكەوێتە باكوری رۆژئاوای دیمەشق و لە مانگی سێبتەمبەری 1988 دروستكراوەو تایبەتمەند بووە بۆ ئەو كەسانەی كە دۆسیەی سیاسییان هەیەو بە تۆمەتی دەستوەردان لە سیاسەت دەستگیر دەكرێن. بە پێی سەرچاوەكان حكومەتی سوریا لە ساڵی 1978 و 1979 وە خەریكی كڕینی ئەو زەوییانە بووە لە جوتیارەكان كە نزیكەی 60 هەزار دۆنمه لەناو خەڵكیشدا وا بڵاوببویەوە گوایە حكومەت دەیەوێت نەخۆشخانەیەكی لەسەر دروست بكات، ساڵی 1981 كاری بیناسازیی تەواو كراو دوای ئەوەی هەموو پێداویستیەكانی بۆ ئامادەكرا لە ساڵی 1987 رادەستی پۆلیس ئەمنیەتی سوریا كراوەو لەو ڕۆژەوە تا ئێستا دەرگای زیندانەكە بەڕووی خەڵكی نەیار و ئۆپۆزسیۆندا كراوەیە.
شێوەی دروستكردنی بینای ئەو زیندانە بە شێوەیەكی ئەندازیاری و ئاسایشی دروستكراوە كە دابڕانێكی زۆر لە نێوان بەشەكاندا دروست دەكات، لە سێ لای ڕێك دروستكراوەو لە ناوڕاستیدا به شێوەیەكی شەش پاڵوو هەر سێ باڵەكە پێكەوە دەبەستێتەوەو بە سێ نهۆم پێكهاتووە كە نهۆمێكیان لە ژێر زەویدایە. لە سەربانی شەش پاڵووەكەی ناوەڕاست بورجێكی گەورەی چاودێری هەیە، لە نێوان بەشەكاندا دیوای ئەستوورو بەرز هەیە كە سەرەكانیشیان بە تەل و شیش گیراوەو لەو شوێنانەش كە زیندانی و فەرمانبەرانی ناو زیندانەكە بەریەك دەكەون بە شیشی گەورەی تایبەتیان بۆ دانراوە بۆ ئەوەی بە هیچ شێوەیەك نزیكیان نەبنەوە. هەورەها لە دیوی دەرەوەش ئەوەندە دیوارەكانی بەرزن كەس نازانێت لەناوەوە چی هەیەو چی ڕوودەدات. لە دەرەوەی دیواری سەرەكی زیندانەكە سێ دیواری دیكەی بەرز هەن كە ئەوەش بووەتە هۆی ئەوەی ڕاكردن یان چوونە ناوەوەی ئەو زیندانە ئەوەندە ئەستەم بێت كە لەو كاتەوەی كراوەتەوە و ناوبانگی ئەو زیندانەش چەندە خراپ بووە، بەڵام نەبیستراوە ڕودوای هەڵكوتانە سەر یان ڕاكردن ڕویدابێت. تەنها لە ساڵی 2006 دا هەواڵی ڕاكردنی دوو تیرۆریست بووە لەو زیندانەو تا ئێستاش نەزانراوە چۆن هەڵاتوون.
بەڵام كاتێك ژمارەی زیندانیانی گروپی تیرۆرستی داعش لەو زیندانەدا زیاد دەكەن، كێشەی دیكەیان بۆ دێتە پێشەوە، ئەوان نە گوێیان بە فەرمانی زیندانەكان داوەو نە ئەشكەنجەو ئازار كۆڵی پێداون، تەنانەت بە ڕێوەبەرانی نوێی زیندانەكە باسیان لەوە كردووە داعشیەكان لە ناو زیندان .
بە پێی ڕاپۆرتە رۆژنامەوانیبەكان و ڕاپۆرتی ڕێكخراوەكانی مافی مرۆڤ تا نەوەدەكانی سەدەی ڕابوردوو ئەوانەی لەو زیندانەدا بوون بریتی بوون لە ( ئەو بەعسیانەی پەیوەندییان بە حیزبی بەعسی عێراقەوە هەبووە، تیرۆریست و چەكدارەكانی لوبنان، ئەو كوردانەی خەباتی نەتەوەییان كردووە لە دژی بەعسی سوری ، هەروەها ئەندامانی ئیخوان موسلمین).
عومەر ئەلسەعد –ناوی خوزراو- یەكێك لەو كەسانەیە كەلەسەر شەقامەكان بە تۆمەتی سیخوڕیی كردن بۆ عێراق لە ساڵی 2011 دەستگیركراوە، بۆ میدیاكان گوتویەتی: كاری من بازرگانییەو هیچ پەیوەندییەكم بە سیاسەتەوە نییە، ئەوان دەیانگوت تۆ كار بۆ دەزگا ئەمنییەكانی عێراق دەكەیت و هانی خەڵك دەدەیت خۆپیشاندان بكەن، بەڵام من نەچوومە ژێر باری وەها تۆمەتێك، زۆر هەوڵیاندا، لێدان و ئەشكەنجەی زۆر، بەڵام بێسوود، لەو زیندانەدا زیندانی بە مرۆڤ سەیر ناكرێت، ئەوان تەنها زمانی لێدان دەزانن، گوێ ناگرن، بەهیچت نازانن تا گوێت بۆ بگرن، ڕۆژانە هەواڵی مردنی زیندانیمان پێدەگەشت كە لەژێر ئەشكەنجەدا مردووە، یان لە سێدارە دراوە، یاخود بەهەر هۆكارێكی دیكە گیانی لە دەست داوە. دوای ئەوەی هیچم لەسەر ساغ نەبوویەوە سوریاشم لە بەرچاو كەوت ئێستا ماڵ و منداڵەكەم هێناوەو لە لوبنان دەژین.
بەشیر ئەلبەسام، كە پارێزەرێكی سوریاییەو ئێستا لە قاهیرەی پایتەختی میسر نیشتەجێیە، باسی لەوە كردووە كە مامەی و كوڕە مامەكەی براونەتە ئەو زیندانەو زۆر كاریان كردووە بۆ ئەوەی بیانهێننە دەرەوە بەڵام نەتوانرا، لەبەر ئەوەی فایل و دۆسیەی درۆینەیان بۆ دروستكردبوون، دوای ماوەیەك بۆیان ڕوون بوەتەوە كە مامی و كوڕەكەی لە سێدارە دراون و لە شوێنێكی نەزانراودا كراون بە ژێر خۆڵەوە.
عەلی ئەبودهن كە هاوڵاتیەكی لوبنانیەو لە رۆژی 28 كانوونی یەكەمی 1987 دەستگیر كراوەوە لە هەمان مانگی ساڵی 2000 ئازادكراوە، زۆر بە خراپی باس لە ڕەوشی ناو زیندانەكە دەكات و پێی وایە تاوانكارییەكانی ناو ئەو زیندانە باس ناكرێت، ئەو لەبەر ئەوەی توانای نوسینی باشە كتێبێكی چاپكردووە بەناوی (گەڕانەوە لە دۆزەخ) كه بریتیە لە یاداشتەكانی خۆی لەناو ئەو زیندانەدا، لەیەكێك لە لاپەڕەكانیدا دەڵێت لە ژوورێكی زۆر بچووكدا 20 تا 40 كەس هەبوو، ئەوەی هەبوو تەنها فەرشێك هەبوو، ئیتر نە ئاوو نە سەرئاوو نە خواردن.
دوای ئەوەی ڕاپۆرتەكانی مافی مرۆڤ و هەواڵە میدیاییەكان كاریگەریی زۆریان دروست كرد لە سەر ڕەوشی ناوخۆیی ئەو زیندانە، لە ساڵی 2003 ەوە ئیدارەی زیندانەكە گۆڕاوەو تەلەفزیۆن و رۆژنامەو كۆمەڵێك یاری وەك شەترەنج و چەند شتێكی دیكە براوەتە ناو زیندان و بە پێی وتەی بەڕێوەبەرانی زیندانەكە بە ئامانجی كەمكردنەوەی كێشەی ناوخۆیی زیندانەكەیە. بۆ دروستكردنی پەیوەندیی زیندانیەكان بە كەس و كاریانەوە ڕێگەیان پێدراوە لە كات و ساتی دیاریكراودا لە ڕێگەی تەلەفۆنەوە قسەیان لەگەڵ بكرێت.
بەمەبەستی چاودێری زیاتر و چۆنیەتی مامەڵەكردن لە گەڵ ئەو داعشیانەدا هه‌رچەندە جێگەی بەشێكی تایبەتیان بۆ جیاكردوونەتەوە بەڵام ئەوان لەسەر كاری خۆیان بوون، بە پێی وتەی یەكێك لە زیندانیەكان داعش دادگای شەرعییان لە ناو زیندانەكە دروست كردووە و ئەشكەنجەی ئەو كەسانە دەدەن كە باوەڕیان بە ئیسلام نییە، یان سەرپێچییەكی ئاینی ئەنجام دەدەن.
كاتێك ئیدارەی زیندانەكانی سوریا بەو دۆخەی زانی بەڕێوەبەرەكەیان لە سەر كار دوورخستەوەو (عەلی خەیری بەگ)یان وەك بەڕێوەبەری نوێی زیندان دانا، خەیری بەگ لەبەر ئەوەی پێشتر لە دەزگا ئەمنیەكانی وڵاتدا كاری كردبوو، گومانی دەوڵەت وابوو كە بتوانێت چارەسەری دۆخەكە بكات، لە ساڵی 2008 بۆ ماوەی چەند رۆژێك ئاوی زیندانەكەی گرتەوە بەمەبەستی تەمبێ كردنی زیندانیەكان، بەڵام وەڵامی ئەوان زۆر توندتر بوو، زیندانییە توندڕەوەكان هێرشەكانیان توندتر كردەوەو هاتنە دەرەوەی زیندانەكانی خۆیان ڕووبەڕووی سەرجەم فەرمانبەران بوونەوەو و لە ئەنجامدا بۆ ماوەیەكی دیاریكراو دەستیان گرت بەسەر هەموو زیندانەكەداو تەنانەت هەموو فەرمانبەرەكانیان بە بارمتە گرت. بەڵام دواجار بە هۆی بەكار هێنانی هێزی ئەمنی لە دەرەوەی زیندانەكەوە توانرا دۆخەكە كۆنترۆڵ بكرێتەوەو زیندانیەكان بنێردرێنەوە ناو زیندانەكانیان.
پرسیار ئەوەیە لە كاتێكدا ئەو زیندانە ئەوەندە لە ڕووی ئاسایشەوە بە هێزە، چۆن توانرا لەیەك كاتدا هەموو زیندانیەكان پێكەوە دەست بدەنە ناڕەزایی؟ ئەم پرسیارە تا 2011 ش هەروا بەنهێنی مابوویەوە تا دواجار لەڕێگەی لیژنەی لیكۆڵینەوەوە دەركەوت كه لەناو زیندانەكەدا چەند مۆبایلێكی (سورەیا)هەبووە كە پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بە مانگی دەستكردەوە هەبووە، بۆیە نەتوانراوە كۆنترۆڵ بكرێت و ئاگاداریان ببن و بیانخەنە ژێر چاودێرییەوە، هەربۆیە لە دوای ئەو ڕوداوە بە فەرمانی دەزگای هەواڵگری سوریا هەموو جۆرە پەیوەندییەكی تەلەفۆنی لەو نزیكانەدا پەك خراوەو هیچ جۆرە تەلەفۆنێك كار ناكات. بەڵام ئەوەی بوەتە مایەی سەرسوڕمانی هێزە ئەمنیەكان چوونە ژوورەوەی ئەو ئامێرانەیە بۆ ناو زیندان و چۆنیەتی پەیوەندیگرتنیانە بە جیهانی دەرەوە. بەڵام لە دوای لێكۆڵینەوەیەكی زۆر و بەردەوام دەزگا ئەمنیەكانی سوریا دەزگای هەواڵگریی عەره‌بستانی سعودیەیان لە پشتی ئەو كارەوە تاوانباركرد.
هەرچەندە بە پێی یاسای وڵاتی سوریا كە لە 1979 دەرچووەو ئەوانەی فەرمانی لە سێدارەدانیان بۆ دەردەچێت فەرمانەكەیان ڕادەگیرێت و بۆیان دەكرێت بە زیندانی هەمیشەیی، بەڵام وڵاتی سوریا ئەو یاسایە جێبەجێ ناكەن .
وائل الشریمی ، مامۆستای بەشی یاسا لە زانكۆی قاهیرە وانە دەڵێتەوە بە میدیاكانی گوتووە:"سوریا بۆ نەیارەكانی خۆی دۆسیەی درۆیینەیان بۆ دادەتاشن، بەتایبەتی ئەو تاوانانە دەخەنە پاڵیان كە سزاكەی مردنە، هەر بۆیە لەو ڕێگەیەوە هەموو ڕێكارە یاساییەكانیان تێپەڕاندووە. ئەو یاساناسە باس لەوە دەكات لەنێو سیستەمی یاسایی نێودەوڵەتیدا دروستكردنی دۆسیەی درۆینەو داتاشراو قەدەغەو تاوانە بەڵام سوریا و ڕژێمەكەی گوێ بەو جۆرە یاسایانە نادات، هەربۆیە ئەو تاوانانەی سوریا بە تاوانی نێو دەوڵەتی ناو دەبات و خوازیاریی ئەوەشە لە ڕێگەی دادگای لاهای نێو دەوڵەتییەوە سزای نێو دەوڵەتی بدرێت.
بۆ بینینی زیاتری ئەو بابەتە ئەم لینكەی خوارەوە بكەرەوە، تكایە هەركەس ناتوانێت سەیری گرتەی توندو تیژیی بكات لەبەر پاراستنی تێكنەچوونی هەست و دەروونی خۆپارێزیی بكات لە كردنەوەی.