12:23 - 29/06/2019

سزاكانی سەر ئێران و كاریگەرییە نەرێنیەكانی لەسەر خەڵك‌

پەیسەر

بەپێی سەرچاوە میدیاییەكان سزا جۆراوجۆرەكانی ئەمەریكا بۆ سەر ئێران تەنها بەرۆكی سەرانی دەسەڵاتداری ئەو وڵاتەی نەگرتوەتەوە، بەڵكو شۆڕبوەتەوە بۆناو خەڵك و ئەوانەی زۆرتر كەوتوونەتە ژێر ئەو پاڵەپەستۆیە چینی هەژارو كەمدەرامەتن و هاوڵاتیانی ئەو پارێزگایانەن لە پێشتریشدا لە لایەن حكومەتی تارانەوە كێشەیان بۆ دروستكراوە، لە نموونەی پارێزگا كوردەكانی رۆژهەڵات. 

هەرچەندە لە چەند ساڵی ڕابردوودا  تاران سوودی لە ڕێكەوتنە ئەتۆمیەكەی (5-1) وەردەگرت، زۆرینەی كەرتی پیشەسازی و كشتوكاڵی ڕۆژهەڵاتی كوردستانی بە شێوەیەكی بەرنامەبۆداڕێژراو لەكار خست و بە جۆرێك بەشی هەرە زۆری كارگە و ناوچە پێشەسازییەكانی داخست و بەرهەمە پیشەسازییەكانیش گواستەوە بۆ ناوچەكانی دیكەی ئەو وڵاتە، لە ئێستەشدا ڕێگا خۆش دەكات زیاتر لە هەر بەشێكی ئێران كورد باجی زیاتری سزاكانی ئەمەریكای بەر بكەوێت لە كاتێكدا ئەمەریكا لەگەڵ كوردەكان بەشیوەیەك لە شێوەكان ڕێكەو كێشەی ئەوتۆیان لەسەر حیزبە كوردیەكانی ئۆپۆزسیۆنی ئێران نیە.

شارەزایان باس لەوە دەكەن سزاو ئابڵۆقە سیاسی و ئابووریەكان بۆ سەر هەر وڵاتێك كاریگەری خۆی دەبێت، چوون لە بنەمادا دانانی سزاكان بۆ ئەوەیە كاریگەریی لەسەر حكومەت دروست بكات، تا لەو ڕێگەیەوە بە ئامانجە دیاریكراوەكانی بگەن، كاریگەریەكان لەبەرزبوونەوەی نرخی كاڵاكانەوە بیگرە تا دەگاتە هەڵاوسانی ئابووری و تێكچوونی باری دەرونی هاوڵاتیان و دواجار كاردانەوەكانی بەو شێوەیە دەكەوێتەوە كە سزاكانی لە پێناودا دانراوە. بەرزبوونەوەی نرخی شت و مەك و كاڵاكان بۆ داخستنی كارگەو راوەستانی جموجوڵی بازرگانی و بەستنی سنوورەكان دەگەڕێتەوە، ئەو دۆخەش دواجار سەر بۆ پەیدابوونی مافیای جۆراوجۆر دەكێشێت و قۆرخكردنی بازاڕو كۆمپانیای بازرگانیەكان دەچێتە دەستی ئەو كەسانەی كە بەدوای هەلدا دەگەڕێن و لە گۆمی لێڵدا ماسی دەگرن و دەرئەنجامیش بارودۆخی سزاكان دوو بەرامبەر دەبێتەوەو كاریگەرییەكانی قورستر دەبێت. تا دەگاتە ئەو ڕادەیەی پەیداكردنی هەندێك كاڵا نزیك دەبێتەوە لە ئەستەم، بەتایبەتی ئەو شت و مەكانەی پەیوەندی راستەوخۆیان بە ژیانی رۆژانەوە هەیە، لە نموونەی دەرمانە دەگمەنەكانی نەخۆشیە درێژخایەنەكان، خۆراكە سەرەكیەكانی رۆژنەی هاوڵاتیان...

توێژەرانی كۆمەڵایەتی باس لەوە دەكەن یەكەم كاریگەریی سزاكان كەمبوونەوەی دڵخۆشی و بەختەوەریی مرۆڤەكانەو كاریگەری لەسەر پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان دادەنێت و سەرەتاكەشی لەناو خێزانەكانەوە دەست پێدەكات. ئەوەش لەبەر ئەوەی زۆرینەی خەڵك سەرچاوەی دابینكردنی بژێویی رۆژانەیان لەدەست دەدەن و هەست بە نائارامی دەروونی دەكەن و لانەی خۆشبەختی خێزان بەرەو نیگەرانی و كێشە دەگۆڕێت.

بە پێی ئامارە فەرمیەكانی ئێران لە دە ساڵی ڕابوردودا لەبەرامبەر هەشت هاوسەرگیریدا یەك تەڵاق تۆماركراوە، بەڵام لەو ماوەیەی كە سزاكانی ئەمەریكا لەسەر ئەو وڵاتە سەپێنراوە تا ئێستە رێژەی هاوسەرگیری زۆر كەمی كردووەو لەبەرمبەریشدا رێژەی تەڵاق هەڵكشاوە ، بەپێی توێژینەوەكانی سایتی هەواڵی -تابناك- لەبەرامبەر هەر سێ هاوسەرگیریدا یەك تەڵاق هەیە. بە جۆرێك لە ساڵی 1397 دا (549861) هاوسرگیریی كراوە بەڵام (147698) جیابوونەوە و تەڵاق ڕویان داوە كە ئەم ڕێژەیەش زۆر مەترسیدارە لەبەر ئەوەی (0.6%) رێژەی تەڵاق بەرزترە. بە پێی راپۆرتی سایتی –تەسنیم- پارێزگانە تاران ، ئەسفەهان، ئازرەبایجانی رۆژهەڵات، فارس، سیستان و بەلوچستان، خۆراسانی رەزەویە ئەلبورز و ئەردەبیل، زۆرترین هاوسەرگیرییان تێدا ئەنجام دراوە بە پێی رێزبەندی ناوەكانیان، لە هەمان كاتدا بە پێی ئەم ڕیزبەندیەش تەڵاق و لەیەك جیابوونەوەكان تۆماركراون: تاران، خۆراسانی رەزەوی، ئەسفەهان، فارس، ئازەربایجانی رۆژهەڵات، مازندەران، گەیلان، و ئازرەبایجانی رۆژئاوا، هەرچی پارێزگا كوردیەكانە لەو ئامارانەدا ناویان نەهاتووە.

بە پێی راپۆرتە رۆنامەوانیەكان سزاكانی سەر وڵاتی ئێران ئەو دەرئەنجامانەی لێكەوتوەتەوەو خۆشبەختی و خۆشگوزەنیەكانی ئەو وڵاتەی شێواندووە، هەربۆیە توێژەران باوەڕیان وایە سزا ئابووری و سیاسیەكانی سەر ئێران ئەو ئامانجەی لە ڕووی تێكدان و شڵەقاندنی دۆخی ناوخۆییەوە پێكاوەو زۆر بەڕوونی دەردەكەوێت. دانەرانی ئەو سزایەش لەو باوەڕەدان ئەو كاریگەرییانە دەبێتە باهۆزێكی گەورەو خەڵك لەناكاو لە دژی وڵاتەكەیان هەڵدەگەڕێنەوە.

سندوقی دراوی نێو دەوڵەتی لەقۆناغی دووەمی  سزا ئابوریەكانی سەر ئێران  لە ڕاپۆرتێكی 216 لاپەڕەییدا ڕایگەیاندووە  كە بەشێكی زۆری بۆ دەرئەنجامەكانی سزاكانی سەر ئێران تەرخانكردووە، باس لەوە دەكات ئابووری ئێران بە (-6) لە ڕیزبەندیەكەدایەو بۆ ماوەی دووساڵی (2018-2019) بەرەو دابەزین درێژەی هەیەو بووەتە( 12%)ی دابەزینی ئاستی ئابووری بە بەراورد بە ساڵی (2017)، لەو ڕاپۆرتەدا هاتووە لەناو هەموو وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تەنها ئێران بە رێژەی دابەزین و كەمی دیاریكراوە. لەبەرامبەر ئەوەشدا هەردوو وڵاتی عێراق و ئیمارات (2.8%) ئاستی ئابوورییان بەرزبوەتەوە. 

بە پێی زانیاریەكانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی هەڵاوسانی ئابووری لەئێران لە دوای سزاكانەوە بەرز بوەتەوە بۆ (37%) ئەمە لە كاتێكدا لە پێش دانانی سزاكانەوە لە ساڵی (2017) دا كەمتر بووە لە (10%) وە لە ساڵی (2018) شدا (30%)بووە. هەروەك لە ڕاپۆرتەكەدا ئاماژەی پێدراوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تەنها ئێرانە لە بواری هاڵاوسانی ئابووریدا بووە بە دوو ژمارە، ئەگینا هەموو وڵاتەكانی دیكە ئەگەر هەڵاوسانیشیان هەبێت یەك ژمارەیەو زۆرترینیان لە (9%) تێپەرناكات، بە پێی پێشبینیەكانی  سندوقی دراوی نێودەوڵەتی كاریگەریەكانی ئەو سزایانە بەجۆرێكە تا ساڵی (2020)یش (30%) نایەتە خوارەوە.

لە هەمان كاتدا بێكاریی بە یەكێكی دیكە لە دەرئەنجامە تەڵخ و نالەبارەكانی سزاكان دێتە ئەژمار، بێكاری جگە لە بوارە ئابووریەكەی كاریگەریی كۆمەڵایەتی گەورەشی لێدەكەوێتەوە، بە پێی راپۆرتەكەی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی لە كۆتایی ئەمساڵدا رێژەی بێكاریی دەگاتە (15%) ئەمە لە كاتێكدا لەساڵانی ڕابوردووداو لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا عێراق بەرزترین ڕێژەی تۆماركردووە كە بریتی بووە لە (12.6%). ئاژانسی هەواڵدەری –ئیرنا- ی ئێران رایگەیاندووە سزاكان كاریگەریی زۆریان لەسەر ئابووری وڵات داناوەو ڕێژەی بێكاریی زۆر زیادكردووە. ئەم دانپێدانانە فەرمییە پشتڕاستی ئەو زانیارییانە دەكاتەوە كە حكومەتی ئێران كەمهێنانی داهاتی نەوتەكەی لە پرۆژەو بەرنامەكانی دیكە دەگرێتەوەو ئەوەش بووەتە هۆی دەركەوتن و سەرهەڵدانی گەندەڵی و پشێویی سیاسی و ئابووریی، دوای سەپاندنەوەی سزاكانی دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ئەمەریكا بەسەر ئێراندا، سەد كۆمپانیای جیهانی، كە بەشێكیان لە كەرتی وزەدا كار دەكەن بەنیازن بازاڕەكانی ئێران بەجێبهێڵن.
 
بەپێی زانیارییەكان لە ناو ئەو كۆمپانیانەی بەنیازی كشانەوەن لە ئێران هەریەك لە كۆمپانیاكانی بیجۆ و ڕینۆی فەرەنسی و دیالمری ئەڵمانی هەن، كە تایبەتن بە ئوتۆمبێل، هەروەها كۆمپانیاكانی تۆتاڵی فەرەنسی و سیمنسی ئەڵمانی تایبەت بە تەكنەلۆژیا هەن، كشانەوەی ئەم كۆمپانیاینە زیانی گەورە بو كەسانە دەگەیەنیت  كەكاریان تێداكردووەو  بژێوی خۆیان و خێزانەكانیان دابینكردووە.

شرۆڤەكاران باس لەوە دەكەن راستە سزاكان بەئامانجی سستكردنی رژێمی ئێرانە بەڵام  كاریگەرییەكانی لەسەر شەقامی گشتی وڵات و سەرجەم هاوڵاتیان ڕەنگی داوەتەوە، راستە حكومەتی ئێران لە ڕێگەی سیاسەتەكانیەوە دەیەوێت كاریگەریەكانی كەم بكاتەوە بەڵام وەك چاودێران باسی دەكەن هەوڵەكان بێئەنجام ماونەتەوە، میدیاكان باس لەوە دەكەن سزاكانی ئەمەریكا راستەوخۆ لەسەر هاوڵاتیان ڕەنگیان داوەتەوەو فرۆشیارەكانی بازاڕ بەئاشكرا هاواریان لێهەستاوەو پێیان وایە ئەوان زیانمەندی گەورەی سزاكانن نەك دەوڵەت، ئەوان باس لەوە دەكەن چاكسازیی و چارەسەرەكانی دەوڵەت بە شێوەیەكی كاتییەو لە توانیدا نیە قەرەبووی ئەو هەموو خەڵكە بكاتەوە، هەربۆیە باشتر وایە بیر لە ڕێگە چارەی دیكە بكەنەوە.

ئابوریناسان پێیان وایە ئێران بە ئەندازەی پێویست نەیتوانیوە پشت بە خۆی ببەستێت و فرەسەرچاوە نەبووە بۆ بەڕێوەبردنی وڵات وبە زۆری پشتیان بە  فرۆشتنی نەوت بەستووە،  هەربۆیە كاریگەرییەكانی ئەو سزایانە قورس دەكەونەوە، ئەگەر ئابووری ئێران لە توانایدا هەبوایە پشتی بەخۆی ببەستایەو چاوەڕوانی دەرەوە نەبوایە، بێگومان ئەو كاریگەرییە قورسەی نەدەبوو، چارەسەرەكانی حكومەتیش ئەوەندەی لە بواری دروشم و قسەكردنی بەردەم میدیاكاندا ماوەتەوەو نەچووەتە بواری جێبەجێكردنەوە. ئابوریناسە ئیرانیەكان باس لەوە دەكەن ئابڵۆقەكانی سەر ئێران چەندین ساڵە بوونی هەیەو دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی شۆڕش لە ساڵی 1979 بەڵام بە ئەندازەی ئەم سزایانەی دۆناڵد ترەمپ زیانیان بە ئابووری ئێران نەگەیاندووە.

پسپۆڕانی ئێرانی باس لەو بوارانە دەكەن كە سزاكان لە گەڵ خۆیان هێناویانە كە بریتین لە، هەڵاوسانی ئابووری، بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكاریی، كەمبوونەوەی هاوردەكردن، خراپبوونی ژینگە بەتایبەتی لە باری ئاوو كارەبا، كێشەی بانكەكان و كەمبوونەوەی متمانەی هاوڵاتیان بە بانكەكان، بەرزبوونەوەی نرخی زێڕو خانوو ئۆتۆمبێل و....

شارەزایان باس لەوە دەكەن ئەگەر بەشێك لە سزاكان بۆ سەر دەوڵەتی ئێران و سەرانی ئەو وڵاتە بێت، ئەوا دواجارڕەنگدانەوەكانی لەسەر خەڵك بەدەردەكەوێت و ئەوەی باجەكەی دەدات خەڵكە نەك حكومەت، ئەگەر كارگە گەورەكان و پرۆسەی پیتاندنی یۆرانیۆم و پیشەسازیی فڕۆكەو ئۆتۆمبێل و كەشتی و مافوور ڕاستەوخۆ پەیوەست بێت بە ئابووری ئێرانەوە ئەوا ئەوانەی لەناو ئەو كارگانەدا كاردەكەن كوڕی وڵاتەكەن و زیانی گەورەش بەر ئەوان دەكەوێت، پرسیار ئەوەیە: ئاخۆ خەڵكی ئێران تاكەی باجی سیاسەتی هەڵەی وڵاتەكەیان بدەن لەلایەك و لەلاكەی تریشەوە ئاخۆ كەی حكومەتی ئێرانی لەخەمی هاوڵاتیەكانیدا دەبێت و دێتەوە سەر ئەو بڕوایەی كە دەبێت چیتر سیاسەت لە پێناوی خۆیدانەكات و بیرێكیش لە هاوڵاتیەكانی بكاتەوە؟ ئەوەش كە هاوڵاتیانی نیگەرانتر كردووە نەبوونی بەرچاوڕوونی تەواوە لەبارەی چارەنووسی سزاكان و ئەو هەنگاوانەی كە حكومەتەكەیان دەیگرێتە بەر بۆ كەمبوونەوەی سزاكان جگە لە بوونی دروشمی گەورەو بێ ناوەرۆك.

7ی مانگی تەمووزی ساڵی 2018 دۆناڵد ترەمپ، بڕیارێكی سەرۆكایەتی واژۆكرد بۆ سەپاندنەوەی سزاكانی وڵاتەكەی بەسەر ئێراندا، بەپێی بڕیارەكە سزاكەی ئەمەریكا بە دوو قۆناغ بەسەر كۆماری ئیسلامی ئێراندا جێبەجێ کرا.

بەپـێی بڕیارەكەی ترەمپ قۆناغی یەكەمی سزاكانی ئەمەریكا لە مانگی تەمووزی هەمان ساڵەوە دەستیپێكرد، كە سزا خرایە سەر بازاڕی دراوی ئێران و قەدەغەش خرایە سەر بازرگانیكردن بە ئاڵتون و كانزاكانی دیكە لەگەڵ ئێراندا، لەوکاتەوە رێگە نادرێت هیچ تەكنەلۆژیایەكی پەیوەست بە كەرتی پـیشەسازی و دروستكردنی ئۆتۆمبیل بە ئێران بدرێت.

هاوكات قۆناغی دووەمی سزاكان لە 5ی مانگی 11ی 2018 دەستیپێکرد، و قەدەغە خرایەسەر هەناردەی نەوتی ئێران و ئاڵوگۆڕی بازرگانی لە ڕێگەی بەندەرەكانی ئێرانەوە، هاوکات ژمارەیەکی زۆر لە کۆمپانیاکانی بازرگانی لە ئێران کشانەوە.