03:03 - 25/06/2019

كورد بە ئامانج گیراوە، پەیوەندیە سیاسیەكانی توركیا و عێراق لە ناوچەكەدا‌

پەیسەر

پەیوەندیە سیاسیەكانی توركیا لەگەڵ دراوسێ باشووریەكەی مێژوویەكی دوورودرێژی هەیە، چوون كاریگەری زۆری لەسەر پەیوەندییە دەرەكیەكانی هەیە بەتایبەتی لەسەر سێ گۆشە ئەمنیە پڕبایەخەكەی توركیا هەریەك لە (پارتی كرێكارانی كوردستان، ئاو، وزە). لە سەروبەندی  جەنگی عێراق و ئێراندا ئەم سێكوچكەئەمنیەی توركیا بایەخی زۆرتری بۆ پەیدا بوو لە دروستكردنی پەیوەندی نێوان ئەو دوو وڵاتەداو  هەر ئەو بابەتە ئەمنیانە هۆكار بوون بۆ زیاتر پەرە پێدانی پەیوەندیەكانی نێوان (بەغداد و ئەنكەرە).

بەڵام لەگەڵ نزیكبوونەوە لە كۆتاییەكانی جەنگەكە، كێشەی تایبەت بە دابینكردنی ئاسایشی سنوورەكان و ئاسایشی و وزە سەریانهەڵدا، لە سەروبەندی جەنگی كوەیت و لە هاوینی  1990 یش دا قوڵتر بوویەوە، هەربۆیە چەندڕوداو لەناو عێراقدا و چەندین كاری سەربازیش لەنەوەكانی سەدەی ڕابوردووا لەبەرامبەر توركیا ڕویاندا، سزا نێودەوڵەتیەكان لەسەر عێراق هاتنە پێشەوە، ئەوەش بووە هۆی پاشەكشەی هاوكارییە ئابووری و بازرگانیەكانی بەغداد، لەسەرو بەندی 1988 تا 2003 زیانێكی گەورەی ئابووری بەر توركیا كەت كە شارەزایان بە 54 ملیار دۆلار مەزەندەی دەكەن.

سەرەڕای ئەوەش، لەو قۆناغەدا ئەنكەرە زۆرترین هەستیاری هەبووە لەبەرامبەر (دۆزی كورد)، بەتایبەتی لەدوای ئەوەی بە پێی بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی (ناوچەی دژەفڕین) لەباكووری عێراق جێبەجێكرا، ئەوەش بووە هۆی پەرەسەندنی ترسێكی گەورە لای توركیا دروست بوو كە عێراق بڕوخێت و دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ لەناوچەكە دروست بكرێت، هەربۆیە بەخێرایی جەختی لەسەر (یەكپارچەیی خاكی عێراق)كردەوە، لەگەڵ ئەوەشدا –ئاسایش و ئۆقرە- بۆ وڵاتەكەی بابەتێكی هەمیشەیی سیاسەتی دەرەوەی  توركیا بووە لەعێراق دا.

داگیركردنی عێراق لە ساڵی 2003 دا بووە خاڵی وەرچەرخانی سیاسەتی توركیا لەناوچەكەدا، ئەمەش لەكاتێكەوە تۆختر بوویەوە كە لەساڵی 2002 دا (پارتی دادو گەشەپێدان) سەركەوتنی بەدەستهێناو ئەوەش بووە هۆی داڕشتنەوەی سیاسەتی دەرەكی توركیا كە پایەی سەرەكی بریتی بوو لە كرانەوە بەڕووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستداو دروستكردنەوەی پەیوەندیەكانی لەگەڵ دراوسێكانی، هەربۆیە ئەنكەرە لەو كاتەدا رەتیكردەوە خاكەكەی بۆ داگیركردنی عێراق بەكاربهێنرێت، ئەم بڕیارەی توركیا سێ دەرئەنجامی گەورەی لێكەوتەوە:

یەكەم: بەرزبوونەوەی لایەنگرانی توركیا لەناوچەكەدا، ئەوەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی هێزی نەرم لە ناوچەكەدا.
دووەم: سەرهەڵدانی ناكۆكی توركیا لەگەڵ ئەمەریكا و لەدەستدانی ئەو بڕە پارەیەی كە ئەمەریكا پەیمانی دابوو بیدات بە توركیا لەبەرامبەر بەكارهێنانی خاكەكەیدا.
سێیەم: گۆڕانكاریی لە دروستكردنی جێۆسیاسی لەبەرامبەر عێراقدا كە بریتی بوو لە (یەكپارچەیی خاكی عێراق و دابینكرنی ئاسایشی ناوخۆیی) و ڕەنگدانەوەی لە سیاسەتی دەرەوەی توركیادا.

بەرزو نزمی هەژموونی توركیا لە عێراق:

یەكەم: قۆناغی بەرزبوونەوەی هەژموونی توركیا (2010-2014)
لەگەڵ ئامادەكاریەكانی ئەمەریكا لە 2009 بۆ كشانەوەی هێزەكانی لە عێراق، توركیا كەوتە كەڵكەڵەی ئەوەی لە وڵاتی ڕافیدەین كارەكانی ڕێكبخاتەوە، ئەنكەرە خوازیاری ئەوەبوو ئەیاد عەلاوی هەڵببژێرێت بۆ ئەوەی پارێزگاریی لە عێراقێكی یەكپارچەو دامەزراوو دابەشنەكراو بكات و نەشچێتە ژێر ڕكێفی ئێرانەوە، بەڵام بە هۆی ڕێكەوتنێكی نهێنی لە نێوان ئێران و ئەمەریكا نوری مالیكی جارێكی دیكە بوویەوە بە سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتە، هەرچەندە ئەنكەرە هەمیشە لە هەوڵی ئەوەدا بوو سەرنجە مالیكی بخاتە سەر وڵاتەكەی و بەرەو لای خۆی كەمەندكێشی بكات، بەڵام پەیوەندیەكانی نێوان توركیا و عێراق  زۆر بەخێرایی بەرەو خراپی و داڕمان ڕۆشت، ئەویش سیاسەتی تائیفی و گوێڕایەڵی تەواو بۆ ئێرانیەكانی پەیڕەوكرد، ئەمەش بە تەواوی پێچەوانەی سیاسەتەكانی توركیا بوو، مالیكی هەستا بە پەراوێزخستنی رۆڵی سونەكان لە عێراق و كەوتە راوەدوونان و شوێنپێ هەڵگرتنی سەران و كەسە دیارەكانی سونەكان و لە پرۆسەی سیاسی دووری خستنەوە و دۆسیەی ئەمنی و یاسایی بۆ دروستكردن، دوای ئەوانیش كەوتە تەنگەتاوكردنی كوردەكان لە باكووری ئەو وڵاتە.

لەسەر ئاستی هەرێمایەتیش هەڵگیرسانی شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی بۆچوون و سیاسەتی وڵاتەكانی كردە دوو بەرەی لایەنگرو دژ و ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كێبەركێی جیۆپۆلەتیكی لەنێوان ئێران و توركیادا زۆر بە خێرایی گەشە بكات.  دەرئەنجامی ئەوەش پرۆژەی (هیلالی شێعی) بەتەواوەتی ڕێڕەوی خۆی گرت، لە دوای ئەوەش مالیكی ئەسەدی بە ناردنی تیرۆریست و تەقینەوە بۆ عێراق تاوانباركرد، دوای ئەوەش بووە هۆی ئەوەی پشتیوانی لە سەرۆكەكەی بكات و خۆی لەگەڵ ڕژێمی ئێرانیدا بگونجێنێت و ببێتە هۆی وەستانەوەی لەبەردەم پرۆژە سیسایەكانی توركیادا كە نەیاری ئەسەدو ڕژێمەكەی بوو.

سیاسەتەكانی مالیكی پاڵی بە هەردوولایەنی هەرێمی كوردستان و عێراقەوە نا كە لەیەك نزیك ببنەوە، ئەو نزیك بوونەوەیە بە شێوەیەك بوو كە پێشینە نەبوو، لەبەرامبەر ئەوەشدا توركیا پەیوەندیەكانی لەگەڵ سونەكانی عێراق پتەوتر كرد، سەبارەت بە هەرێمی كوردستانیش سیاسەتەكانی مالیكی بووە هۆی جۆرە سەربەخۆییەكی سیاسی، بەهۆی پێگەی جوگرافیشەوە توركیا بۆ هەرێمی كوردستان وەك شادەماری پەیوەندیەكان و تەنها دەروازەی پەیوەندیە بازرگانیەكانیەتی بە جیهانی دەرەەوە، هەر بۆیە هی بژاردەیەكی دیكە لە ئارادا نەبوو جگە لە كرانەوە بە ڕووی ئەنكەرەدا، ئەوەش بۆ كەمكردنەوەی دژایەتییەكانی حكومەتی ناوەند و كەمكردنەوەی هەژموونی ئیران كە بەردەوام لە عێراقدا ڕووی لە زیادبوون بووە لەسەر هەرێمی كوردستان.

هەرچی لایەنی توركیشە ئەمە هەلێكی زێڕین بوو بۆ ئەوەی فشارەكانی بەغداد كەمبكاتەوەو باڵانسی هێز لەناوچەكەدا جێگیربكات كە لە عێراقەوە ڕووی لە هەرێمی كوردستان دەكرد.

هەرچی توركیاشە ئەو هەنگاوە بووە هۆی پەیوەندیەكانی لەگەڵ كوردەكان ئاسایی بكاتەوە، داڕمان و كەمبوونەوەی پەیوەندیەكانی نێوان عێراق و توركیا  5.2 ملیار دۆلار بووە لە سالە 2009 دا و ساڵی 2013 بووە 12 ملیار دۆلار كە زۆرینەی هەرەزۆری لە هەرێمی كوردستان بووە. دەرئەنجامی ئەوەش گەیشتنی چەندین كۆمپانیای توركی گەیشتنە عێراق كە ژمارەیان زیاتر بوو لە 1500 كۆمپانیای جۆراوجۆر، زۆرینەی كۆمپانیاكانیش لە بواری بیناسازیدا كاریان دەكردو تا كۆتایی 2013 ئەو كۆمپانیایانە 482 پرۆژەیان جێبەجێكردووە بە گوژمەی 19.5 ملیار دۆلار.

بە نزیك بوونەوە لەكۆتایی دەسەڵاتی مالیكی ڕێكخراوی داعش بەخێرایی دەركەوتن و سنورێكی ئێجگار گەورەیان كەوتە دەست و حكومەتی ناوەندیان ئابڵۆقەداو لە چەند كاتژمێرێكدا دووەم گەورەترین شارەكانی عێراق –موسڵ- یان كۆنترۆڵكرد، لێرەوە پەلی هاویشت بۆ ناوچەكەش، ئەم گۆڕانكارییە ناوەختە بووە هۆی شێواندنی خێرای رۆڵ و هەژموونی توركیا لە باكووری عێراق لەڕووی ئابووری و ئەمنیەوەو تاڕادەیەكی زۆریش لە ڕووی سیاسیەوە، ئەمەش بووە هۆی زیانی گەورە لە جووڵەی بازرگانی نێوان هەردوو وڵات و ڕێگریی كردن لە هاتنی شتومەكی توركی چوون بارهەڵگرەكانی توركیا نەیاندەتوانی بچنە ناو خاكی عێراقەوە و ئەوەش بووە هۆی پاشەكشەی قەبارەی وەبەرهێنانی توركیەكان و لەو ڕێگەیەشەوە زۆرێك لە كۆمپانیا توركیەكان بە هۆی تێكچوونی باری ئەمنییەوە زیانی گەورەیان بەركەوت، دەرئەنجام بووە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی وزە لە توركیاو تێڕوانی توركیا بۆ عێراق گۆڕاو وەك سەرچاوەیەكی ئەمنی و مەترسیدار سەیری عێراپیان دەكرد.

دووەم: قۆناغی كەمبوونەوەی هەژموونی توركیا(2014-2018)
توركیا هەستی دەكرد  دەتوانێت لەڕێگەی حەیدەر عەبادیەوە لاپەڕەیەكی نوێ لەگەڵ عێراق هەڵبداتەوە، هەروەها چاوەڕێی ئەوەی دەكرد كە كابینەی نوێ بتوانێت بارودۆخی ناوخۆ ڕێك بخاتەوەو پەیوەندیەكانی لەگەڵ سونەكان دروستبكاتەوەو بیاناخاتەوە ناو پرۆسەی سیاسی، هەروەها بگاتە ڕێكەوتن و لێكتێگەیشتنی سیاسی لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەوانەش دەبنە هۆی سەقامگیریی وڵات و كەمبوونەوەی هەژموونی ئێران و ئەمەریكا و بە پێچەوانەشەوە بە ئەرێنی بۆ توركیا دەشكێتەوە. لە كانوونی یەكەمی 2014 دا هەردولا كاریان كرد بۆ كەمكردنەوەی ناكۆكیەكان و چارەسەركردنی هەموو كێشە هەڵپەسێراوەكانی نێوانیان و كردنەوەی دەرگایان بە ڕووی چەند پێشنیازێكدا كردەوە لەوانەش: هاوكاریكردنی بواری ئەمنی، گۆڕینەوەی زانیاری لەسەر ڕووبەڕووبوونەوەی تیرۆر و قەڵاچۆكرنیان، هاوكاریكردن لەبواری سەربازیدا، هاوكاری كردنی عێراق لە ڕووی هەستانەوەی ئابوورییەوە.

حكومەتی عێراق پشتی بە ئێران و ئەمەریكا دەبەست بۆ ڕوبەڕووبوونەوەی ڕێكخراوی –داعش-، ئەوەش بووە هۆی هاتنە پێشەوەی ڕۆڵی ئێران و ئەمەریكا، كە پێشتر نموونەی لەو شێوەیە نەبووە، لەگەڵ ئەوەشدا مەترسی ئەمنی بۆ سەرتوركیا لە عێراقەوە زیاتربوو كە خۆی لە مەترسیەكانی –پارتی كرێكارانی كوردستان- و –داعش-  و –هەندێك لە گروپە شێعەكان- دا دەبینیەوە، وەك شتێكی چاوەڕوانكراوی ئاسایی حكومەتی عێراق لە كێشەو ململانێی نێوان (ئێران – توركیا)دا لایەنگریی لە ئێران كرد، هەربۆیە لە ساڵی 2016 دا ناكۆكی زۆر توند كەوتە نێوان ئەردۆگان  و عەبادی . ئەو ناكۆكیانە سەریان كێشا بۆ دەستبردن بۆ ناكۆكیەكان، بەتایبەتی لەبارەی بوونی هێزە سەربازیەكانی توركیا بەتایبەتی سەربازگەی –بەعشیقە- لە باكووری عێراق (هەرێمی كوردستان) و پرۆسەی ئازادكردنەوەی مووسڵ، هەروەها  ڕووبەڕوو بوونەوەی حەشدی شەعبی لەگەڵ كورد و توركمان و عەرەبە سونەكان، كە ئەمەش ئەجێندای ئێران بوو لەناو عێراق دا.

بەڵام بە خێرایی گۆڕانكاریەكان ڕویاندا ئەوەش بە هۆی ئەو ڕیفراندۆمەی مەسعودبارزانی سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان و سەرۆكی پێشووی هەرێمی كوردستان لەساڵی 2017 دا ئەنجامیداو بووە خاڵی وەرچەرخانی پەیوەندیەكانی حكومەتی عێراق و توركیا، ڕیفراندۆم توركیای خستە تەنگەژەیەكی گەورەوە، بەتایبەتی ئەو بڕیارە لە لایەكەوە دەرچووبوو كە توركیا بەهاوپەیمانی خۆی دەزانی و هەڕەشەی لە بنەماسەرەكی و نەگۆڕەكانی سیاسەتی دەرەوەی توركیا لە بەرامبەر عێراقدا دەكرد و مەترسی گەورەشی بۆ ئاسایشی نیشتیمانی توركیا دروست دەركرد، هەر ئەو بانگەشەیە بووە هۆی ئەوەی كە وەك وەرەقەیەكی سیاسی بۆ زیادكردنی هەژموونی خۆی لە هەرێمی كوردستان زیاتر بكات، هەر ئەوەش بووە هۆی ئەوەی لە عێراق و ئێران نزیك ببێتەوە چوون ئێرانیش لەوە دەترسا كە ریفراندۆم وەك پەتایەك بپەڕێتەوەو بۆ ئەوێش.

هاوپەیمانی سێ قۆڵی بووە هۆی شكستهێنانی ڕیفراندۆم و لە شوێنی خۆیدا كپكرایەوەو بەخێرایی پەیوەندیەكانیان لەگەڵ حكومەتی ناوەند توندوتۆڵكردەوەو هەردوكیان بە ڕوی یەكدا دەرگا گفتوگۆیان كردەوە، لە نیوەی دووەمی ساڵی 2018 گفتوگۆی نێوان لایەنەكان لەسەر دۆزی كورد دەستیپێكرد لەگەڵ دۆسیەی ئەو لایەنانەی كە ئەوان بە (تیرۆر)ناوزەدیان كردبوون، لەگەڵ كێشەی (ئاو)ی توركیا كە خەریك بوو ببێتە ئاریشەیەكی گەورەی نێوان هەردوو وڵات لەبەر ئەوەی توركیا سەرقاڵی پڕكردنی بەنداوی –ئلیسۆ- بوو كە دەكەوێتە سنوری پارێزگای ماردین و شرناخ و ببوە هۆی كەمبوونەوەو نزمبوونەوەی ئاستی ئاوی ڕوباری دیجلە بە شێوەیەكی ترسناك و پاشان كردنەوەی دۆسیەی دوو قۆڵی نێوان ئێران و توركیا.

رۆڵی هێزە توركیەكان لەعێراق:
هاوكات لەگەڵ كەمبوونەوەی هەژموونی توركیا لەعێراق تێبینی ئەوە دەكرێت هێزە سەربازیەكانی لە باكووری عێراق –هەرێمی كوردستان- زیاتر دەكات، ئەم جۆرە سیاسەتەش ئاماژەن بۆ سرووشتی ئەو ناكۆكی و كێبەكێیانەی كە لەناوچەكەدا هەن (چ وەك حكومەت و حیزب و ڕێكخراوە نافەرمیە چەكدارەكان) كە لە توانای حكومەتی توركیادا نەبوو چارەسەریان بكات و كاریگەرییان لەسەر دروست بكات بۆ ئەوەی پارێزگاری لە بەرژەوەندیەكانی خۆی بكات بەتایبەتی لە ڕێگەی هێزی –نەرم-ەوە.

هەرچەندە بژاردەی سەربازی توركیا لە عێراقدا كارێكی نوێ نییەو دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابوردوو، بەڵام گرنگی و بایەخی دەستێوەردانی سەربازی بە تێپەڕبوونی كات بایەخی زۆرتر بووە، ساڵی 1983 لە كاتی جەنگی عێراق و ئێران دابە پێی ڕێكەوتنێكی نێوان توركیا و عێراق ڕێگەدرا بە سوپای توركیا بێتە ناو خاكی عێراقەوە بۆ لێدان لە پارتی كریكارانی كوردستان، لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابوردوشدا بە مەبەستی (نینۆككردنی ) پارتی كرێكارانی كوردستان و نەهێشتی ئەو كۆچە زۆرەی لە باكووری عێراقەوە بەرەو توركیاهەیە تالەوێشەوە بچنە ئەوروپا، ڕۆڵی سوپای توركیا زیادی كردووە ،بۆ ئەو مەبەستە چالاكیەسەربازیەكانی توركیا لەسەر سنورەكانی لە ساڵانی 1992 تا 1995 بەرەو هەڵكشان ڕۆشتووە.

لەگەڵ هەبوونی ئەو هەڕەشانەی كە لەباكوری عێراقەوە دەكرایە سەر توركیا، توركیاش ناچار بوو بە بڵاوە پێكردنی هێزە سەربازیەكانی لەناو خاكی عێراقدا لە ساڵەكانی 1996-1997 دا دوو چالاكی گەورە لە دژی پارتی كرێكارانی كوردستان ئەنجامدرا، بوونی هێزە چەكدارەكانی توركیا لە عێراق لە ژێرناوی پاراستنی ئاسایشی توركیادا بوو، هەربۆیە لەو ساڵانەوە هێزەكانی توركیا لەناو خاكی عێراقدا ماونەتەوەو قەبارەو ژمارەشیان بە پێی بارودۆخ و پێداویستی گۆڕانكارییە كانی ناوخۆی عێراق گۆڕانیان بەسەدا دێت، بۆ گۆڕینەوە زانیاریەكانی نیوان هەردوو وڵاتیش دوو نوسینگەی تایبەتیان كردوەتەوە، بەڵام لەگەڵ گەڕانەوەی هێزەكانی ئەمەریكا لە عێراق، ئەو وڵاتە بەتەواوەتی دەكەوێتە ژێر هەژموون و دەسەڵاتی ئێرانەوە، هەربۆیە لەسەردەمی هەردوو سەرۆك وەزیران (مالیكی و عەبادی) كێشەی بوون ومانەوەی هێزە توركیەكان یەكێك بووە ل گرفتە سەرەكیەكان.

لەسەردەمی سەرۆكایەتی عەبادی دا ئەنكەرە لەگەڵ هاوپەیمانی نێودەوڵەتیدا لە شەڕی دژ بەداعشدا بەشداریكرد، بە شێك لە هێزەكانی پێشمەرگە و هێزەكانی -حەشدی وەتەنی- كە پارێزگاری پێشوو-ئەسیل نوجەیفی- سەرپەرشتی دەكرا، بە توركیا سپێردرا. لە هەمان كاتدا هێزە شێعیەكانی نزیك لە ئێران زۆر بە تەنگەتاوەوە ڕوویان دەكردە باكووری عێراق، لێرەوە توركیا خەمی ئەوەی بۆ دروست بوو كەبەهۆی فشاری زۆر و بەردەوامی ئێرانیەكانەوە دیمۆگرافیای ناوچەكە گۆڕانكاری بەسەر ناوچەی موسڵدا بێت و كێشە بۆ سنورەكانی دروست بكات.

لێرەوە بوونی هێزەكانی توركیا لەناو خاكی عێراقدا بووە یەكێك لە خاڵە ناكۆكەكانی توركیا لەگەڵ ئێران، چوون ئێرانیش گەیشتبووە ئەو باوەڕەی كە بوونی سوپای توركیا لەباكووری عێراقدا لەمپەرێكی گەورەیەو ڕێگری دروست دەكات بۆ هەژموونی ئەو وڵاتە لە هەرێمی كوردستان، لە ڕوانگەی توركیاشەوە باوەڕیان وابوو كە تاران فشار دەخاتە سەر عێراق بۆ ئەوەی ناكۆكیەكان لەگەڵ توركیادا پەرەپێبدات بەتایبەتی ئەو بابەتەی پەیوەست بە سەربازگەی بەعشیقەوە، ئەم دۆزە ئەوەندە مەترسیدار بوو كە حەیدەر عەبادی –سەرۆك وەزیرانی پێشوو- سكاڵای خۆی بۆجە بەردەم ئەنجومەنی ئاسایش، لەهەمان كاتیشدا هێزو میلشیا شێعەكانی نزیك لە ئێران هەڕەشەی ئەوەیانكرد ئەگەر توركیا هێزەكانی نەكشێنێتەوە ناچار بە پەلاماردانیان دەكات.

بە پێی وتەی بەرپرسانی تورك كە كۆتا جاریان لەمانگی حوزەیرانی 2018 دابوو، سەربازگەكانی توركیا لە باكوری عێراقدا 11 سەربازگەیەیان هەیە وبەردەوامیش ژمارەیان زیاد دەكەن ئەوەش بە بیانووە گەیشتنی هێزە تیرۆرستیەكانە بۆ نویك سنوورەكانی توركیا، بەڵام ڕاپۆرتی رۆژنامەوانی دیكە هەن كە باس لە بوونی 19 سەربازگەی تورك دەكەن كە 15 یان سەربازین و ئەوانی تریشیان سیخوڕیی و هەواڵگیرین و تێكڕای ئەو سەربازانەش كە بەردەوام لە باكوری كوردستانن ژمارەیان نزیكەی 3 هەزار سەربازە.

لو ئێستەدا بوونی سەربازی توركیا لە عێراقدا تەنها وەك كاری سەربازی و سەری ڕمەكە ڕۆل نابینن بەڵكو ڕۆڵیان هەیە لە (جیۆ سیاسی و جییۆئەمنی)ی عێراق لەناو خۆو دەروەدا بەگشتی ، هەروەها كار بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوریەكانی توركیا دەكەن و دەیانەوێت كۆمپانیاكانیان ببوژێننەوە، ئەم كارانەش تەنها لە باكووری عێراق –هەرێمی كوردستان- دا نیەبەڵكو لەسەر ئاستی هەموو عێراقە. ئەوەش بوەتە هۆی ئەوەی توركیا سەركەوتوو بێت لە پلانی هێشتنەوەی هێزەكانی لەناو باكووری عێراقدا. لەگەڵ ئەوەشدا كە هیچ گرەنتیەكی سیاسی تاسەر بۆ ئەو مەبەستە لە ئارادا نیە، توركیا دەیەوێت هێزەكانی پڕچەك و بەهێز بكات ، ئەوەش لەڕێگەی ڕێكەوتنی سەربازی لەگەڵ حكومەتی عێراقی داو لە ئێستەشدا هەموو تواناكانی خۆیان بۆ ئەو بابەتە یەكلایی كردوەتەوە.

پێداچوونەوەی پەیوەندیەكان:
سەرەتای 2019 كاتێكی گونجاوو لەباربوو بۆ ئەوەی توركەكان بە پەیوەندیەكانی خۆیان و عێراقدا بچنەوە، لەكاتێكدا كە بەرهەم صاڵح سەرۆك كۆمارەو  عادل عەبدولمەهدییش سەرۆك وەزیران و حكومەتی نوێش هاتوەتە ئاراوە لە سەرەتای 2018 ەوە. سەردان و هاتوچۆكانی نێوان هەردوو وڵات مانای ئەوە دەگەیەنێت كە دەیانەوێت پێداچوونەوە بە پەیوەندیەكانیاندا بكەن، بەرهەم صاڵح لە ماوەی تەنها 5 مانگی سەرەتای دەستبەكاربوونی دوو جار سەردانی توركیای كردووە، وەزیری دەرەوەی توركیا چاوش ئۆغڵۆ لە مانگی نیسانی 2019 دا سەردانی عێراقی كردوو چووە بەسرەو موسڵ و هەولێر، عادل عەبدولمەهدی لە مانگی ئایاری ئەمساڵدا چووە ئەنكەرەو واش چاوەڕێدەكرێت لە كۆتایی ساڵی 2019 دا بە مەبەستی چالاككردنەوەی هاوكاری ستراتژی نێوانیان سەرۆكی توركیا سەردانی بەغداد بكات.

لە میانەی ئەو گەشتانەی ئەنجام دراون دۆزەئاساییەكان هاتوونەتەوە بەرباس و لەدوای ئەوانیش دۆزی نوێ قسەی لەسەركراوە، گرنگترینیشیان:
دۆزی ئەمنی: ئەم دۆزە بریتیە لە قەڵاچۆكردن و نەهێشتنی دەستەو گروپ و رێكخراوە تیرۆرستیەكان، لەم دۆزەدا هەردولا ڕێكن لەسەر ئەوەی پەیوەندەكانیان ئاسایی بكەنەوەو هەردولاشیان بە پێویستی دەزانن لەو بوارەدا بگەنە رێكەوتنی تازە و بەتایبەتی لە بواری هاوكاریكردنی سەربازی، ئەمنی، چۆنیەتی بەرگریكردن لەخۆ..هتد.

ئاسایشی وزە: بریتیە لە چالاككردنی هێڵی نەوتی كەركووك-جەیهان كە لەدوای 2014 ەوە بە هۆی شەڕەكانی داعشەوە ڕاوەستابوو.

ئاسایشی ئاو: لەلایەن توركیاوە -فەیسل ئەرئۆغڵو- ڕاسپێردراوە بۆ كۆتایی هێنان بە كێشەی ئاو، بۆ ئەوەی عێراق لەوە دڵنیا بكاتەوە كە لەو بارەیەوە جدییە و دەیەوێت كێشەی هەڵپەسێردراوی ئاو كۆتایی پێبهێنێت و داواشی لە عێراق كردووە كەسانی شارەزا بهێننە پێشەوە بۆ ئەوەی كۆتایی بەو كێشەیە بهێنن.

بازرگانی و وەبەرهێنان: ئەوەش بەمانای ئەوە دێت كە قەبارەی بازرگانی لە نێوان هەردوولا بگەیەننە 20 ملیار دۆلار. لایەنی توركی پیی باشە دەروازیەكی دیكە ش لەگەڵ عێراق بكاتەوە هاوشانی ئەو دەروازەی كە ئێستە لە ڕێگەی هەریمی كوردستانەوە لە ئارادایە. كەمەبەست مەزری (ئیبراهیم خەلیلە).

دروستكردنەوە و بونیات نانەوە: ئەو پەیمان و بەڵێنانە دەگرێتەوە كە پەیوەستە بە ئاسانكاری و هاوكاریەكانی توركیا بەمەبەستی ئاوەدانكردنەوەو بونیاتنانەوەی عێراق بەبڕی 5 ملیار دۆلار، ئەمە جگە لە كاری ئەو كۆمپانیا توركیانەی لە بواری دروستكردنەوەو بونیات نانەوەی عێراقدا كاردەكەن، هەروەها دروستكردنی هێلێكی ئاسن كە عێراق و توركیا پێكەوە ببەستێتەوە.

لە ئێستەدا نزیكبوونەوەكانی توركیا لە عێراق لەسەر بنەمای دوولایەنەیەو بە پێچەوانەی پێشوەوە كە كاری لەسەر كەسە سیاسیەكان و لایەنەكانی ناوچەكە، یان كەسایەتی ناوچەیی، یان پێمهاتە عێراقیەكان، دەكردەوە . لەم قۆناغەدا توركیا كار لەسەر پتەوكردنی نێوان عێراق و توركیا دەكەنەوە ، لە هەمان كاتیشدا دوای ئەنجامدانی ریفراندۆمەكەی 2017 ەوە پەیوەندیەكانی خۆی لەگەڵ هەولێر ئاسایی دەكاتەوە، وە لە هەمان كاتیشدا پارێزگاریی لەو پەیوەندییە توندوتۆڵە دەكاتەوە كەلەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان هەیانە، هەروەها دەیەوێت پردێك دروست بكات لەگەڵ یەكێتی نیشتیمانی كوردستان كە بە شێوەیەكی ڕواڵەتی لەسەر ئێران ئەژمارە. بۆ ئەو مەبەستەش هەژموونی ئابووری ئەنكەرە لە هەولێر بەگەشاوەیی دەبینرێت و لەهەمان كاتیشدا كار بۆ ئەوە دەكات هەمان شت بباتە سلێمانی و دواتریش بەغداد و باشووری عێراقیش بەتایبەتی –بەسرە-، لە هەموو هەنگاوەگانیشدا دۆزی ئەمنی لەبەرچاوگیراوەو لە هەمان كاتیشدا ویستوویانە هاوسەنگیەك لە بواری ئەمنی و ئابووری و سیاسی دا دروست بكەن .

هەرچەندە گەشبینییەكی زۆر هەیە بۆ ئاسایی كردنەوەو هەڵدانەوەی لاپەڕەی نۆی لەنیوان عێراق و توركیادا، بەڵام هیچ شتێك ناتوانێت ئەوە مسۆگەر بكات كە لایەنی توركی خەونی پێوەدەبنێت، لەبەر ئەوەی كاریگەرییە دەرەكیەكان هیچیان كەمتر نیە لە كاریگەرییە ناوخۆییەكان، بەتاییەتی لەبارەی كاریگەرییەكانی ئەو هەژموونەوە كە كاریگەریی لەسەر دەسەڵاتی ئەمەریكاو ئێران دادەنێت لەچەند لایەكەوە:

لەبواری ئابوری و بازرگانیدا:
پێدەچێت هەلێكی گونجاو لەبەردەستدا بێت بۆ هەردوو وڵاتی عێراق و توركیا بۆ ئەو بوارە، سزاكانی ئەمەریكا بۆ سەر ئێران بوەتە هەلێكە زۆر باش تا زیاتر پشت بە یەكتری ببەستن و باوەڕیان بە یەكتری بەهێزتر بكەن، هەرچەندە ئەنكەرە پابەندە بەو سزایانەوە كە لەلایەن ئەمەریكاوە لەسەرئێران دانراوە، بەڵام عێراق بووەتە دەرگایەكی سەرەكی بۆ قەرەبووكردنەوەی هەناردەكردنی نەوتی ئێرانی، سەرەڕای ئەوەش عێراق خۆی لە ناكۆكی و ململانێكانی نیوان ئێران و ئەمەریكا بواردووە و خەریكی پتەوكردنی لایەنی ئاسایشی خۆیەتی و ئەوەش پاڵی ناوە بە كۆمپانیا وەبەرهێنەرەكانی توكیان بە تایبەتی بواری بیناسازیی كە بڕژێنە ناوخاكی عێراقەوە كە لەسەر ئاستی جیهاندا پلەی دووەمیان وەرگرتووە.

ئەمە لە كاتێكدایە كە هەردوو حكومەتی توركی و عێراقی سوورن لەسەر كردنەوەی دەروازەیەكی دیكەی نێوانیان، ئەمەش مایەی دڵخۆشی نیە بۆ دەسەڵاتدارانی باكووری ئەو وڵاتە-هەرێم كوردستان- چونكە دانانی ئەو دەروازەیە لە شوێنێكەوە دەبێت كە لە ژێر دەسەڵاتی كوردەكاندا نابێت و ناتوانن كاریگەری نەرێنی لەسەر دروست بكەن .

لە بواری سیاسیدا: 
روخان و لەناوچوونی رێكخراوی داعش و شكستی هەوڵە بەردەوامەكان بۆ جیابوونەوەی باكوری ئەو وڵاتە، جگەلە گۆڕانكارییە ناوخۆییەكان بوونە هۆی دروستكردنی دۆخێكی گونجاو كە توركیا بیقۆزێتەوەو لاپەڕەیەكی نوێ هەڵبداتەوە لە بواری پەیوەندیەكانی هەردوو وڵات، سەردانە سیاسیەكان و دانانی كەسێكی دیاریكراو بۆ چارەسەركردنی كێشەی ئاوی نێوان هەردوو وڵات و چالاككردنەوەی ئەنجومەنی هاوكاری ستراتیژیی نێوان هەردوو وڵات مانای ئەوە دەگەیەنێت كە هەردولا هەنگاو بەرەو هاوكاری زیاتر هەڵدەگرن.

جووڵە دبلۆماسیەكانی توركیا بۆ ئەوەیە كە پەیوەندیەكانی لەگەڵ سەرجەم پێكهاتەكانی عێراق ئاسایی بكاتەوە كە پێشتر كێشەیان تێكەوتبوو، كار بۆ ئەوە دەكات كۆنسوڵخانەكەی لە (مووسڵ) بكاتەوە لە دوای ئەوەی كە داعش ئەو شارەی گرت داخرا، هەروەها كۆنسوڵخانەی (بەسرە)ش بكاتەوە كە كاتی خۆی لەبەر بارودۆخی ئەمنی داخرابوو، لەهەمان كاتیشدا داواكراوە كە لەنەجەف و كەركووكیش كۆنسوڵخانە بكاتەوە، هەرچەندە لە ئێستەدا لە لایەن عێراقەوە چرای سەوز هەڵكراوە بۆ كردنەوەی كۆنسوڵخانەی توركیا لە نەجەف، بەڵام لە كەركووك هیچ دەنگوباسێك لە ئارادا نیە لەبەر هەستیاری كێشەی كەركووك.

لە هەمان كاتدا وادەردەكەوێت توركیا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە (سونە)و (توركمان)ەكان بەشداری بەشداریی سیاسیان هەبێت،

بەڵام ئەوەی كە گومان لەسەر بابەتەكە دروست دەكات توانای حكومەتی عێراقییە لە ڕووی كردارییەوە ، دابەشبوونە سیاسیەكانی ئەو پێكهاتانە بووەتە هۆی ئەوەی ڕۆڵی ئیران زیاتر بكات بۆ كۆنترۆڵكردنی هەندێك لە كەسایەتیەكان بۆ ئەوەی بە شێوەی گونجاوو لەكاتی پێویستدا سوودیان لێوەربگرێت و بچنە خزمەتی ئەو هەنگاوانەی كە توركیا دەیهاوێت، سەرەڕای ئەوە پرسیاری  زۆر لە ئارادا دێتە پێشەوە كو ئایا هەڵوێستی ئێران چیدەبێت لەبارەی هەژموونی ئابوری و سیاسی بۆ باشووری ئەو وڵاتە چی دەبێت، چوون ئێران خاوەنی زۆرترین هەژموونەو جارو باریش بچڕانی تێكەوتووەو گومانیش دەكرێت هۆكارەكەی توركیا بووبێت.

لە بواری ئەمنی دا:
عێراقیەكان هەمیشە جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە ڕازی نابن زەویەكانی عێراق بەكاربهێنرێت لە دژی تێكدانی باری ئاسایشی توركیا، بەڵام ئەوەی گومان دروست دەكات لەسەر ئەم گوتەیە، ئەوەیە حكومەتی ناوەند توانای بڕیاردانی لەسەر باكووری وڵاتەكەی نیە، گومانی تیدا نیە كە هەر ڕێكەوتنێكی سەربازی و سیاسی نوێ لەگەڵ توركیا دەبێتە هەنگاوێكی ئەرێنی بۆ توركیا و مسۆگەركردنی خاڵی هاوبەشی هەردوولا و مانەوەی هێزەكانی توركیا لەو وڵاتە وەك زەمانەتی هاوسەنگی (جیۆسیاسی و جیۆ ئەمنی) لەسەر ئاستی ناخۆیی و هەرێمایەتی.

بیگومان ئەمە لە كاتێكدا دەبێت كە وڵاتێكی وەكو ئێران ڤیتۆی لەسەر نەبێت و مانەوەو هەژموونی لەناو عێراقدا وەك خۆی بمێنێتەوە، ئەمەش بەو مانایە دێت كە حكومەتی عێراقی چەندە دەتوانێت پارێزگاری لە سەربەخۆیی خۆی بكات، یان چەندە لەبەردەم فشارە دەرەكیەكاندا خۆی ڕادەگرێت لەلایەكەوە، لە لایەكی دیكەوە ئەنكەرە چەندە جەخت لەسە مانەوەو بوونی خۆی دەكات لە عێراقدا لە سایەی ئەو هەلومەجەی كە ئێستە لەناوچەكەدا دەگوزەرێت.

سەرچاوە