01:35 - 25/06/2019
شیكارییه‌كی په‌یسه‌ر له‌سه‌ر چاره‌نوسی ئه‌ردۆغان و ئه‌كه‌په له داهاتووی توركیا
دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردنی شارەوانی ئیستانبۆڵ لە 23 حوزەیرانی 2019 دا، ئه‌نجامدارا، كاریگەری و لێكەوتەكانی هەڵبژاردنی شارێكی تێپەڕاند. به‌ڵام لێكەوتەكانی ئەم هەڵبژاردنە نەخشەی سیاسی و ئیداری توركیا دەگۆڕێت.
هەڵبژاردنی شارەوانی توركیا لە 31 ئازاری رابردوو ئەنجامدرا، تیایدا پارتی داد و گەشەپێدان (ئاكەپە) و هاوپه‌یمانی كۆمار لە نێوان (ئاكەپە و پارتی جوڵانەوەی نەتەوەپەرست/مەهەپە) چەندین شارەوانی گەورەیان لەدەستدا، بەرەی ئۆپۆزسیۆن سەركەوتنی بەدەستهێنا. بەڵام بەهۆی بایەخی ئابووری، سیاسی و كلتووری شاری ئیستانبۆڵ كە گەورەترین شاری توركیایە، هاوپه‌یمانی كۆمار، نزیكی ژمارەی دەنگەكانی هەردوو كاندیدی دەسەڵات (بیناڵی یڵدرم) و كاندیدی ئۆپۆزسیۆن (ئەكرەم ئیمامئۆغڵو) لە یەكتر (ئەكرەم ئیمامئۆغڵو تەنیا بە 14 هەزار دەنگی لە پێش بیناڵی یڵدرم بوو) كردە بیانوو بۆ قبوڵنەكردنی ئەنجامەكان. لەژێر گوشاری دەسەڵات بە گشتی و رەجەب تەیب ئەردۆغان بەتایبەتی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردنی ئەم وڵاتە ناچاركرا لە 6 ئایاری رابردوو بڕیار لەسەر دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردنی شارەوانی گەورەی ئیستانبۆڵ بدات، بەبێ ئەوەی هەڵبژاردنی شارەوانی شارۆچكە و شارەدێیەكان دووبارە بكاتەوە.
لە ئەنجامدا بەرەی دەسەڵات ئەمجارە تووشی شكستێكی گەورەتر بوو. بەگوێرەی ئەنجامە بەراییەكانی كۆمسیۆنی باڵای هەڵبژاردن لەم وڵاتەدا كاندیدی رێككەوتنی میللەت (ئەكرەم ئیمامئۆغڵو) 54.21% رێژەی دەنگەكانی بەدەستهێناوە، بە بەراورد لەگەڵ 31 ئاداردا 806 هەزار و 415 دەنگی زیاتر هێناوە. لە هەمانكاتدا بیناڵی یڵدرم 44.99% رێژەی دەنگەكانی بەدەستهێنا، بە بەراورد لەگەڵ 31 ئازاردا ناوبراو 250 هەزار دەنگی كەمتر هێناوە.
لە هەڵبژاردنی پێشوودا، بیناڵی یڵدرم لە كۆی 39 شارۆچكەی ئیستانبۆڵ، لە 24 شارۆچكەدا یەكەم ببوو، بەڵام ئەمجارە ئیمامئۆغڵو لە 28 شارۆچكەدا پێش بیناڵی یڵدرم كەوتۆتەوە.
هاوپه‌یمانی كۆمار بۆ ئەوەی شكستخواردنی لە 31 ئازاردا بكاتە سەركەوتن لە 23 حوزەیراندا رێگا نەما تاقینەكاتەوە، كارتی سیاسی نەما نەیگرێتەبەر. كارتیش نەما هانای بۆ نەبات. دووریشنیە چەندین رێگای نایاسایی تاقیكرابێتەوە، تا بتوانێ ژمارەی دەنگەكانی بەرزبكاتەوە و قەره‌بووی شكستی پێشووتر بكاتەوە. سەرەڕای هەموو ئەمانە دیسان تووشی شكست بوو.
سەرەتا، ویستی لەبەردەم چاوی دەنگدەر ئەكرەم ئیمامئۆغڵو (49 ساڵی كە لەبنەمادا خەڵكی ترابزۆنە لە هەرێمی كەنارەكانی سەر دەریای رەش) ناشیرین بكات، بۆ ئەمەش بانگەشەی بەڕەچەڵەك یۆنانی بوونی ئیمامئۆغڵوی كرد. دواتر بۆ رازیكردنی دەنگدەری كورد یاری بەكارهێنانی وشەی كوردستانیان دەستپێكرد. بیناڵی یڵدرم لە رۆژی یەكەمی جەژن لە ئامەد باسی هەبوونی ناوی كوردستانی كرد لە دەزگا فەرمیەكانی عوسمانی و سەردەمی دامەزراندنی كۆماری توركیا. بەمەش نەوەستان، ئەمجارە مەلا كوردەكانیان لە شارەكانی باكووری كوردستان ناردە ئیستانبۆڵ و ویستیان دڵی دەنگدەری كورد نەرم بكەن. هەروەها دوای هەشت ساڵ دەرگای داخراوی زیندانی تایبەتی دوورگەی ئیمڕالیان كردەوە. پەنایان بۆ ئۆجالان برد، كە تا دوێنێ بە گەورە تیرۆریست و منداڵكوژ تاوانباریان دەكرد. ویستیان كارتی ناكۆكی لە نێوان ئۆجالان و قەندیل دروست بكەن و گەورە بكەن، بانگەشەی هەبوونی ناكۆكی لە نێوان ئۆجالان و هه‌ده‌په، گویڕایەڵنەبوونی سەڵاحەدین دەمیرتاشیان وروژاند. لەگەڵ ئەمانە، بەبێ ئەوەی پێشتر راگەیەندرابێ یان ئامادەكاری بۆ كرابێ، نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بانگهێشتی ئیستانبۆڵ كرا. هەروەها عوسمان ئۆجالان كە لە توركیادا ناوی لە لیستی گەورە داواكراوان دایە لە كەناڵی فەرمی دەوڵەت TRT 6 میوانداری لێكرا.
جگە لەمانە لەگەڵ بڕیاری دووبارەكردنەوەی هەڵبژاردن لە ئیستانبۆڵ دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی مەهەپە رایگەیاند، تا هەڵبژاردن تەواو دەبێت خێوەتێك هەڵدەدات و لە ئیستانبۆڵ دەمێنێتەوە. دەستپێكردنی ئۆپه‌راسیۆنێكی بەرفراوانی سەربازی بۆ سەر هەرێمی خواكوڕك لە هەرێمی كوردستاندا هەوڵێكی دیكەی دەسەڵاتی توركیا بوو بۆ گۆڕینی هاوكێشەی دەنگ لە ئیستانبۆڵ. بەڵام هەموو ئەمانە هیوای ئاكەپەیان نەگەشاندەوە.
هۆكاری هەرە سەرەكی سەرهەڵدانی چەندین كێشەی ئابووری، سیاسی لەناوخۆی توركیا و دەرەوەیدا كێشەی كوردە. كێشەی كورد لە پشت هەموو ئەو هۆكار و قەیرانانە وەستاوە كە شكستی بە ئاكەپە هێنا. ئاكەپە بۆ بەهێزكردنی پێگەی كۆمەڵایەتی و سیاسی خۆی لەناو توركیادا، توێژێكی سەرمایەداری (بە رووكەش) ئیسلامی دروستكردووە. ئەم توێژە لە رووی دیمۆگرافیای ئابووریدا ئاڵۆزی دروستكردووە، بۆتە سەرمایەدارێكی قۆرخكەر، دەرفەتی وەبەرهێنان بە كۆمپانیا و بزنس لە دەرەوەی ئاكەپە نادات. بۆ داكوتانی پێگەی خۆی ئاكەپە دەزگا و دامەزراوە گشتی و تایبەتیەكان بەكاردێنێت، دەرفەتی كار تەنیا بۆ ئەوانە دەڕخسێنێت كە سەر بە ئەم پارتەن. لە رووی گوتارەوە ئاكەپە جیاوازی لەگەڵ مەهەپە نەماوە، ئەمەش هۆكاری سەرەكی بۆ ئەوەی توێژی لیبڕال و دیموكراتخوازی تورك كە بە ساڵان پشتگیریان لە ئەردۆغان كردووە، لەم پارتە دووربكەونەوە.
كورد تا پێش چەند ساڵێك بە كەمیش بێ متمانەی بە ئەردۆغان مابوو، بۆ چارەسەری كێشەی كورد چەند هەنگاوێك بنێت. بەڵام دوای رێككەوتن لەگەڵ مەهەپە و بەرز كردنەوەی دروشمی "یەك دەوڵەت، یەك میللەت، یەك ئاڵا" كورد تا دێت زیاتر لە ئاكەپە دووردەكەوێتەوە. پشتگیریكردنی دەنگدەری كورد لە ئیمامئۆغڵو لەمە سەرچاوە دەگرێت. توڕەبوونی كورد لە ئاكەپە گەیشتۆتە ئەو ئاستەی هه‌ده‌په و دەنگدەری كورد گوێ لە ئۆجالان نەگرن. هەر بۆیە تەكتیكی دەسەڵات سەبارەت بە بەكارهێنانی ئۆجالان لەدژی قەندیل و ئامەد سەریەنه‌گرت و بە پێچەوانە لەدژی ئاكەپە هەڵگەڕایەوە.
زمانی تەشهیر، ناشیرینكردن و هەڕەشەكردن لە بەرامبەرەكەی كە ئەردۆغان بەكاری دێنێت رۆڵێكی گەورەی بینی لە شكستخواردنی ئاكەپە. زۆرجاریش قسەكانی نیاز و بیركردنەوەی ئەردۆغان دەخەنەڕوو. له‌و كاته‌ی ئەردۆغان به ئیمامئۆغڵو گوت:" لە دوای هەڵبژاردن دەتبینمەوە. ئەنجوومەنی شارەوانی ئیستانبۆڵ لە ژێر هەژموونی ئێمە دایە". هەموو كەس تێگەیشت كە ئەردۆغان دەزانێ لە 23 حوەزیراندا شكست ده‌هێنێت.
شكستخواردنی ئاكەپە شكستخواردنێكی ئاسایی نییە، شكستخواردنێك نیە وەكو لە هەموو وڵانی دیكە روودەدات، تەنیا بریتی نیە لە دەستاودەستكردنی شارەوانی شارێكی 18 ملیۆن كەسی. جگە لە لێكەوتە ئابوورییەكانی بۆ ئاكەپە و ئەو ئەڵقە بەرتەسەكەی لە دەوروبەری ئەردۆغان دایە، چەندین لێكەوتەی سیاسی مەترسیداریشی لێدەكەوێتەوە. چونكە وەكو ئاماژەم پێكرد شكستخواردنی ئاكەپە لە ئیستانبۆڵ یەكسانە بە شكستی ئەم پارتە لە هەموو توركیادا. گرنگترین لێكەوتەكانیش ئەمانەن:
بۆ داپۆشینی شكستی ئیستانبۆڵ، پێویستە ئاكەپە لەناوخۆیدا كۆمەڵێك گۆڕانكاری ئه‌نجام بدات. هەر لەدوای راگەیاندنی ئەنجامە بەراییەكان، میدیای سەر بە ئاكەپە شكستەكەی خستە ئەستۆی كۆمەڵێك كەس لە دەوروبەری ئەردۆغان كە بە (پەلیكان) بەناو دەكرێن، ئەوانە رۆڵی راوێژكاری و رێنوێی دەسەڵاتیان هەبووە. دوورنیە ئەوانە بكرێنە قۆچی قوربانی شكستی ئیستانبۆڵ. هەروەها پێدەچێت (هاوپه‌یمانی كۆمار) لەگەڵ كۆتایهاتنی هەڵبژاردنی ئیستانبۆڵ و شكستەكەی هەڵوەشێتەوە. هەرچەندە ئەردۆغان و باخچەلی هەوڵیانداوە وەكو رێككەوتنێكی ستراتیژی پێناسەی ئەم رێككەوتنە بكەن، بەڵام لە بنەمادا ئەم رێككەوتنە هیچ مەرج و مۆركێكی ستراتیژیانەی پێوەدیار نەبووە. پەنابردنی هاوپه‌یمانی كۆمار بۆ ئۆجالان چەند رۆژێك پێش هەڵبژاردن گەورەترین هەڵەی سەرانی ئەم رێككەوتنەیە. دووریشنییە ئەم هەڵەیە هۆكارێك بێت لە كەمبوونەوەی (250 هەزار) دەنگی بیناڵی یڵدرم.
شكستی ئیستانبۆڵ، رێگای پارچەبوون و لێكترازان لەناو ئاكەپە كوورت دەكاتەوە. دوای ئەوەی ئەردۆغان میكانیزمی بڕیاردانی لەناو ئاكەپەدا هەڵوەشاندەوە، عەبدوڵا گویل و هاوڕێكانی دوورخرانەوە، ماوەیەكە دەنگۆی دامەزراندنی پارتێكی دیكەی سیاسی لەلایەن ئەو كەسانەوە بە دەگمەن نەبێت هەر رۆژەڤی سیاسی بووە لە توركیادا. هەروەها بەهۆی ئەو بارودۆخە ئابووریەی زۆر خراپەی توركیا تێكەوتووە، جەماوەری ئەردۆغان رووی لە كزبوون كردووه. بۆیە شكستی ئیستانبۆڵ دەرگا دەكاتەوە بۆ دامەزراندنی ئەم پارتە. لەدوای 23 مانگ میدیای توركیا باس لەوە دەكات كە (عەلی بابەجان) سەرۆكایەتی ئەم پارتە نوێیە دەكات و عەبدوڵا گویل پۆستێكی فەخریانەی دەبێت. بەگوێرەی میدیای تورك عەلی بابەجان خۆی ئامادە دەكات تا ئەردۆغان ببینێت و دامەزراندنی پارتەكەی پێ رابگەینێت.
ئەگەر چاوێك بە هەردوو پڕۆسەی هەڵبژاردنی 31 ئازار و 23 حوەزیراندا بخشێنین، هیچ لە سەركردەكانی ئاكەپە كە پێشتر لە لوتكەی دەسەڵات دابوون بەشداریان لەم دوو پڕۆسەیە نەكرد. ئەوانەی سەركێشی ئەم پڕۆسەیان كرد ئەو كادیرانە بوون كە لە دەوروبەری ئەردۆغان ئەڵقەیەكی بەرتەسكیان درووست كردووە.
لێكەوتەیەكی دیكەی شكستی 23 حوزەیران، ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پێشوەختە. هەرچەندە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن خۆیان بەدوور دەگرن لە قسەكردن لەسەر هەڵبژاردنی پێشوەخت، كاتێك پرسیاریشیان لێبكرێت دەڵێن:" ئێمە لەگەڵ هەڵبژاردنی پێشوەخت دانین".
بەڵام زۆربەی ناوەندە ئابوورییەكان پێیانوایە بەبێ هەڵبژاردنی پێشوەخت به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ناتوانرێت باری قوڕسی ئابووری راست بكرێتەوە. لە راستیشدا هەڵبژاردنی پێشوەخت یان بەلانی كەم بە رۆژەڤكردنی لە بەرژەوەندی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن دایە. لەوانەیە سەرمایەی وەبەرهێنەری توركیاش پشتگیری لێبكات. لە ئێستادا لە رووی جەماوەریەوە كێڕڤی ئۆپۆزسیۆن لە بەرزبوونەوە دایە، ئەمەش فشار لەسەر دەسەڵات دروست دەكات و ناتوانێ تا سەر بەرگەی ئەم گوشارە بگرێت. هەروەها سووربوونی دەسەڵات لەسەر مانەوە تا ساڵی 2023 دەبێتە هۆی قوڵبوونەوەی قەیرانی ئابووری كە ئەمەش كاریگەری خراپتری لەسەر جەماوەر دەبێت. جگە لە هەڵبژاردنی پێشوەخت رێچكەیەكی دیكە لە بەردەم ئاكەپە نامێنێت.
ئۆپۆزسیۆن بە تایبەتی جەهەپە پێیوایە چارەسەری كێشەكانی توركیا بە گۆڕینی سیستەمی سەرۆكایەتی (سیستەمی تاكەكەسی وەكو ئۆپۆزسیۆن ناوی ده‌هێنێت) بۆ پەرلەمانی دەبێت. ئەمەش بیانوو دەداتە دەست ئۆپۆزسیۆن بۆ ئەوەی داوای هەڵبژاردنی پێشوەخت بكات. ئەگەر ئاكەپە واز له‌سیاسه‌تی فشاركردن نه‌هێنێت، چاوەڕێ دەكرێت ئەم حكوومەتی ئاكەپە بە یاسا دەستكاری دەسەڵاتی سەرۆكی شارەوانیەكان بكات بۆ ئەوەی شارەوانیەكانی ئۆپۆزسیۆن شكست بێن و سەركەوتوو نەبن. لەبەرامبەریشدا ئۆپۆزسیۆن بۆ ئەوەی رێگای فشار بردنە سەر شارەوانیەكان بگرێت ناچارە هەڵبژاردنی پێشوەخت بكاتە رۆژەڤ.