05:39 - 08/12/2018

دروستكردنی مزگەوت، گەڕانەوەی خەونی سوڵتانەكانی عوسمانی‌

پەیسەر

عوسمانیەكان نزیكەی شەش سەد ساڵ دەسەڵاتیان بەسەر زۆرێك لە وڵاتانی ئاسیا و ئەوروپادا هەبووە،  یەكێك بوون لە ئیمبراتۆرە گەورەكانی جیهان، بەڵام لە بەر كۆمەڵە هۆكارێكی ناوخۆیی و دەرەكی ، كە كاریگەرییان لەسەر پەیكەرو پێكهاتەی دەوڵەتەكە هەبوو، ساڵانە دەسەڵاتەكەیان بەرەو پاشاكشەو كەمبوونەوە رۆشتووە، تا دواجار بەهاتنە سەركاری (كەمال ئەتاتورك) لە ساڵی( 1924) و بەلادانی سوڵتان (عەبدولحەمیدی دووەم-پیاوە نەخۆشەكە) كۆتایی بە دەسەڵاتی عوسمانیەكان هات و بۆ كۆتاجار ناوی سوڵتانەكان چوونە نێو كتێبە مێژوییەكانەوە.

بەڵام بە هۆی سەركەوتنی حیزبە ئیسلامیەكانی ئەو وڵاتە لە ساڵی( 1983) (حیزبی رەفاهی ئیسلامی –نەجمەدین ئەربەكان ) لەو رێگەیەشەوە لە هەڵبژاردنی ساڵی 1994 توانییان (400) شارەوانی ئەوڵاتە ببنەوە لەنێویاندا شارەوانیەكانی (ئاستانبوڵ و ئەنقەرە) و (158) نوێنەری خۆیان ناردە پەرلەمان، نەجمەدین ئەربەكانیش (1926-2011) بووە سەرۆك وەزیرانی وڵات و دواجاریش لەرێگەی هەندێك لە خەڵكانی رۆشنبیری جیابوەوە لە حیزبی (فەزیلە)توانییان لە  (2001) دا (حیزبی دادو گەشەپێدان – رەجەب تەیب ئەردۆگان) دروست بكەن و هەر لەو كاتەوە كە لە هەڵبژاردنەكاندا سەركەوتن بەدەست دەهێنن. كاری ستراتیژی ئەردۆگان و حیزبەكەی پێداچوونەوەی دەستوور و خەونی گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی سوڵتانەكان (خەلافەت) كەوتەوە مێشكی سەركردەكانی ئەو حیزبانەو بۆ ئەو مەبەستەش لەچەندین رێگەوە هەوڵی بەدەست هێنانەوەی وەها خەونێكیان گرتۆتە بەر.  

یەكێك لەو رێگایانە ناردنە دەرەوەی  رۆشنبیری و هێزی نادیاری توركەكانە بۆ نێو وڵاتان و میللەتانی تری دونیا لەنێو ئەوانەشدا زیندوو راگرتنی زمان و كردنەوەی زانكۆو پەیمانگا و نەخۆشخانەو سەرجەم كایە مرۆییەكانی تر لەنێو وڵاتانی دونیادا.

لەم دواییانەشدا بەمەبەستی سەرنج راكێشانی زیاتری وڵاتانی عەرەبی و خەڵكانی موسڵمانی دونیا هەڵدەستن بە كردنەوە مزگەت و نۆژەن كردنەوەی شوێنە ئاینەیەكان. 

لە خۆرئاوای وڵاتانی عەرەبی و لەنێو یەكێك لە وڵاتە هەرە زیندووەكانی وڵاتانی عەرەبی دا (جەزائیر) حكومەتەكەی ئەردۆگان هەستاوە بە نۆژەنكردنەوەی مزگەوتی (ئەمیر عەبدولقادر جەزائیری) لە پارێزگای (وەهران)ی خۆر ئاوای ئەو وڵاتە، هەڵبژاردنی ناوی (عەبدولقادر جەزائیری) بۆ پرۆژەیەكی لەو جۆرە مانای گرنگی پێدانی ئەو وڵاتەیە بە مێژووی جەزائیر، لەبەر ئەوەی (عەبدولقادر جەزائیری) جگە لەوەی شۆرشگێڕێكی بەتوانا بووە سەرۆكایەتی شۆڕشی وڵاتەكەی كردووە لە دژی (ئیمپریالیزمی فەرەنسی) كەلە (1808) جەزائیریان داگیر كردووە، سەرجەم هاوڵاتیانی ئەو وڵاتەش ناوی ئەویان لەسەرو هەموو شتێكەوە داناوە.  عەبدولقادری جەزائیری ماوەی (15)ساڵ لەدژی فەرەنسیەكان جەنگی دەستەو یەخەیان ئەنجامدا و توانی لە ساڵی (1223) دەوڵەتی جەزائیری نوێ دابمەزرێنێت، دواجار دوور دەخرێتەوە بۆ ئەستانبوڵ و پاشان لە دیمەشق دەگیرسێتەوەو  لە ساڵی 1883 لە دیمەشق كۆچی دوایی كردووەو تا ئێستەش ناوی عەبدولقادری جەزائیری لە خۆرئاوای وڵاتانی عەرەبی دا ناوێكی گەشاوەو دیارە.

هەر بۆیە هەڵبژاردنی ناوی عەبدولقادری جەزائیری بۆ دروستكردنی مزگەوتێك لە رێگەی كۆمپانیا توركیەكانەوە كارێكی سیاسیانەی دوور مەودایەو دەكرێت بە جۆرێك لە دروستكردنەوەی پەیوەندییە ئاینی و كۆمەڵایەتیەكانی ئەو دوو وڵاتە بێتە ئەژمار، وەرگرتن و كردنەوەی مزگەوتەكە لەلایەن گەورە بەرپرسانی ئەو وڵاتەوە مانای دانپێدانانی راستەوخۆیە بە پەیوەندییەكانی ئەو دوو وڵاتەدا، لەبارەی بایەخ و گرنگی پرۆژەكەوە بەڕێوەبەری كاروبارە ئاینیەكانی جەزائیر (مسعود عمروش) دەڵێت: (دروستكردنی ئەو مزگەوتە دانانی خشتێكە بۆ پێشخستنی كۆمەڵگەو دروستكردنی مرۆڤ و بیرو باوەڕەكەی).. بەپێی سەرچاوە هەواڵیەكان مزگەوتەكە بە هەموو پێداویستیەكانیەوە لەسەر رووبەری (14كم)ی چوار گۆشە بونیاد نراوەو لەنێو گومبەزیەكەشیدا ناوو نەخش و نیگاری تێداكراوەو ناوەكانی خودا و هەندێك لە هاوەڵانی نوسراون و جێگەی (15) پازدە هەزار نوێژخوێنی تێدا دەبێتەوە.

شارەزایانی پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان باس لەوە دەكەن ئەمە یەكێكە لەو رێگایانەی كە توركیا دەیەوێت بچێتەوە نێو كۆمەڵگەكان، بەتایبەتی ئەوانەی كە كاتی خۆی (سەردەمی دەوڵەتی عوسمانی) دەسەڵاتیان هەبووە بەسەریاندا.

هونەری بیناسازی توركی و نەخشاندن و رازاندنەوەی بە شێوازی (توركی- مەغریبی) رێگەیەكی نەرمە بۆ مانەوەی یاداروەی توركەكان بۆ لەمەو دوا ، شارەزایانی هونەری باس لەوە نەخش و نیگارە بۆ ماوەی چەندین ساڵ دەمێنێتەوەو دەچێتە نێو لاپەرەِكانی مێژووی وڵاتەكەوە.

هەر لەو میانەیەدا كۆتایی مانگی سێبتەمبەر 9/2018 دا لە شاری كۆلۆنیای گەورە شاری ئەڵمانیا مزگەوتێكی گەورەی كردەوە، مزگەوتەكە لە رێو شوێنێكی گەورەی ئەمنیدا كرایەوە چونكە رێكخراوەكانی كۆمەڵی مەدەنی لەو وڵاتە بە ئاشكرا رایان گەیاند كە ئەم كارە دەستێوەردان و قاچ داكوتینی دەوڵەتی توركیایە لەو وڵاتە.

شایانی باسە خودی ئەردۆگان بەشداری كردووە لە كردنەوەی مزگەوتی (هالە سوڵتان- یان تەكیەو مزگەوتی خالە جەلیلە بەتوركی) لە (نیقۆسیا)ی پایتەختی (قوبروس)، كە بۆیەكەمجار لەسەدەی دوازدەی كۆچیدا و لە قوڵاییی دەسەڵاتی عوسمانیەكاندا لە لێوارەكانی (لارناكا) دروست كراوە.

مزگەوت و تەكیەی لارانكا لە نێو لیستی رێكخراوی یونسكۆ دا بە یەكێك لە شوێنەوارە گرنگەكانی مرۆڤایەتی دادەنرێت و لەبەر گرنگی شوێنەكەی بایەخێكی گەورەی گەشتیاری و ستراتیژی هەیە، دوای ئەوەی لە ساڵی (1974 ) قوبروس بوو بە دووبەشی سەرەكییەوە دەرگای ئەو مزگەوتە داخرا تا ئەو كاتەی (معمر قەزافی) سەرۆكی كۆچكردووی لیبیا سەردانی ئەو وڵاتەی كرد داوای لە (مكاریۆسی سێیەم)كرد كە بیكاتەوە، ساڵی( 2002) لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكان نۆژەنی كردوەتەوە. شارەزایان باوەڕیان وایە لەبەر ئەوە گرنگی بەو مزگەوتە دەدرێت چونكە یەكێك لە كەسایەتیە ناودارەكانی تورك بەناوی (عومەر تەرباشی) لەنێو ئەو مزگەوتەدا نێژراوە. نۆژەن كردنەوەی ئەم مزگەوتە لە نێو كۆمەڵگەی قوبریسی دا كێشەی گەورەی نایەوەو چالاكانی كۆمەڵی مەدەنی لەسەر ئەوە كۆك بوون كە ئەم كارانەی توركیا بە ئاگاهێنانەوەی لایەنگرانی تورك و گەڕانەوەی خەونی دەوڵەتی عوسمانی و سوڵتانەكانە.

پەل هاویشتنی دەوڵەتی توركیا بۆ دروستكردنی پرۆژەكانیان لە وڵاتانی دونیادا جێگەی سەرنج و بایەخی میدیاكانە، هەر لەو میانەیەدا كردنەوەی (پەیمانگای پیشەیی لە كەركووك و جەرابولوسی سوریا بە واژۆی ئەردۆگان خۆی كراوە.

سەبارەت بەو هەوڵانەی توركیا لە دەرەوەی سنوری دەسەڵاتەكانی، پێشتر نووسەری بەناوبانگی لوبنانی و شارەزا لە كاروباری توركیا محەمەد نورەدین لە بۆپەیسەر پرێس گوتبووی:" بێگومان مانەوەی توركیا دەمدرێژە تا ئەو رادەیە دەمێنێتەوە كە بۆی دەچێتەسەر، ئامانجی سەرەكی بەدەستهێنانەوەی ئەو خاكەیە كە لەسەردەمی میساقی میللی لە ساڵی 1920 لە دەستیداوە. دەخوازێت باكووری سوریا و باكووری عێراق بەخۆیەوە بلكێنێت".