03:47 - 13/06/2019
چیرۆكی حه‌شاشییه‌كان له سه‌رهه‌ڵدانه‌وه تا پوكانه‌وه
ده‌ركه‌وتنی ئیسماعیلییه‌كان له‌سه‌ر سه‌كۆی مێژوو، له
دوای مردنی ئیمام جه‌عفه‌ر سادقه‌وه دێت، كه ساڵی 765ی زاینی بووه. له ئه‌نجامی
مردنی ئیمامه‌وه، ململانێ له نێوان مناڵ و موریده‌كانی هاته ئاراوه. دواتر
له‌وێوه چه‌ندین به‌شیان لێبووه‌وه، كۆمه‌ڵه‌ی جیاواز جیاوازیان تێدا هه‌ڵكه‌وت.
یه‌كێك له‌وانه‌ش ئیسماعیلیه‌كان بوون.
له چه‌ندین لێكۆڵینه‌وه‌دا ئاماژه به ئیسماعیلییه‌كان
كراوه، سه‌رهه‌ڵدان و بنچینه‌یان ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ ئه‌و سه‌ركردانه‌ی له جه‌عفه‌ری سادقی هه‌ڵگه‌رانه‌وه و سه‌ر به‌ڕه‌وتی شیعه بوون و له‌سه‌ر عه‌باسییه‌كان
ئه‌ژمارده‌كران.
له سه‌ده‌ی سێهه‌می كۆچی "بانگه‌شه‌ی مه‌هدی" توانی به شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت سه‌ركه‌وتن له عێراق و فارس و خۆرهه‌ڵاتی
دورگه‌ی عه‌ره‌بی و یه‌مه‌ن، به ده‌ست بهێنێت. خه‌ڵكی داوایان ده‌كرد كه "مه‌هدی
ئیسماعیلی" پێشه‌وایه‌تیان بكات و له زوڵمی عه‌باسیه‌كان ڕزگاریان بكات. به‌ڵام
دواتر تیمی حه‌شاییه‌كان له‌نێوان ئیسماعیله‌كان هاتنه ئاراوه. ئه‌و تیمه له
كۆتای سه‌ده‌ی 11 تاوه‌كو سه‌ده‌ی 13 ده‌ركه‌وتن. زۆرێك له‌وانه له سه‌ر سه‌ركرده‌كه‌یان
كه (حه‌سه‌نی سه‌باح) بو، ئه‌ژمار ده‌كران. به‌ڵام ئه‌وان چیان ده‌ویست؟
حه‌شاشیبه‌كان حهشیشیان نه‌ده‌كێشا
زۆرێك وا هه‌ستده‌كه‌ن كه ده‌ربڕاوه‌ی حه‌شاشییه‌كان په‌یوه‌ندی
به "حه‌شیش"ه‌وه‌یه. به‌ڵام له ڕاستیدا به پێی ده‌قی ئیسماعیلیه‌كان
و ده‌قه ئیسلامیه‌كانی هاوچه‌رخه‌وه، ئاماژه به‌وه كراوه، حه‌شاشییه‌كان به‌هیچ
جۆرێك حهشیشیان به‌كار نه‌هێناوه. ته‌نانه‌ت دوو مێژووی سه‌ره‌كی قسه‌یان له‌سه‌ر
كردووه له‌وانه‌ش "جوینی" ده‌ڵێن تاوه‌كو ئێستا هیچ پاڵنه‌رێك نییه
تاوه‌كو وشه‌ی حه‌شیشان بدرێته پاڵ. به‌ڵام زۆرجار وشه‌كه ده‌ده‌نه پاڵ"ئه‌ساسان"
كه به واتای كوشتن و تیرۆركردن دێت له زمانی فه‌ره‌نسی و ئینگلیزیدا. یاخود حساسان
كه شێخ جه‌به‌ل حه‌سه‌ن بن سه‌باح به‌وجۆره ناویان بردووه. ده‌كرێت هه‌ندێك جار
وشه‌ی عساسون كه له چاوگی عه‌سس هاتووه و واتای ئه‌وه دێت، كه له‌و شه‌ودا هه‌ڵده‌كوتنه
سه‌ر كه‌سه‌كان. یان وشه‌ی ئه‌ساسین كه له وشه‌ی موئه‌سیسین هاتووه كه هێزی
خۆیان له قه‌ڵای مه‌رگه‌وه وه‌رگرتووه.
حه‌سه‌ن سه‌باح دامه‌زرێنه‌ر و عه‌قڵی پلاندارێژه‌ر
حه‌سه‌ن سه‌باح دامه‌زرێنه‌ری تیمی حه‌شاشه‌كان له ساڵی
1081 گه‌یشته ئه‌سفه‌هان، پاش ئه‌وه‌ی له میسر ماوه‌یه‌كی زۆر خوێندوویه‌تی له‌وێ
بیروباوه‌ڕه‌كانی مه‌زهه‌بی ئیسماعیلی خوێندووه. به شێوه‌یه‌كی به‌رده‌وامیش
بیری له‌وه كردۆته‌وه كه بیروباوه‌ڕی مه‌زهه‌به‌كه‌ی بڵاو بكاته‌وه. شوێنكه‌وتووانی
هه‌ستان به بڵاوكردنه‌وه‌ی بیروباوه‌ڕكه‌ی تاوه‌كو باكوری وڵاتی فارس. پاشان قه‌ڵایه‌كی
له‌سه‌ر شاخى بورج دامه‌زراند. كه به‌سه‌ر دۆڵێكی داخراو و شیاوی كشتوكاڵ ده‌یڕوانی.
به‌رزی قه‌ڵاكه 30 میل و پانیه‌كه‌ی سێ میل ده‌بوو. قه‌ڵاكه‌ی كرده شوێنێكی ئاسایش بۆ ئه‌وه‌ی شوێنكه‌وتوانی له مه‌ترسی سه‌لجوقیه‌كان بپارێزێت. حه‌سه‌ن سه‌باح له‌ساڵی 1090 خۆیشی چووه ئه‌و قه‌ڵایه و ماوه‌ی 35 ساڵ تا مردنی له‌و قه‌ڵایه نه‌هاته ده‌ره‌وه.
تیرۆركردن وه‌كو ستراتیژیه‌تێكی سه‌ربازی بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی نه‌یاران
ستراتیژیه‌تی سه‌ربازی حه‌سه‌نی سه‌باح و شوێنكه‌وتووانی
جیاوازتر بوو له هه‌موو گروپ و سوپاكانی سه‌ده‌ی ناوه‌ڕاست. ئه‌گه‌ر ئه‌وان به شێوه‌یه‌كی
ڕاسته‌وخۆ بجه‌نگانایه ئه‌وا هه‌زاران كوشتاری لێده‌كه‌وته‌وه. به‌ڵام ئه‌وان هاتن
له بری جه‌نگی ڕووبه‌ڕوو چه‌ندین كه‌سی سه‌ربازی دیار و به‌رجه‌ستیان تیرۆر و غافڵكوژ
ده‌كرد، به تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی دژی ده‌وڵه‌ته‌كه‌یان بوون. گیانبه‌ختكردووانی حه‌سه‌نی
كوڕی سه‌باح هه‌موویان كه‌سانێك بوون كه به‌شێوه‌یه‌كی ورد له‌سه‌ر چۆنیه‌تی
كوشتن و له ناوبردنی نه‌یارانیان ڕاهێنرابوون. ئه‌وان به هه‌موو شێوه‌یه‌ك ئاماده‌بوون
بمرن ته‌نیا له پێناو ئه‌وه‌ی نه‌یار و دوژمنه‌كانیان بكوژن. ئه‌و كه‌سانه ماوه‌ی
سێ سه‌ده توانیان خه‌ڵكی بكوژن، به تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی دژی ئاین و سیاسه‌تی
تایفه‌ی ئیسماعیلی بوون. به زۆری ئه‌و هێرشانه‌ی ئه‌نجامیان ده‌دا له شوێنه گشتیه‌كان
ده‌كرا و له‌و رێگه‌یه‌شه‌وه ترس و دڵه‌ڕاوكێ له‌ناو خه‌ڵكیدا بڵاوده‌كرایه‌وه.
هه‌ندێك جاریش ئه‌و كه‌سانه‌ی كرده‌وه‌كه‌یان ئه‌نجامده‌دا به شێوه‌ی په‌رجوو
ڕزگاریان ده‌بوو. هه‌ندێك جاریش بۆ ئه‌وه‌ی نه‌كه‌ونه ده‌ستی ناحه‌زان دوای ئه‌نجامدانی
كرده‌وه‌كه خۆیان ده‌كوشت.
بونیاتنانی به‌هه‌شت له قه‌ڵای مه‌رگ، درۆیه!
به‌هیچ جۆرێك راست نییه كه ده‌گوترێت گوایه قه‌ڵای مه‌رگ
وه‌كو به‌هه‌شت بووه، هه‌روه‌كو ماركۆ پۆلۆی گه‌ڕیده باسی لێوه‌ده‌كات كه گوایه
قه‌ڵای مه‌رگ باخچه‌یه‌كی تێدابووه پڕبووه له داری میوه چه‌ندین كۆشكی تێدایه
كه شه‌راب و هه‌نگوین و ئاوی پێدا ده‌ڕوات. چه‌ندین كیژۆڵه‌ی جوانی تێدایه و سه‌ماده‌كه‌ن
و میوزیك ده‌ژه‌نن. ته‌نانه‌ت شێخ جه‌به‌ل به جۆرێك شوێنكه‌وتووانی ده‌خه‌ڵه‌تاند
كه ئه‌و قه‌ڵایه به‌هه‌شته و ژنانی ناوی حۆرییه‌كانن. هه‌ندێك جاریش ده‌گوترێت
ئه‌وان پێش ئه‌نجامدانی كرده‌وه‌كان حهشیشیان كێشاوه.
به‌ڵام به‌هۆی ئه‌وه‌ی قه‌ڵاكه له ساڵی 1256
سوتاوه و مارگۆ پۆلۆش له ساڵی 1254 له دایكبووه. واتا دوو ساڵ دوای له دایكبوونی
ئه‌و قه‌ڵایه سووتاوه. به‌و هۆیه‌وه چیرۆكه‌كانی ماركۆ به درۆخراونه‌ته‌وه.
دوژمنایه‌تی سه‌خت له‌نێوان تیمی حه‌شاشییه‌كان و سه‌ڵاحه‌دینی ئه‌یوبی
به‌هۆی هه‌وڵی تیرۆركردنی سه‌لاحه‌دینی ئه‌یوبی له ساڵی 1174 و له كاتی گه‌مارۆدانی شاری حه‌له‌ب، دوژمنایه‌تی و ململانێی سه‌لاحه‌دین و حه‌شاسییه‌كان هاتوه‌ته ئاراوه، كات. حه‌شاشه‌كان توانیان بچنه سه‌ربازگه‌كه‌ی سه‌ڵاحه‌دینه‌وه و شازاده ئه‌بوقه‌بیس
بكوژن، به‌ڵام سه‌ڵاحه‌دینی ئه‌یوبی هیچ زیانێكی پێنه‌كه‌وت. جگه له‌وه‌ی زۆر به
ڕووكه‌ش برینداربوو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زرێیه‌كی پۆشیبوو به ئاسانی خه‌نجه‌ر و شمشێر
نه‌یده‌بڕی. دوای ئه‌وه به وردی ڕێكاری ئاسایشی توندوتۆڵی گرته به‌ر. شوێنی خه‌وتنه‌كه‌ی
گۆڕی بۆ بورجێكی به‌رزی له دار درووستكرا، نه‌یده‌هێشت هیچ كه‌سێك شوێنه‌كه‌ی
بزانێت. دوای ساڵێك سه‌ڵاحه‌دین بڕیاریدا بچێته خاكی حه‌شاشیه‌كان و تۆڵه‌ی خۆی
بكاته‌وه، هه‌ربۆیه حه‌سارێكی گه‌وره‌ی له ده‌وری قه‌ڵاكه‌ی خۆی درووستكرد.
كاتێك به‌رژوه‌ندی سیاسی دێته ئاراوه... دوژمنایه‌تی وه‌لاده‌نرێت
له 28ی نیسانی 1192 حه‌شاشییه‌كان توانیان گوزرێكی گه‌وره
بوه‌شێنن، ئه‌وه‌ش به تیرۆركردنی سه‌كرده‌ی خاچپه‌رستان كۆنراد مونفیراتۆ پادشای
ماڵی پیرۆز. ئه‌و كه‌سانه‌ی هاتن تیرۆری بكه‌ن جلی قه‌شه‌یان له‌به‌ركرد، توانیان
بگه‌نه لای، له‌وێ به‌رچه‌قۆیان دا. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سیاسه‌ت هاوڕێی هه‌میشه‌ی
و دووژمنی هه‌میشه‌ی نییه، هه‌ندێك له مێژوونووسان ده‌ڵێن ئه‌و كاره به هاوكاری
سه‌ڵاحه‌دینی ئه‌یوبی كراوه، هه‌ر بۆیه دوای ئه‌و كرده‌وه‌یه به چوار مانگ، سه‌ڵاحه‌دین
و حه‌شاشییه‌كان یه‌كیان گرته‌وه.
كۆتایی ئه‌وان له‌سه‌ر ده‌ستی مه‌غۆڵه‌كان
كۆتایی ئه‌و تیمه له وڵاتی فارس له‌گه‌ڵ داگیركاری مه‌غۆڵ
بوو. له ساڵی 1256 مه‌غۆڵه‌كان چوونه سه‌ر قه‌ڵاكه و توانیان داگیری بكه‌ن، هۆلاكۆ
زۆری به‌لاوه سه‌یربوو، كه‌چۆن باڵه‌خانه‌یه‌كی وا سه‌ربازی بونیاتنراوه، دوای
ئه‌وه هۆلاكۆ فه‌رمانیكرده سه‌ربازه‌كانی قه‌ڵاكه بسووتێنن و زۆرێك له كه‌سه‌كانی ناو قه‌ڵاكه سوتان و گیانیان له‌ده‌ستدا.
به‌رپرسانی مه‌غۆل هه‌ر به سوتانی قه‌ڵاكه‌وه نه‌وه‌ستان، به‌ناوی ئامار و سه‌رژمێرییه‌وه، خه‌ڵكێكی زۆریان كۆكرده‌وه و ژماره‌یه‌كی زۆری ئیسماعیلی
كۆكرده‌وه و هه‌موویانیان كوشتن، به‌هۆی به‌رده‌وامی كوشتاری مه‌غۆل ئیسماعیلییه‌كان پوكانه‌وه.
له شام چۆن له ناوبران؟
به‌ڵام له شام، ئیسماعیلییه‌كان له‌گه‌ڵ كه‌سانی
ناموسڵمان توانیان شه‌ڕ له‌گه‌ڵ مه‌غۆله‌كان بكه‌ن. توانیان متمانه‌ی مه‌مالیك و
سه‌ركرده‌یه‌كه‌یان زاهر بیبرس به ده‌ستبهێنن و چه‌ندین دیاری بۆ بنێرێن. به‌ڵام
له ساڵی 1265 به‌ولاوه نه‌یانتوانی باج و خه‌رج كۆبكه‌نه‌وه. له ساڵی 1271
بیبرسی سه‌ركرده‌ی مه‌مالیك توانی ده‌ست بگرێت به‌سه‌ر هه‌ردوو قه‌ڵای عه‌لیقه و
ره‌سافه، پاشانیش قه‌ڵای خوابی به‌م شێوه‌یه هه‌موو حه‌شاشییه‌كان له شام نه‌مان.
حه‌شاشیه‌كان له ئه‌ده‌بیاتی جیهانیدا
حه‌شاشیه‌كان و قه‌ڵای مه‌رگ سه‌رچاوه‌ی سروشی زۆرێك له
ئه‌ده‌به جیهانیه‌كان بوو. به‌ڵام یه‌كێك له ئیشه‌جوانه‌كان سه‌باره‌ت به حه‌شاشیه‌كان
ڕۆمانی "سه‌رمه‌قه‌ند"ه كه نووسه‌ری فه‌ره‌نسی-لوبنانی ئه‌مین مه‌علوف
ساڵی 1988 بڵاویكردۆته‌وه. كه به شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی جه‌ختی له عومه‌ر خه‌یام
كردۆته‌وه. كه حه‌سه‌ن سه‌باح پشتڕاستیكردۆته‌وه. به‌م دواییانه ئه‌م رۆمانه
گرنگییه‌كی زۆری پێدرا و چه‌ندین خه‌ڵاتی نێوده‌وڵه‌تی برد.