04:33 - 02/06/2019
عێراق لە ناوەندێكی گرفتارەوە بۆ پردی پەیوەندیەكانی ناوچە
تا چەند ساڵێك پێش ئێستا عێراق ناوەندی كێشەو ئاریشە ناو خۆیی و ناوچەییەكان بوو، ئیتر لە شۆڕش و هەڵگەڕانەوەكانی سەردەمی پاشایەتیەوە بیگرە تا كۆتایی هاتنی ئەو ڕژێمەو هاتنە سەركاری ڕژێمی كۆماری لە ساڵی 1958 و ئەو هەموو ئینقلاب و شۆڕشانەی شەستەكانی سەدەی ڕابوردوو، ئەمانە هەموو ماكی ناكۆكی و كێشەی ناوخۆیی عێراق بوون كە ببونە هۆی ئەوەی ئەو وڵاتە ئارامی و سەقامگیریی بە خۆیەوە نەبینێت، ڕەنگدانەوەو كاریگەریەكانی ئەو ڕوداوانە لەناوخۆی ئەو وڵاتەدا نەمایەوە، بەڵكو زۆر و كەم پرشنگی هاویشتووە بۆ دەوروبەرییش، نەتوانایی و كەمی دەسەڵاتی حكومەتی عێراق بە دریژایی ئەو ساڵانە هۆكاری سەرەكی بوون بۆ ئەوەی پێكەوە ژیان لەناوخۆی وڵاتەكەدا كەم ببێتەوەو ناكۆكیەكان بەرەو گەشەسەندن بڕۆن، هەر ئەوەش بووە هۆكاری سەرەمی بۆ پەرەسەندنی نائارامی و سەرهەڵدانی كێشەو گرفتی گەورە كە تائێستەش درێژەیان هەیە.
بەگژاچوون و شەڕكردن لەگەڵ (كورد)ەكان لە شەست و حەفتاكانی سەدەی ڕابووردوودا، پاشان شاربەدەركردنی هەزاران هاوڵاتی بەڕەگەز ئێرانی و دەركردنی كوردانی فەیلی و هەروەها ڕاوەدوونانی یەهودی(جوو)ەكان و ناچاركردنیان بە كۆچكردن بۆ ئیسرائیل، ئەمانە هۆكاری سەرەكی ناكۆكیەكان و قوڵبوونەوەیان بوون و بوونە هۆی ئەوەی عێراق ئارامی بەخۆوە نەبینێت، دوای ئەوانەش جەنگی هەشت ساڵەی لەگەڵ وڵاتی ئێران هاتە پێشەوە و ئەوەش بووە هۆی ئەوەی كە نائارامی تەواوەتی سەرانسەری ئەو وڵاتە بگرێتەوەو تەنانەت كاریگەری لەسەر وڵاتانی دونیاش دابنێت و عەرەبەكانیشی كرد بە دوو دەستەوە، بە جۆرێك سوریاو لیبیا پشتیوانیان لە ئێران دەكرد و زۆرینەی وڵاتانی تری عەرەبیش پشتیوانییان لە عێراق دەكرد.
ڕوخاننی رژێمی عێراق لە ساڵی 2003 عێراقی گەیاندە لووتكەی نائارامی و بووە هۆی ئەوەی چەندین كێشەی دیكە سەر هەڵبدەن و ببێتە هۆی نائارامی لەناوچەكەدا، لێرەوە عیراق بوو بە (موگناتیس)ێك و هەرچی تیرۆرستی دونیا هەیە بۆ خۆیی كێش بكات، ئیتر عێراق بوو بە سەرزەمینێكی ترسناك و ئەوەندەی تر تواناكانی ئەو وڵاتەی ئیفلیج كرد، بە جۆرێك تەنها لەناوچەی سەوزدا حكومەت بوونی هەبوو و هەندێكجاریش ئەو ناوچەیە كە حكومەتی تێدابوو بۆردومان دەكراو هێرش دەكرایە سەری، پاش ئەوەش گروپی تیرۆرستی داعش چەندین كەس و گروپی بچووك پاڵیان پێوەدا بوو بە ڕێكخراوێكی گەورەی تیرۆرستی و لەسەر ئاستی جیهان هەڕشەكانی دەكرد، چالاكیەكانی وڵاتەكانی سوریا و ئێران و میسر لیبیا و توركیاشی گرتەوە.
ئێستا عێراق لە هەوڵدایە ببێتە پردێكی هاوكاری لەناوچەكەدا و سەرجەم دیدگا ناكۆكەكان كۆبكاتەوەو هەریەكەیان بەجۆرێك چارەسەر بكات، (سەرۆك كۆمار) و (سەرۆك وەزیران) و (سەرۆكی پەرلەمان)یش لە بۆنەو شوێنی جیاوازدا ئەوەیان خستۆتەڕوو كە دەیانەوێت عێراق بكەنە پردی پەیوەندیە ناوخۆیی و هەرێمیەكان، پردێك كە هەموو نەتەوەو ئاین و ئاینزاكان بەیەكەوە ببەستێتەوە، عێراق لەگەڵ وڵاتانی كەنداو گرێبداتەوە بەتایبەتی لە دوای داگیركردنی كوەیت لەلایەن عێراقەوە جۆرێك لەدابڕان لەنێوانیاندا ڕووی داوە. هەربە هۆی باری نالەباری عێراقەوە توركیا و ئێران كەوتوونەتە لایەك و وڵاتانی دەریای سپی ناوەڕاستیش لەلایەكی دیكە.پرسیار ئەوەیە عێراق چۆن دەتوانێت بەو ئاڕاستەیە هەنگاو هەڵبگرێت ؟ ئایا دەتوانێت ئەو ڕۆڵە بگیڕێت؟
پێگەی جیۆپۆلەتیكی عێراق:
عێراق كەوتۆتە ناوەندی كێشەو گرفت و ڕوبەڕوەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئێران دراوسێی رۆژهەڵاتی عێراقە، عەرەبستانی سعودیەو ئەردەن لە رۆژئاوو باشووری رۆژاوایەوە، لە لایەكە دیكەوە سنورەكەی لەگەڵ سوریاوە درێژ دەبێتەوە تا دەگاتە لوبنان و فەلەستین هەموو ئەو ناوچانەش جێگەو ناوەندی كێشە قووڵەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستن، دەركرێت ئەم ناوچەیە ببێت پنتی ناكۆكی و لە هەمان كاتیشدا ببێتە خاڵی بەیەك گەشتن و پێكەوە ژیان، دەرك كردنی ئەم ڕاستیە وای كردووە لە دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە هەر لەسەردەمی پاشایەتیەوە بیر لە پرۆژەی بەیەك گەیاندن و دروستكردنی پەیوەندی بكەنەوە بەڵام هیچێك لەو پرۆژانە بە ئەنجام نەگەشتوون و وەك پێویست وەڵامیان نەداوەتەوە.
(هێڵی ئاسن)ی نێوان ئێرا ن وعێراق و سوریا ئەگەری بەردەوامی و نوێكردنەوەی ڕیگەی ئاوریشم بوو كە رۆژهەڵاتی بە ئەوروپاوە دەبەستەوە، زیندوو كردنەوەی ئەو پرۆژەیە بە شێوەیەكی سەرەتایی و بە بڕێكی ئەزموونی كەم لە كۆتا سەردانی حەسەنی رۆحانی سەرۆك كۆماری ئێران بۆ عیراق خرایەوە بەرباس و وابڕیارە لە سنووری شەلەمچەوە بە درێژایی 40 كیلۆمەتر وەك قۆناغی یەكەم بخرێتە بواری جێبەجێكردنەوە.
قۆناغی دوای ئەوە هێڵی ئاسن لە باكووری ئەو وڵاتەوە پەیوەست بكرێتەوە بە هێڵی ئاسنی سوریاوەو بەرەو بەندەری لازقیە بڕوات كە دەكەوێتە سەر كەناری دەریای سپی ناوەڕاست، بوونی ئەم هێڵە ئاسنە كە عێراق و ئێران و سوریا پێكەوە دەبەستێتەوە ڕەهەندەكەی زۆر لە هێڵێكی ئاسنی ئاسایی گەورەترەو پەیوەندیەكانیان فراونتر و قووڵتر دەكاتەوە، بە هەمان شێوە لە بواری پەرەپێدان و گەشەسەندندا وابڕیارە لەرۆژهەڵاتی ئێرانەوە جێگرەوەیەك بۆ نۆكەندی سویس بدۆزرێتەوە ئەوەش دەبێتە هۆی كەمی تێچوون و كردنەوەی ڕێگەیەكی نزیكتر بۆ كاڵاكانی چین و هیندستان، تابەكەمترین نرخ بگەنە ناوچەكە و گەشتیار و بازرگانەكان ناچار نەبن ڕێگەی دوورو درێژیی دەریایی بگرنە بە بۆ گەشتن بە ئەوروپا.
یەكێكی تر لەو پرۆژانە بریتیە لە پەیوەستكردنەوەی بەندەری عەقەبە بە كەنداوی عەرەبیەوە، ئەوەش دەبێتە هۆی بە ئاسانی گواستنەوەی نەوت و گاز و سەرجەم كاڵابازرگانیەكان لە كەنداوەوە بۆ وڵاتەكانی ئەردەن و فەلەستین و ئیسرائیل و میسرو باكوری ئەفەریقا و ئەوروپاش، ئەم بەستنەوەیە خۆی لە (بۆری)و (ڕیگای ئاسن)و (ڕێگەی خرای وشكانی) دەگرێتەوە.
ڕێكەوتنە سەرەتاییەكانی نێوان عێراق و ئەردەن لەو بارەیەوە لە گفت و گۆو لێكۆڵینەوەی بەردەوامدایە، ئەم هێڵە لە ئایندەدا دەتوانێت ببێتە هۆكاری سەرەكی بۆ ئاشتی و پێكەوە ژیان و ئۆقرەیی لەناوچەكەدا ئەو ڕێكەوتنە بەجۆرێكە پێداویستیە نەوتیەكانی میسرو ئیسرائیل و فەلەستینش لەیەك كاتدا دابین دەكات و هەر لەو ڕێگەیەوە دەرگا بەڕووی كاڵاكانی ئیسرائیلدا دەكرێتەوە بەرەوە جیهانی عەرەبی..
یەكێكی تر لەو هێڵ و پەیوەندیانەی كە ڕۆڵی سەرەكییان دەبێت هێڵی بەستنەوەی عەرەبستانی سعودیە یە بە سوریاوە لەوێشەوە تا دەگاتە توركیا، عێراق و عەرەبستانی سعودی ماوەیەكی زۆرە لەبارەی كردنەوەی دەروازەی –عەرعەر- لەباشووری ئەو وڵاتە گفتوگۆدان، عەرعەر دەكەوێتە نزیكی جادەیەكی خێرای نێودەوڵەتیەوە كە عێراق و سوریا و ئەردەن پێكەوە دەبەستێتەوە و درێژكراوەی ئەو جادەیەش دەگاتە كەنداوی عەرەبی و لەناوخۆی وڵاتی عێراقیش دا دەچێتەوە سەر شەقامەكانی باكوور كە بە توركیاوە دەیبەستێتەوە.
هەرچەندە جێبەجێكردنی ئەو پرۆژانە پێویستی بەكات و بوودجەی تایبەتە و هەروەها دەبێت ڕێكەوتنی سیاسی وئابووری و لێكتێگەشتنی تریان بۆ بكرێت، بەڵام لێدوانی بەرپرسە جۆراوجۆرەكانی عێراق جۆرێك لە جدیەتیان پێوە دیارە چوون بە جێبەجێكردنی ئەو پرۆژانە عێراق دەبێتە شاڕێگەی ئابووری لەناوچەكەدا.
میانڕەوی بەرپرسانی عێراق:
یەكێك لەو هۆكارانەی بەردەوام بووەتە لەمپەری بەردەم پێشكەوتنی ناوچەكە پەیوەندی بە تێڕوانینی سەركردەكانی عێراقەوە بووە، عێراق لەسەردەمی پاشایەتیدا ئەندامی بەرجەستەی پەیمانی –بەغداد- بووە كە ئەندامانی ئەو پەیمانە بریتی بوون لە عێراق-ئێران- توركیاو پاكستان، ئەوان لەبەردەم بلۆكی رۆژهەڵاتی و هاوپەیمانانی عەرەب لەسەرو هەمویانەوە میسر وەستابوونەوە.
عێراق لەپاش كودەتای 1958 لەو پەیمانە چووە دەرەوە و بەمەش هەنگاوێك لە بلۆكی رۆژهەڵات نزیك بوویەوە، ناكۆكیەكانی نێوان عێراق و میسر دوای ئەوەی حكومەت بە هەڵگەڕانەوەیەك لەناوچوو،بابەتەكە سەری لە بواری نەتەوایەتی و ناسیۆنالیزمی عەرەبانەوە دەرچوو، پاشان لە عێراق بەعسیەكان هاتنە سەركار، عێراق لە پاش شۆڕشی ئیسلامی ئێران 1979 چووە ناو هاوپەیمانیەكی فراوانەوە ئەوەش لە پێناوی دژایەتی كردنی ئەو وڵاتەدا و بە نوێنەرایەتی هەموویان بۆ ماوەی هەشت ساڵ لەگەڵ ئێران دا جەنگا.
سەدام حسین خۆی بە پارێزەری دەروازەی رۆژهەڵاتی وڵاتانی عەرەبی دەزانی، دوای ئەوەی لە ساڵی 2003 حیزبی بەعس كۆتایی پێهات وبە فەرمی بڕیاری هەڵوەشانەوەی درا، رابەرانی عێراق خۆیان لەبەردەم بێسەروبەریەكی هاوپەیمانیدا دەبنییەوە لەبەر ئەوەی عێراق نەیدەزانی بەچ ئاڕاستەیەكدا هەنگاو دەڵدەگرێت، عێراق كەوتبووە نێوان هێزە هاوپەیمانەكان بەسەرۆكایەتی ئەمەریكا لە لایەك و تێكەڵ بوونی هێزە نافەرمی و هاوكارەكانی ئێران.
حكومەتە یەك لە دوا یەكەكان تا ساڵی 2014 بە هێواشی لە بەرەی ئێران نزیك دەبوونەوە و بوونە هاوپەیمانی ستراتیژیی ئەو وڵاتە، گۆڕانكارییە سیاسیەكان بە هێواشی لەبەرژەوەندی ساسیە عێراقیە هاتە پێشەوە، لە سەروبەندی دەسەڵاتی حەیدەر عەبادی دا جۆرێك لە میانەڕەوی لە لایەن عێراقەوە هەستی پێدەكرا كە بەرژەوەندیەكانی عێراق خرابووە پێش هەموو شتێكەوە، لە لایەكی تریشەوە عەبادی خۆی لە ڕوبەڕوبونەوەی هێزە ناوخۆییەكان دەپاراست و نەیدەویست لەگەڵ هیچ لایەك تێكی بدات.
شكستی پرۆژەكانی دابەشكاریی:
دوای 2003 جۆرەها پرۆژە خراوەتە بەردەست بۆ جیابوونەوە لە عێراق و پارچەپارچەكرنی، بەڵام هەموویان سەریان لە شكستەوە دەرچووە، سەركەوتنی عێراق لە ڕێگری كردن لەدابەشكاری عێراق بۆ سێ ناوچەی (سونە – شێعی و كورد) كە پرۆژەی ئەمەریكا بوو، هەروەها سەركەوتنی عێراق لە تێكشكانی هێزەكانی –داعش- و گەڕاندنەوەی دەسەڵاتی حكومەتی ناوەند بۆ هەموو ئەو شوێنانە و وەستانەوە لەبەردەم پرۆژەی كورد لە 2017 كە ڕاپرسی لە هەرێمی كوردستان ئەنجام درا بۆ سەربەخۆیی كوردستان و لەسەر بنەمای نەژادی بوو، هەموو ئەم هەنگاوانە بوونە هۆی ئەوەی عێراق بەرەو بەهێزتر بچێتەوە لەناوچەكەدا.
سەربەخۆیی و نەتەوەگەرایی دامەزراوەی ئاینی لەنەجەف:
بابەتە سیاسی و مەزهەبی و نەژادیە سەربەخۆكانی (ئایەتوڵا عەلی سیستانی) لە 2003 وە عێراقی بەرەوە دامەزراوەیی بردووە، بەڵام كاری فرسەتگیری و قۆستنەوەی هەلەكان بووەتە هۆی ئەوەی هەندێك لە رۆحانی و مەلاكانی شێعە بگەیەنێتە لوتكەی دەسەڵات، لەلایەكی دیكەوە بە هێزكردنی لایەنی مەزهەبی شێعەبوەتە هۆی ئەوەی لایەنەكانی دیكە بەرەو لاوازی ببات، لەلایەكی دیكەوە هەركاتێك سەرانی عێراق و یسبێتیان لە گەڵ عەرەبستانی سعودیە نزیك ببنەوە بۆ پاراستنی باڵانس یەكسەر ئێرانی هێناوەتەوە سەرخەت و نەیهێشتووە عێراق بەڕووی سعودیەدا بشكێتەوە.
ئەم هۆیانەی كەلە پێشەوە باسمان كرد، هێزو توانایەكی بە عێراقیەكان بەخشیوەو قابیلیەتێكی وەهای پێبەخشیون كە لەناوچەكەدا بكەونەوە بەرچاوو لە پێناوی بەرژەوەندی هاوبەش لەگەڵ هەموو لایەك بسازێن، ئەو بارودۆخەی كە لەبەردەست دایەو درێژە پێدانی و بەهێزتر كردنی دەبێتە هۆی ئەوەی عێراق رۆڵ و كاریگەرییەكانی بۆ بگەڕێتەوە.