04:19 - 13/05/2019
ئێران و ئامریکا بەرەو شەڕ یان دانوستان؟
هەفته‌ی رابردوو کۆماری ئیسلامی ئێران به‌شێک له به‌رپرسیارێتییه ناڕاسته‌وخۆکانی خۆی له رێککەوتننامە ئه‌تۆمییه‌که هه‌لپه‌سارد و ماوەی ٦٠ رۆژیشی وەک دەرفەت بۆ یه‌کێتی ئه‌وروپا دیاری کرد که له‌مه زیاتر کارکردن بەو سیستمە ئاڵوگۆڕه ئابووری و داراییەی که به ئینێستێکس ناسراوه دوانەخات و خۆی یه‌کلایی بکاته‌وه.
ئه‌م به‌شه له به‌رپرسیارێتییه‌کانی ئێران له ده‌ره‌وه‌ی ڕێککەوتننامه‌که‌دایه بۆیه به واتای ده‌رچوونی ئێران له‌م په‌یماننامەکە لێک نادرێتەوە، به‌ڵام بە بۆچوونی هەندێک لە شارەزایانی سیاسی ئه‌م هەڵوێستەی ئێران سەرەتای قۆناغێکە کە لەوانەیە دەرەنجامەکەی پێکدادانی راستەوخۆی ئێران و ئه‌مریکابێت.
یه‌کێتی ئه‌وروپا ماوەی ٦٠ رۆژه‌که‌ی ئێرانی ره‌تکردوە و هۆشداریشی دا ئەگەر بێتو لەسەر ئەم هەڵوێستانەی به‌رده‌وام بێت ئەوا لەوانەیە سزاکانی ئه‌وروپاش بۆ سه‌ر ئێران بگەڕێتەوە، هه‌ر له هەفته‌ی رابردوودا ئه‌مریکا کەشتی فڕۆکەهەڵگری ئابراهام لینکڵنی بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی خێرا به هه‌ڕه‌شه راسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆکانی ئێران ڕەوانەی کەنداو کرد. دوابه‌دوای ئه‌وه‌ش چه‌ند فڕۆکه‌ی بی ٥٢ لە وڵاتی قه‌ته‌ر جێگیرکرد و سیستمی پاتریۆت و کەشتییەکی فڕۆکه‌‌هه‌ڵگری دیکه‌شی ره‌وانه‌ی ناوچه‌که کرد، هاوکات ترامپ داوای له ئێران کرد هەرکاتێک ئامادەی دانووستان بوون پەیوەندی بەو ژمارە تەلەفونەوە بکەن کە داویەتی بە باڵیۆزخانەی سویسرا لە تاران، مایک پۆمپیۆی وەزیری دەرەوەی ئەمریکاش بە سەردانێک لە ئەوروپایە و مەبەستی یەکەمی سەردانەکەشی دانووستانە لەگەڵ ئەوروپییەکان سەبارەت بە پرسی ئێران.
سەرەتای ئەم هەفتەیە رۆژنامەی به ناوبانگی (صدا) که یه‌کێک له رۆژنامه دیاره‌کانی ئێرانه، بەهۆی مانشێتەکەیەوە "شه‌ڕ یان ئاشتی؟" له لایه‌ن حکومه‌ته‌وه داخرا، رۆژنامەکە ئاماژه به‌و بۆچوونه دابوو که کۆماری ئێسلامی رێگه‌یه‌کی‌تری بەرامبەر بە ئەمریکا لەبەردەمدا نییە جگه له شه‌ڕ یان دانووستان، سیاسەتی نه شه‌ڕ ده‌که‌ین و نه دانووستان، له‌مه زیاتر ناچێته سه‌ر.
ئه‌مریکا له دوای کشانەوەی لە رێککەوتنە ئه‌تۆمییه‌که هه‌وڵی داوه ئێرانیش به‌و ئاراسته‌دا ببات و ناچاری بکات لە ڕێککەوتنەکە بکشێتەوە، به‌ڵکوو به‌م بۆنه‌وه بتوانێت به‌ره‌یه‌کی به‌ربڵاو و یه‌کگرتوو له دژی ئێران پێکبهێنێت، بۆ ئەوەی ئەوەندە فشار لەسەر ئێران دروست بکات کە رەفتاری ئێران بگۆڕێت، هه‌رچه‌ند بەرپرسانی ئێرانی خۆیان پێیانوایە مه‌به‌ستی ئه‌مریکا گۆڕینی رژێمی سیاسی ئه‌م وڵاته‌یه نه‌ک سیاسەتی ئێران.
له لایه‌کی تره‌وه وڵاتانی ئه‌وروپا که له دوای به‌هاری عه‌ره‌بییه‌وه ئه‌زمونێکی ناخۆشیان لەگەڵ شاڵاوی په‌ناخوازاندا هه‌یه و ئه‌م قه‌یرانه بوو بەهۆی لاواز بوونی سۆسیال‌دیموکراته‌کان و گەشەکردن و به‌هێزبوونی پارتە ڕاستڕەو و توندڕه‌وه‌کان، نایانه‌وێت جارێکی‌تر تووشی دۆخێکی مه‌ترسیداری هاوشێوە ببنه‌وه، هه‌ر بۆیه هه‌وڵ ده‌ده‌ن به پاراستنی رێککەوتنە ئه‌تۆمییەکە، مەترسی شه‌ڕی نێوان ئێران و ئه‌مریکا که‌م بکه‌نه‌وه، هەر لەم چوارچێوەیەشدا بوو هه‌وڵیان‌دا به کردنه‌وه‌ی که‌ناڵێکی دارایی بۆ دانووستانی ئابووری لهگهڵ ئێران فشاره‌کانی سه‌ر ئه‌م وڵاته کەم بکەنەوە، به‌ڵام ئێران ده‌ڵێت که ئه‌م که‌ناڵه داراییە تا ئێستا هیچ ده‌سکه‌وتێکی بۆ ئه‌م وڵاته نه‌بووه، خامنه‌یی رێبه‌ری کوماری ئیسلامی ماوه‌یه‌ک له‌مه‌وبەر ئه‌م که‌ناڵه داراییەی بە گەڵتەجاڕ ناوبرد، بۆیه کۆماری ئیسلامی لەم دوایانەدا به‌رده‌وام جەخت لەوە دەکاتەوە کە پێویستە یه‌کێتی ئه‌وروپا سه‌باره‌ت به پەیوه‌ندی ئابووری لهگهڵ ئێران بە کردار هەنگاو بنێت و وازبهێنێت له دروشمی بێ ناوەڕۆک و بەتاڵ.
وا دەردەکەوێت ئاستی کاریگەریی سزا ئابوورییه‌کانی ئه‌مریکا له‌سه‌ر ئێران ئه‌وه‌نده زۆرە که بانک و کۆمپانیا ئه‌وروپییه‌کان سه‌رباری هەڵوێستی وڵاتەکانیان لە ترسی سزاکانی ئەمریکا خۆیان بە دوور دەگرن لە مامەڵەکردن لەگەڵ ئێران، ئه‌مریکا هەفته‌ی رابردوو هه‌ڕه‌شه‌ی لە کۆمپانیا و بازرگانەکانی ئەوروپا کرد که کڵاوی ئه‌م که‌ناڵه داراییە نه‌چێته سه‌ریان و له گه‌ڵ ئێران مامەڵە نه‌که‌ن، زۆرێک لە چاودێرانی سیاسیش به گومانه‌وه سه‌یری ئه‌م که‌ناڵه داراییەی یەکێتی ئەوروپا ده‌که‌ن و هه‌وڵەکانی ئه‌وروپا بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی فشارەکانی سه‌ر ئێران به کاریگه‌ر نازانن.
ئه‌مریکا تا ئێستا له هه‌وڵه‌کانی خۆی بۆ دروستکردنی فشاری ئابووری و سیاسی له‌سه‌ر کۆماری ئیسلامی سه‌رکه‌وتوو بووه، فرۆشتنی نه‌وتی ئێران لە ماوەی ٤٠ ساڵی رابردوودا گه‌یشتووه‌ته نزمترین ئاستی خۆی، تەنانەت بەپێی راپۆرتێکی بلۆمبێرگ لە سەرەتای ئەم مانگەوە هیچ کەشتییەکی نەوتهەڵگر لە بەندەرەکانی ئێرانەوە بەرەو وڵاتانی دیکە نەکەوتووەتە رێ، جگە له‌مه بۆ یه‌که‌مجارە سزاکان به‌رهه‌مه په‌ترۆکیمیاییە‌کانی گرتووەتەوە که لە دوای نه‌وت دووەم سه‌رچاوه‌ی داهاتی ئه‌م وڵاتەیە، ئێران ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بشتوانێت به دزییه‌وه گه‌مارۆکان بشکێنێت و به‌شێکی که‌م له نه‌وت یان به‌رهه‌مه‌کانی دیکەی هەناردە بکات ئەوا بەهۆی کێشه‌ی بانکییه‌وه ناتوانێت پاره‌که‌ی بگه‌ڕێنێته‌وه ناوخۆی وڵات، بەر لە چەند رۆژ بەرپرسێکی باڵای ئێران دانی پێدانا کە لە سەرەتای ئەمساڵەوە لە ئێران بڕی ٤٠ ملیار دۆلار کاڵای هەناردە کردووە کەچی تەنیا توانیویانە ١٠ ملیار دۆلار پارە بگەڕێننەوە بۆ ئێران. هەربۆیه ناچاره له به‌رامبەر نەوتدا کاڵا و شتوو‌مه‌کی دیکە له وڵاتانی کڕیاری به‌رهه‌مه‌کانی وه‌ربگرێت که ئه‌مه‌ش زیانێکی گەورە بە ئابوری ئەم وڵاتە دەگەیەنێت.
بەپێی ئاماره‌کان دۆخی ئابووری ناوخۆی ئێرانیش رۆژ له دوای رۆژ خراپتر ده‌بێت، بەهای تمه‌ن به‌رامبه‌ر به دراوی بیانی له نزمترین ئاستی خۆیدایه و به‌رده‌وام له دابه‌زینی زیاتردایه، رێژه‌ی گرانی و بێکاریش تا دێت به‌رزتر ده‌بێته‌وه. ئه‌مه فشارێکی زۆری خستووه‌ته سه‌ر ژیانی رۆژانه‌ی خه‌ڵک و ئه‌گه‌‌ری شۆڕشی چین و توێژه جیاوازه‌کانی نێو کۆمه‌ڵگای زیاتر کردووه، هەروەکچۆن لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٨دا نزیکەی مانگێک خۆپیشاندانی چینی هەژاری کۆمەڵگا نزیکەی ١٠٠ شاروشارۆچکەی گرتەوە، کە بەبۆچوونی حەسەن روحانی سەرۆکۆماری ئێران ئەم خۆپیشاندانانە هاندەربوو بۆ ئەوەی ترەمپ لە رێککەوتنە ئەتۆمییەکە بکشێتەوە و هیوای لەسەر ئەوە هەڵچنیوە سزا ئابورییەکان لە داهاتوودا خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی گەورەی لێ بکەوێتەوە.
ترامپ هیواداره قەیرانی ئابوری و ترسی کۆماری ئیسلامی له شۆڕشی خه‌ڵک جارێکی‌تر ئه‌م حکومه‌ته بگەڕێنێتەوە بۆ سەر مێزی گفتوگۆ و ئه‌مجاره ئه‌مریکا بتوانێت به شێوه‌یه‌کی وردتر مەرجەکانی خۆی به‌سه‌ردا بسه‌پێنێت که جگە له دۆسیه‌ی ئه‌تۆمی، کۆتاییهێنان بە دەستێوەردانی ئێران لە وڵاتان و بەرنامەی موشەکی سوپای پاسدارانیش لە خۆدەگرێت.
ئەوەی تا ئێستا لەلایەنی ئێرانەوە بەدی دەکرێت سەرباری فشارێکی قورسی ئابوری بە سوپای پاسداران و حکومەتەوە دانووستانی دووباره لهگهڵ ئه‌مریکا به توندی ره‌تده‌که‌نه‌وه، کۆماری ئیسلامی هیوادارە تا هه‌ڵبژاردنه‌کانی داهاتووی سه‌رۆکایەتی ئه‌مریکا خۆی رابگرێت به‌ڵکوو کاندیدی دیموکراتەکان سەربکەوێت، لەو حاڵەتەدا تەنانەت دانووستان لەگەڵ ئەمریکا بۆ ئێران واتای تەسلیم بوون ناگەیەنێت، بەڵام لە ئێستادا هەرجۆرە دانووستانێک لەگەڵ ئەمریکا لای ئێرانییەکان وەک تەسلیمبوون لێک دەدرێتەوە.
لێرەدا پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ئێران دەتوانێت تا کاتی هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا خۆی رابگرێت؟ یان ئایا ئەگەری ئەوە هەیە ترەمپ بە دیموکراتەکانی بدۆڕێنێت لە کاتێکدا ئاستی خۆشەویستی ترەمپ بەپێی دواین راپرسییەکان زیاتر بووە؟
لە دوای هاتنی کەشتییە جەنگییەکانی ئەمریکا بۆ کەنداو وێنەیەک لەناو تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانی ئێراندا بڵاوبووەتەوە کە ژمارەیەک سەربازی ئەمریکا لە کەنداو خەریکی مەلەکردنن، نوکتەیەکیان بۆ وێنەکە دروست کردووە و دەڵێن توندرەوەکانی ئێران ئەوەندە دروشمی گەورەیان دا و وتیان کۆشکی سپی دەکەین بە حسینییە و هیچیان نەکرد، تا ئەوەیکە سەربازەکانی ئەمریکا کەنداویان کرد بە مەلەوانگەی خۆیان، هەرچەندە ئەمە نوکتەیەکە بەڵام ئەو راستییەی تێدایە کە ئەمریکای سەردەمی ترەمپ هیچ رێگەیەکی بۆ ئێران نەهێشتووەتەوە یان دەبێت ئێران تەسلیمی خواستەکانی ئەمریکا بێت بگەڕێتەوە بۆسەر مێزی دانووستان و بە مەرجەکانی ئەمریکا رازی بێت و پەیوەندی بە ژمارە تەلەفونەکەی ترەمپەوە بکات، یان خود دەبێت چاوەڕوانی دوو ئەگەری مەترسیدار بکات کە یەکێک لە ئەگەرەکان شۆڕشی خەڵکی ناڕازیی و برسییە کە لە ژێر فشارێکی قورسدان و دیار نییە شۆڕشەکە بە چ ئاقارێکدا دەچێت، لەوانەیە وەک هەندێک لە ئێرانییەکان باسی دەکەن لە ئەگەری سەرهەڵدانی شۆڕش ئێران وەک سوریا بەرەو جەنگی ناوخۆ دەچێت، ئەگەرەکەی دیکەش دوور نییە جەنگێک هەڵگیرسێت کە ئەنجامەکەی دیار نییە چۆن دەبێت.
لە هەر دوو حاڵەتەکەدا ئەمریکا ئێرانی خستووەتە بەردەم دوو ئەگەری دانووستان و ئاشتی یان جەنگ، ئەوە ئێرانە دەبێت بڕیار بدات کام رێگەیان هەڵدەبژێرێت.