09:02 - 03/12/2018

مێژووی ئەو هۆزەی عەرەبن و زمانیان عەرەبی نیە‌

پەیسەر

لەناو دڵی نیوەدورگەی عەرەبی دا هەندێك تیرەی عەرەب دەژین ، بایەخ بە بەخێوكردنی باشترین رەچەڵەكەكانی وشتر دەدەن.. ئەوانیش عەرەبەكانی (ئەقحاح)ن، بەڵام زمانی دایكی ئەمان عەرەبی نیە، ئەمان بنەچەیان دەگەڕێتەوە بۆ هۆزەكانی (المهرە) كە بە زمانی سامی كۆن كە پێی گوتراوە زمانی مهریەی نەنوسراو، ئاخاوتنیان كردووە.

ئەوەی زانراوە لە دونیادا حەوت هەزار زمان هەیە، زانایانی زمانناسی باس لەوە دەكەن هەموو دوو هەفتەیەك دوانیان لەنێو دەچن، پێش بینی دەكرێت لەكۆتایی ئەم سەدەیەدا نیوەی ئەو زمانانە لەناوبچن.

(مهریە) یەكێكە لەو زمانانەی كە هەڕەشەی لەناوچوونی لەسەرە، شوێنی سەرەكیان (نیوە دورگەی عەرەبی)یە كە تیایدا پێنج زمانی تێدایە كە ململانێ دەكەن لەسەر مانەوە ، هەمووشیان سەر بە خێزانی سامی باكووری نوێن. مهریە لە گرنگترین ئەو شەش زمانەن كە زۆرترین قسەكەری هەیە، ژمارەی ئەوانەی قسەی پێدەكەن لە نێوان (100-200) هەزار كەسدایە، ئەمهەریەش خەڵكی ئەسیوبیا قسەی پێدەكەن كە زۆر نزیكن لە زمانی مەهریەی عەرەبی یەوە .

هۆزو تیرەكانی مەهریە لەسنورێكی جوگرافی دور ودرێژدان، پێگەی سەرەكییان دەكەوێتە پارێزگای (المهرە) لە رۆژهەڵاتی ولاتی یەمەن تا دەگاتە (زەفار) لە رۆژئاوای عومان و بەشێك لە ناوچەكانی باشووری عەرەبستانی سعودیە، مەهریەش زمانێكە لەسەری راهاتوون.

مسلم المهری كە عومانییەو ژیانی لە نێوان بیابان و شاردا بەسەر بردووە، پابەندی زۆری هەیە بۆ كلتووری باوباپیرانی دەڵێت: زمانی مهریەمان لە باووباپیرانمان و كەسانی چواردەورمانەوە فێر بووین، رایی كردنی ژیانی رۆژانەمان بە زمانی مهریە، هەواڵپرسین و چارەسەی كێشەو پێداویستسەكانمان هەر بەهەمان زمانە.

مەهریە زمانێكە رەگی قووڵە
توێژەران مێژووی مهریە دەگێڕنەوە بۆ پێش هاتنی ئیسلام لەسەدەی حەوتەمی زاینی دا، بەڵام بەبڵاوبوونەوەی زمانی عەرەبی لەنێو نیوەدوورگەی عەرەبی، ئیسلام  پلەو پایەی بەرزكردۆتەوە، ئەمە بوەتە هۆی پاشەكشەی زمانەكانی سامی باشووری و لەبەرچاو نەمانیان و چوونیان  بۆ نێو شوێنە دورەدەستەكانی نێو شاخەكان و بیابان و نیوەدورگەی یەمەن و بەحری عەرەبی و ناوچەی زەفار.

ساڵی هەزاری دوای مێژووی لەدایك بوونی عیسا گەڕیدەی عەرەبی شمس الدین امقدسی دەڵێت: لە سەر سنوورەكانی (حەمیر) واتە یەمەنی ئەمڕۆ تیرەیەك هەن بە زمانێك قسەدەكەن كەس لێیان تێ ناگات.

بە پێی ئەو قسانەی كە نەوەكان بۆ یەكتری دەگێڕنەوە لەبارەی مهریەوە كە زمانێكی عەرەبی یەوە رەگ و ریشەی قووڵی هەیە. 
موسلیم دەڵێت: ئێمە منداڵ بووین، باووباپیرانمان چیرۆكی كۆنیات بۆ دەگێڕاینەوە  كە مێژوەكەیان دەگەڕایەوە بۆ پێش لە هاتنی ئیسلام ئەو كاتەی كە خەڵكی خەریكی فرۆشتنی شیر بوون.

(چیرۆكی گوندەكەم) وەك ئەوەی كە موسلیم دەیگێڕێتەوە باس لە پادشایەك دەكات لەناوچەیەكدا لەناوچەی (نزور) كە چەم و روباری هەبووە دارخورمای تێدابووە، دەگێڕنەوە ئەشكەوتێكی گەورەش لەوێ هەبوە كە شوێنی هەڵگرتنی زێڕی تێدابووە، ئەو ئەشكەوتانە وەك بانكەكانی ئێستەبوون، هەر لەوێ خەرجی كرێكار و كرێی كاروانیەكانیان لێدەدا كە بەرەو خۆرهەڵات و خۆر ئاوا دەڕۆشتن، گوتراوە جنۆكە –پەری- پارێزگاری لێكردوون.

ئەو زمانانەی بەخێرایی نامێنن

نموونەی ئەم جۆرە حیكایەتەی پێشەوە كە لە پێشینەی مەهریەكاندا باس كرا بەرەو لەناوچوون دەچن و هەڕەشی نەمانیان لەسەرە. ئەوەش كە یارمەتی دەری گەورەی لەناوچوونیانە ئەوەیە كە نەنوسراونەتەوە و پیت و ئەلف بێیان نییە.

توێژەران باس لەوە دەكەن لەناوچوونی زمان وەك لەناوچوونی روەك و گیانلەبەران وایە، ئەمەش شتێكی تازە نیە، بەڵام لە ئەمڕۆدا لەناوچوونی زمان زۆر خێراترە، ئەوەندە خێرایە ئەو توێژەرانەی توشی دڵەڕاوكێ كردووە. بەپێی قسەو هەڵەسنگاندنی ئەوان بێت نیوەی دانیشتوانی جیهان تەنها (50) زمان لە كۆی (7)هەزار زمانی دنیا قسە دەكەن، نیوەكەی تری كە دەكاتە بە(6050 )زمانی تر قسە دەكەن.

دە ساڵ پێش لە ئێستە رێكخراوی یونسكۆ نەخشەی ئەو زمانانەی بڵاوكردەوە كە لەبەردەم مەترسی لەناوچووندان لەنێو ئەوانەشدا (مهریە).
خاڵی هاوبەشی نێوان ئەو زمانانەی كە مەترسی لەنێو چوونیان هەیە بریتیە لەوە هەموویان پیت و (ئەلف بێ)یان نیە و نانوسرێنەوە. 

زۆرترین حاڵەتی لەناوچوونی زمان لەوێوە دەست پێدەكات كە گەلێك بە پشتگوێ خستنی زامانی دایكایەتی یەوە سەرچاوە دەگرێت، هاوشانی زمانەكەی خۆشیان زمانێكی زاڵ پەرەپێبدەن، لەسەردەمی جیهانگیریدا زۆرینەی زمانەكانی دونیا لە ژێر فشاری زمانە زیندوو گەورەكانی وەك ئینگلیزی و فەرەنسی و ئیسپانی و سینی دان.

مهریە بۆچی رووبەڕووی لەنێو چوون دەبنەوە؟
ئەو ئاڵنگاریانە چین كە روو بەڕووی زمانی عەرەب دەبنەوە؟
جانیت واتسۆن مامۆستای زمان لە زانكۆی لیدزی بەریتانی توێژینەوەیەكی كردووە لەو بارەیەوە كە دەڵێت تیرەكانی میهرە لەرووی كلتووریانەوە كۆچەرین و وشتر و بزن بەخێو دەكەن، لەگەڵ گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیەكان ئەویش گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، جگە لە فراوان بوونی زمانی عەرەبی بەتایبەتی تریش لە حەفتاكانی سەدەی رابوردووەوە.

پاشان دەڵێت:بڵاوبوونەوەی قوتابخانەو نەخۆشخانەو هۆكارەكانی پێشكەوتن و شارستانیەتی نوێ لەنێو ئەو كەسانەی كە بە مهریە قسە دەكەن لە حەفتاكانی سەردەی رابوردووەوە، رێخۆشكەر بووە بۆ ونبوونی شێوە ژیانی تەقلیدییان، ئێستە نەوەی نوێی مەهریە پێویستیان بە بەكارهێنانی زمانەكەیان نەماوە كە بۆ نەوە كۆنەكان كۆڵەكەی ژیانیان بووە.

ئەو بەنموونە وشەی (وشتر) دەهێنێتەوە لە زمانی عەرەبی دا كە پێی دەگوترێـت (بعیر) كە لە زمانی مەهریەكاندا (جۆرێك بووە لە وشتر) وە بەكاری دێنن لە پیاهەڵدان و وەسفكردنی پیاوی بەهێز و بەرگەگردا. 

ئەم مانایانە وەك واتسۆن دەڵێت توانای خۆیان لەدەست داوە بەهۆی لاوازی پەیوەندییان بە سروشت و ئاژەڵە كۆنەكانەوە كە رۆژگارێك بەشێكی دانبڕاو بوون لە سروشت.

درێژە بە قسەكانی دەدات و دەڵێت: روەك و ئاژەڵانێك نەماون كە رۆژانێك هەبوون گرنگی و بایەخی زۆریان لە ژیانی رۆژانەدا هەبووە، ئێستە زۆر دەگمەن بوونەتەوە و هەر بەكاریش نایەن، ونبوون و نەمانی پیشەو كارە تەقلیدیەكان بەتەواوی لە ژیانمانا نەماون، نەمانی ژینگەی سروشتی یەكێكە لەو هۆكارانەی كە بەشداری هەیە لە نەمان و شی بوونەوەو نەمانی زمان و پێكهاتەكانی.

زمانی عەرەبی
لەگەڵ ئەوەی كە تیرەو هۆزەكان بچووكن وەك (مەهریەكان) وە مێژوویەكی دورو درێژیان هەیە لە بارەی كەلەپوور و چەندین سەدە تێكەڵاوی دیاردە سروشتییەكان بوون و خۆراكە سروشتیەكانی خاك و ئاژەڵیان بەكارهێناوە، بەڵام لەژێر هەڕەشەی لەنێوچووندان، لەبەر ئەوەی لەناوچوونی زمان واتە لەناوچوونی فیكرو شوناس و لەنێو چوونی هەستی بایەخی تاكەكەس.

لەبارەی هەڵوێستی مەهریەكان كە زمانەكەیان چووەتە نێو بازنەی مەترسی لەناوچوون و زاڵبوونی زمانی عەرەبی بەسەریدا، توێژەرێكی یەمەنی بەناوی (سەعید المهری) دەڵێت: زمانی مەهریە زمانی زاڵ و ئاسایی ناوچەی خۆیەتی وەك زمانی قسەپێكردن نەك زمانی نوسین. پاشان دەڵێت: مەهریەكان وا دەڕواننە زمانی عەرەبی كە خاڵی بەیەك گەیاندنیانە بە براكانیان و دەیانبەستێتەوە بە قورئانی پیرۆزەوە، ئەو دەڵێت حكومەتی یەمەن دژایەتی زمانی مەهریە ناكات بەڵام پشتیوانیشی ناكات.

هەڕەشەی سعودیە
لە پارێزگای مەهرەی سعودیە، مەترسیەكانی لەدەست دانی شوناس و تایبەتمەندیە رۆشنبیریەكانی ناوچەكە پەیوەندی بە بوونی دەسەڵاتی سعودیەوە هەیە لەو ناوچەیە، لەبەر ئەوەی لەوناوچەیەدا هاوپەیمانییەكی سەربازی و سیاسی هەیە لەگەڵ حكومەتی یەمەن، سعودیە پشتیوانی لە هێزە سەربازیەكانی یەمەن دەكات لە رووبەڕوو بوونەوەی سوپای حوسیەكان دا لە پارێزگاكانی خۆرئاواو باكوور و ناوەڕاستی یەمەن.

سەرەڕای ئەوەی پارێزگای مەهرە دووریشە لە بەرەكانی جەنگەوە، بەڵام لە ماوەی رابردوودا هەندێك خۆپیشاندان و ناڕزایەتی و مانگرتن لەدژی فراوانخوازیەكانی سعودیە لەرووی سەربازی و ئەمنیەوە ئەنجام دران، بە بیانووی رێگری لە گەیاندنی چەك و تەقەمەنی لە ئێرانەوە بۆ هاوپەیمانەكانیان لە حوسیەكان لەرێگەی پارێزگای مەهرەیەوە، گڕو تینی خۆپیشاندانەكان ئەو كاتە زیاتری كرد كە دوو كەس لە خۆپیشاندەران كوژران و چەندین كەسیش برینداركران لەناوچەی الانفاق و خۆپیشاندەرانیش دەڵێن: لەلایەن هێزەكانی سعودیەوە تەقەیان لێكراوە.

جێگری پێشووی پارێزگای مەهرە ( علی الحریزی) بوونی هێزەكانی سعودیە لەوناوچەیە بە داگیركەر ناودەبات و بە هەڕەشە بۆ سەر بوون و كیانیان  لەقەڵەم دەدات. ئەو بەرپرسە بە (بی بی سی)گوتوە: رۆڵەكانی مەهرە بەرگری لە سەروەری خۆیان و ناوچەكەیان دەكەن، سعودیە لە دەوڵەتێَكی هاوكارەوە بوەتە داگیركەر، هەر بۆیە ئێمە سعودیەو سوپاكەی بە داگیركەری مەهرە دادەنێین، ئەو دەڵێت تاڕەزایەتیەكانمان بەردەوام  دەبێت تا ئەو كاتەی كۆتا سەربازی سعودیە لە وڵاتەكەمان دەچێتە دەرەوە.
ئەو زیاتر لەوەش دەڵێت: ئێمە لە مەهرە شوناس و بوونی لە مێژینەی خۆمان هەیە، منداڵ كە دەچێتە قوتابخانە زامانی عەرەبی دەخوێنێت و قسە بە عەرەبی دەكەن نەك بە مەهریە، بۆیە داواكارین هەرێمێكی سەربەخۆمان هەبێت.

هەورەها گوتیشی: بەڵی هەڕەشەكانی سعودیەو ئیمارات زۆرن لەسەر رۆشنبیری مەهریەو سقتەریە، كاری بە بەرنامە هەیە بۆ لێدان لەو رۆشنبیری و شوناسانە، ئێمە لێرەوە داوا لە جیهانیان و سەرجەم رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ دەكەین لە پشتی ئەم گەلە هەژارەوە بوەستن.

سەرچاوە: http://www.bbc.com/arabic