05:23 - 09/04/2019
ئه‌وانه‌ی له‌عێراق بوونه‌ته قوربانی به‌رامبه‌ر به دانیشتووانی چه‌ندین وڵات
له یادی 16 ساڵه‌ی له داگیركردنی عێراق له لایه‌ن ئه‌مریكا
و به‌ریتانیاوه هێشتا بۆ عێراقییه‌كان هیچچ شتێكیان جیاواز نییه، ته‌نیا ئه‌وه
نه‌بێت كه ژماره‌ی قوربانییه‌كان زیاد و
كه‌م ده‌كات و قه‌یرانه كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووریه‌كانیش به‌رده‌وام ڕووبه‌ڕووی دانیشتوانی
عێراق ده‌بنه‌وه. چه‌مكی "ئازادكردن"ی عێراق كه زۆر له هێزه سیاسیه‌كان
بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر به‌كاریانده‌هێنا ئه‌وه‌بووه كه ساڵی 2003 سه‌دام حوسێن
ڕووخا. به‌ڵام ئه‌و ئازادكردنه بووه هۆی ده‌سه‌ڵاتی ئێران له عێراقدا باڵاده‌ست
بێت و له هه‌موو كه‌رته‌كاندا پرسی پێ بكرێت. له ڕۆژی 9ی نیسانی 2003 ته‌نانه‌ت
یه‌ك سه‌ربازی عێراقیش نه‌ما. به‌ڵام دواتر چه‌ندین ملیشیا و چه‌كدار شوێنی ئه‌وانی
گرته‌وه كه به‌شێكی گه‌وره له دیمه‌نی سیاسی و ئاسایشی عێراق پێكده‌هێنن. وه‌زاره‌تی
به‌رگری عێراقیش بۆ بونیاتنانه‌وه و پێشكه‌وتنی زۆری یه‌كه شه‌ڕه‌كه‌ره‌كان هه‌فته‌ی
ڕابردوو ده‌رگای سه‌ربازی خۆبه‌خشی بۆ له دایكبووانی ساڵی 2001 كرده‌وه. له
كاتێكدا ئه‌و گه‌نجانه‌ی كه له‌و به‌رواره له دایكبوون هێشتا شیره‌خۆره بوون
كاتێك سوپای وڵاته‌كه‌یان هه‌ڵوه‌شایه‌وه.
هه‌موو ساڵێك ژماره‌ی قوربانیه‌كان زیاد ده‌كه‌ن. له
وڵاتێكی هاوشێوه‌ی عێراقدا قوربانییان ته‌نیا ئه‌وانه نین كه به‌هۆی توندوتیژیه‌وه
برینداربوون و كوژراون، به‌ڵكو ئه‌وانه ته‌نیا ژماره‌ن. ئاماره ڕاسته‌قینه‌كه
ئه‌وه‌یه كه قوربانیان ئه‌و كه‌سانه‌ن كه به‌هۆی هه‌ژاری و مادده‌ی هۆشبه‌ر و
بێ كاری تاوانی پلان بۆ داڕێژراو ئه‌نجامده‌ده‌ن. دوای ڕووخانی ڕژێمی سه‌دام حوسێن
كه‌رته‌كانی پیشه‌سازی و كشتوكاڵ به شێوه‌یه‌كی به‌رچاو په‌كیكه‌وت، شكستی كه‌رته‌كانی
ته‌ندروستی و په‌روه‌رده و خزمه‌تگوزاری و كاره‌با و ئاو شكستی هێنا.
ئه‌مه‌ش
وایكرد كه خه‌ڵكی باشووری وڵاته هه‌میشه به گله‌یی و گازه‌نده بن. له لایه‌كی
دیكه‌وه سه‌رهه‌ڵدانی ده‌سه‌ڵاتی خێڵه‌كی. ئه‌وه‌ی له هه‌موو زیاتر جێگه‌ی نیگه‌رانییه
به‌رزبوونه‌وه‌ی ڕێژه‌ی تووش بوونه به نه‌خۆشی شێرپه‌نجه له نێوان خه‌ڵكانی
باشووری عێراق. به تایبه‌تی له به‌سره و فه‌لوجه‌ی خۆرئاوای وڵات. به لای خه‌ڵكیه‌وه
مایه‌یی نیگه‌رانییه كه بانگهێشتی پێشوه‌خت له لایه‌ن وڵاتانی ئه‌وروپییه‌وه
بۆ كڵێسا كلدانی و مه‌سیحیه‌كانی عێراقه. ئه‌وان ده‌یانه‌وێت ئه‌و كۆچانه ڕاگرن.
له نێوان ململانێ سیاسه‌تی پێشوه‌ختی هاوپه‌یمانی دوێنێ
و ئه‌مرۆدا جیاوازی زۆر ده‌بینرێت، چونكه كاتێك سه‌دام ڕووخا ئێران به شێوه‌یه‌كی
زه‌ق ده‌ستی كرد به ده‌ستوه‌ردان له‌نێوان كاروباری عێراق، پێشتر كاتێك ئه‌مریكا
هاتن بۆ ڕووخانی سه‌دام چه‌ند هێز به سه‌رپه‌ره‌شتی ئه‌مریكا كه له ژێرهه‌ژموونی
ئێران بوون ئه‌مریكا چاودێری ده‌كردن، ئه‌وانیش حزبی ده‌عوه و ڕێكخراوی به‌دربوون
به‌ڵام مانگی پێشوو هه‌مان ئه‌و هێزانه واژۆیان كۆكرده‌وه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌مریكا
له عێراق ده‌ربكه‌ن، چونكه ئێران داوای لێكردبوون.
دڵخۆشی گۆڕانكاری له عێراقدا ئه‌وه‌یه، ورده ورده
گوتاری مه‌زهه‌بی و تایفه‌گه‌ری به‌ره‌و پاشه‌كشه ده‌چێت، به تایبه‌تی له شاری
به‌غدا، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ساڵی پار كاتێك هه‌ڵبژاردنكرا، خه‌ڵكی داوایكرد كه وڵاته‌كه‌یان
به‌ره‌و شارستنیه‌ت به‌رن، حیزبه‌كانیان ناچاركرد كه درووشمی تایفی له هه‌ڵبژاردنه‌كان
به‌كارنه‌هێنێن. هه‌وڵی ئه‌وه‌ش ده‌درێت كه خۆپیشاندانه‌كان به شێوازێكی مه‌ده‌نیانه
به‌ڕێوه‌بچێت و جارێكی دیكه به گوژمه‌ی 100 ملیار دۆلار عێراق و شاره
خاپووركراوه‌كان بونیات بنرێنه‌وه و له‌سه‌رووی هه‌موو ئه‌وانه‌شه‌وه كرده‌وه
تیرۆرستیه‌كان به ڕێژه‌ی 70% كه‌میكردووه ئه‌و ئاماره‌ش له لایه‌ن به‌رپرسانی
عێراقه‌وه پشت ڕاستكراوه‌ته‌وه. به‌رپرسان دڵخۆشی ئه‌وه‌یان هه‌بووه كه ئه‌م
هه‌نگاوه نیشانه‌گه‌لێكی خێرو خۆشی بۆ عێراق.
ئاماری نوێ سه‌باره‌ت به قوربانیان
له‌م پێنج ساڵه‌ی دوایدا به‌تایبه‌تی شاری به‌غدا و شاره‌كانی
دیكه، خه‌ڵكی ئه‌و شاره له نۆی نیسانی هه‌موو ساڵێك ده‌چینه سه‌ر گۆڕه‌كان
یادی ئه‌و هه‌زاران هاوڵاتیه ده‌كه‌ن كه ساڵی 2003 ئه‌مریكا له ڕێگه‌ی فرۆكه‌كانیانه‌وه
هێرشسیان كرده‌سه‌ر یه‌ك سه‌ربازیه‌كانی عێراق به تایبه‌ت له فرۆكه‌خانه‌ی به‌غداد
و ڕزوانییه و وێسته‌گه‌ی دۆره و كۆشكی سه‌رۆكایه‌تی و باخه‌كانی گه‌ڕه‌كه‌ی به‌یاع،
گه‌ڕه‌كی شه‌عب و گومرك و ئه‌بوغرێب و كۆمه‌ڵگه‌ی ساڵحیه. ئه‌و بۆردومانانه بووه
هۆی كوژرانی ژماره‌یه‌كی زۆر له سه‌ربازانی عێراق و هاوڵاتیانی مه‌ده‌نی.
بۆ ماوه‌ی 10 ساڵی ڕه‌به‌ق ده‌سه‌ڵاتدارانی عێراق
هۆشداریان ده‌داته وه‌زراتی ته‌ندروستی و به‌رگری و ناوخۆ بۆ ئه‌وه‌ی ژماره‌ی
قوربانیانی داگیركردنی عێراق له لایه‌ن ئه‌مریكاوه تاوه‌كو كار گه‌یشته ئه‌وه‌ی
په‌نا برایه به‌ر وه‌زاره‌تی شاره‌وانیه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی ژماره‌ی گۆڕستانه‌كان
زیاد بكریت. به‌رپرسێكی باڵا له وه‌زاره‌تی ته‌ندرووستی عێراق به رۆژنامه‌ی"
العربی الجدید"ی راگه‌یاندووه، ژماره‌ی ئه‌وانه‌ی له سالی 2003ه‌وه تاوه‌كو
ئێستا كوژراون زیاتر له 650000 كه‌سه. ئه‌و ژماره‌یش به تایبه‌تی شاره‌كانی به‌غدا،
موسل، ئه‌نبار و دیاله، كه‌ركوك، سه‌ڵاحه‌دین، نه‌جه‌ف و بابل ده‌گرێته‌وه. به
زۆری ئه‌و كه‌سانه‌ی كوژراون له نێوان ساڵانی 2003-2004-2006-
2009-2014-2016-2017 بوون. ئه‌و ژمارانه له شوێنكی تایبه‌ت هه‌ڵنه‌گیراون، یان
ورد نین به‌ڵام به پێی به‌ڵگه‌ی مردنی قوربانیه‌كان ئه‌ژماركراون. دواتر وه‌زاره‌تی
پلاندانان جه‌خت له‌وه ده‌كه‌نه‌وه كه ملیۆنێك و 357 هه‌زار كه‌س كه‌مئه‌ندامبوون
زۆرینه‌شیان گه‌نجن و 43%ی ئه‌و ژماره‌یش له ڕه‌گه‌زی مێن.
بێسۆراخه‌كان
دوای ئه‌وه‌ی جه‌نگی داعش له عێراق په‌یدابوو نزیكه‌ی
23 هه‌زار هاوڵاتی عێراقی بێ سه‌روشوێن بوون و ناویان تۆماركراوه له كاتێكدا
پێشتر ئه‌و ژماره‌یه 60 هه‌زار كه‌س بوو.
وه‌زاره‌تی كۆچ و كۆچبه‌ران گله‌ی ئه‌وه ده‌كه‌ن كه
باڵیۆزخانه‌كانی عێراق له دره‌وه‌ی وڵات هه‌ماهه‌نگیان ناكه‌ن تاوه‌كو بزانن چه‌ند
كه‌س له ده‌ره‌وه‌ی وڵات ده‌ژی. به‌ڵام به كۆی گشتی له نێوان چوار ملیۆن بۆ
پێنج ملیۆن هاوڵاتی عێراقی ده‌بن. به‌ڵام ئه‌و خانه‌وادانه‌ی له ناوخۆی عێراق
ئاواره‌بوون ژماره‌یان یه‌ك ملیۆن و 900 هه‌زار ئاواره‌یه كه زۆربه‌یانی له‌ناو
كه‌مپه‌كان ده‌ژیین. كاتێكش ده‌گه‌ڕێنه‌وه بۆ زێدی خۆیان له‌لایه‌ن ده‌سته و
تاقمه‌كانی خێله‌كان ڕێگریان لێده‌كرێت. به تایبه‌تی له ناوچه‌كانی جه‌رف سه‌خڕ
و قه‌ره‌غوڵ و سینیه و بێجی و ئامرلی.
هه‌تیووه‌كان
تاوه‌كو ئێستا عێراق له پله به‌ندیه‌كی سه‌یردایه له
ڕووی مناڵی بێ باوكه‌وه. به پێی ڕاپۆرتێك كه له‌م دوایانه نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان
بڵاویانكردۆته‌وه، كه ژماره‌ی بێ باوكانی عێراق پێنج ملیۆنه. له لایه‌كی دیكه‌وه
لیژنه‌ی مافی ئافره‌تان له ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق ئاماژه‌یان به‌وه
كردووه كه یه‌ك ملیۆن بێوه‌ژن له عێراقدا هه‌یه كه زۆربه‌یانی به‌ده‌ست باری
خراپی ئابوریه‌وه ده‌ناڵێنن. ژماره‌یه‌كی زۆر له‌و كه‌سانه‌ی كه بێوه‌ژنن ته‌مه‌نیان
14 ساڵه.
وه‌زاره‌تی پلاندانانی عێراقیش راپۆرته‌كانیان ئاماژه
به‌وه ئه‌كه‌ن كه رێژه‌ی نه‌خوێنده‌واره‌ی 23% زۆرێك له‌وانه‌ش ده‌كه‌ونه گوند
و شاره تازه‌كانه‌وه. لێره‌دا دێینه‌وه سه‌ر رێژه‌ی بێكاری كه له نێوان 18-25%
به‌ڵام دوای شه‌ڕی داعش ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق ئاماژه به‌وه ده‌كه‌ن ئه‌و
ئاماره بۆته 35% زۆرێك له‌وانه‌ش ده‌كه‌ونه شاره‌كانی موسڵ و فه‌لوجه و هیت و
روتبه و ته‌له‌عفه‌ره‌وه.
مادده‌ی هۆشبه‌ر
ده‌سه‌ڵاتدارانی عێراق به تایبه‌تی له‌م ساڵانه‌ی
دوایدا نیگه‌رانی ئه‌وه‌ن كه به‌رده‌وام هێزه تایبه‌تیه‌كانیان به شوێن ئه‌و كه‌سانه‌وه‌ن
كه سه‌رقاڵی كڕین و فرۆشتنی مادده‌ی هۆشبه‌رن یاخود فرۆشیاری مادده‌ی هۆشبه‌رن. ناوه‌نده‌كانی مافی مرۆڤ هۆشداری ئه‌وه
ده‌ده‌ن كه به‌رێژه‌یه‌كی به‌رچاو به‌ركارهێنه‌ران رێژه‌كه‌ی به‌رز بۆته‌وه.
خۆكوشتن
راپۆرتێكی فه‌رمی كۆمسیۆنی مافی مرۆڤ بڵاوكراوه‌ته‌وه،
ئاماژه به‌وه‌كراوه كه ساڵی ڕابردوو 439 حاڵه‌تی خۆكوشتن هه‌بووه. كه زۆرینه‌ی
ئه‌وانه‌ی خۆیانكووشتووه گه‌نجن. 119 حاڵه‌تی زیقار، 76 دیاله، 68 نه‌ینه‌وا 44
به‌غدا 33 به‌سره و 16 موسه‌نا و 15ی میسان و 12ی واست.
هیوای گۆڕانكاری
چه‌مكی ئازادی كه چه‌ندین ساڵه هه‌موو حیزب و هێزه
سیاسیه‌كانی عێراق به‌كاریده‌هێنن، به‌ڵام ئه‌و چه‌مكه نه‌یتوانی به‌ڕاستی جێگه‌ی
خۆی بگرێته‌وه. چه‌ندین وڵات و به تایبه‌تی وڵاتی ئێران توانیوویه‌تی عێراق
بكاته به‌شێك له خۆی ئه‌مه جگه له‌وه‌ی نه‌یاتوانییوه مالوێرانیه‌كانی پاش جه‌نگ
له كۆڵی خۆی بكاته‌وه.
سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی چه‌ندین دیارده‌ی كوشتن و ڕه‌وادوونانی
كه‌سانی ئۆپۆزسیۆن و ئه‌و هه‌موو جه‌نگه و هاتنی داعش خه‌ڵێكی زۆر له‌به‌كارهێنانی
چه‌مكی ئازادكردنی عێراق په‌شیمانبوونه‌وه. چونكه به پێی ئاماره فه‌رمییه‌كانی
جیهان 71 هه‌رێمی سه‌ربه‌خۆ هه‌ن، ژماره‌ی دانیشتوانه‌كه‌ی ناگاته ئه‌و 650 هه‌زار
كه‌سه‌ی كه له‌ماوه‌ی 16 ساڵدا له عێراق كوژراون.