01:53 - 09/04/2019

35 ساڵ دەسەڵات بەرگەی 21 رۆژی نەگرت‌

پەیسەر

ئه‌مڕۆ 9ی‌ نیسان 16 ساڵ‌ به‌سه‌ر روخانی‌ ڕژێمی‌ به‌عسی‌ عێراقدا تێده‌په‌رێت، كه‌ له‌لایه‌ن ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتوه‌كانی‌ ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانه‌كانی لە ماوەی 21 رۆژدا کۆتایی بەدەسەڵاتی چەند دەیەی حزبی بەعس هێنراو په‌یكه‌ری‌ سه‌دام له‌ گۆڕەپانی بەغدای پایته‌خت هێنرایە خوارەوە.

جۆرج ده‌بلیو بۆش، سه‌رۆكی‌ ئەوکاتی ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئه‌مریكا فه‌رمانی‌ دەستپێکردنی پڕۆسه‌كه‌یدا، دوای ئەوەی 48 کاتژمێری مۆڵەت بە سەدام حسێن و کوڕەکانی دا بۆ جێهێشتنی عێراق.
بەپێی لێدوانەکانی بۆش و تۆنی بلێر، سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا ئامانجی هاوپەیمانان خۆی لە سێ خاڵدا دەبینیەوە:

1-داماڵینی عێراق لەچەکی کۆکوژو قەدەغەكراوی نێو دەوڵەتی . 
2-ڕێگریکردن لەپشتیوانی سەدام حسێن بۆ گروپە تیرۆریستییەکان.
3- ڕزگارکردنی گەلی عێراق .

هێرشی‌ ویلایه‌ته ‌یه‌كگرتوه‌كان و هێزەکانی هاوپەیمانان بۆسه‌ر عێراق، له‌ كاتژمێر 5:30 خولەکی‌ به‌ره‌به‌یانی‌ 20ی‌ ئازاری‌ 2003 بەچەند هێرشێکی موشەکی بۆ سەر شاری بەغدای پایتەخت  دەستیپێکرد، دواتر هێرشی زەمینی لە باشوری عێراقەوە ئەنجامدراو له‌ 9ی‌ نیساندا شاری بەغدا کۆنتڕۆڵکراو ده‌سه‌ڵاتی‌ رژێمی‌ سه‌دام به‌ته‌واوی‌ كۆتایی‌ پێهات.

ژمارەی هێزی پەلاماردەر:
لە 26ی‌ ئازار كەتیبەی 173ی‌ ئەمەریكی‌ لە ئاسمانەوە لە نزیك شاری كەركوك دابەزی و پشتیوانی هێزەكانی پێشمەرگەی كوردستانی‌ كرد و ناوچەكانی باكوری عیراقیان كۆنترۆڵ كرد. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا بۆ شەڕی كۆنترۆڵكردنی‌ عێراق توانی هاوپەیمانی لەگەڵ 49 وڵات دروستبكات، بەڵام سەدا 98 لەهێزەسەربازییەكان لە هێزی ئەمەریكی و بەریتانی پێكدەهاتن و ژمارەی گشتی سەربازانی هاوپەیمانان لە 300 هەزارو 884 سەرباز پێكدەهاتن، 250 هەزار سەربازی ئەمەریكی و 45 هەزار سەربازی بەریتانی و سێ هەزارو 500 سەربازی كۆریای باشور و دوو هەزار سەبازی‌ ئوستورالی و 200 سەربازی‌ دانیماركی و 184 سەربازی‌ پۆڵەندی و هەروەها 10 وڵاتی تر بە ژمارەیەك بچوكی هێز بەشدارییان كرد. هێزەكانی پێشمەرگەش بۆیەكەمجار چوونە نێو حساباتی هێزە جیهانیەكان و بەشێك لە سیناریۆكانییان بەوان سپێردرا.

هێرشی ئەمەریكا هەڵەی مێژووی بوو:
ئەو سیناریۆیانەی ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانی بەدەستیانەوە بوو بۆ ئەوەی رەوایەتی بە گۆڕینی رژێمی عێراق بدەن و دەستیان بگاتە ناوچەكە، هەبوونی كارگەی بەرهەم هێنانی چەكی قەدەغەكراو بوو، ئەوان دەیانگوت عێراق خاوەنی كارگەی بەرهەم هێنانی چەكی قەدەغەكراوی نێو دەوڵەتیەو هەڕەشەیە بۆ سەر ئاسایشی نێو دەوڵەتی و جیهان، دەبێت كۆنترۆڵ بكرێت و بگەڕێنرێتەوە ژێر دەسەڵاتی نێو دەوڵەتی، دەنگۆكان ئەوەندە بڵاوەیان كردبوو، ئەوەندەش میدیا كەوتبووە ژێركاریگەریەكانی ئەو هەواڵە سیخوڕیانەوە كە هەمووان باوەڕیان پێدەكرد. 

دیبۆرا جۆنز باڵیۆزی پێشووی ئەمریکا لە لیبیا و کوەیت رایدەگەیەنێت کە، وڵاتەکەی گەورەترین هەڵەی کردووە لە سەدەی 21 بە هێرشکردنە سەر عێراق و روخانی رژێمی سەدام حسێن، لەبەر ئەوەی بەڵگەكانی ئەو هێرشە بێ بنەمابوون.

ئەو دیبلۆماتکارە ئەمریکییە بە رۆژنامەی '' گازیتا رو''ی روسی راگەیاندووە '' پێموانییە هیچ کەسێک لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێی وانەبێت کەهێرشی ئەمریکا بۆسەر عێراق هەڵەیەکی ستراتیژی بوو، وای دەبینین کە ئەو رووداوە هەڵەی ستراتیژی سەدەی ٢١ بوو''.دیبۆرا جۆنز هەروەها دەشڵێت '' چەند جەنەڕاڵێک هەبوون لە وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا وەک کۆڵن پاوڵ و ریچارد ئارمیتاج کە هەردووکیان لە دژی هێرشی ئەمریکا بوون بۆسەر عێراق.

بەڵام دۆناڵد رامسفێڵد (وەزیری بەرگری ئەمریکا) زۆر بە توندی لەگەڵ هێرشەكەدا بوو. بیانووی سەرەکی ئەمریکا بۆ هێرشکردنە سەر عێراق، هەبوونی چەکی کۆمەڵکوژ بوو، بەڵام کاتێک هێزەکانی ئەمریکا تەواوی عێراقیان کۆنترۆڵکرد، هیچ چەکێکی کیمیایی و قەدەغەكراوی نێو دەوڵەتی لەو وڵاتەدا نەدۆزرایەوە لە کاتێکدا کە رژێمی سەدام چەندین جار چەکی کۆمەڵكوژی لە دژی گەلی کورد بەکار هێنابوو، لەگەڵ ئەوەشدا كارگە بەرهەم هێنەرەكانی ئەو چەكە كۆمەڵكوژانە لە وڵاتانی ئەوروپی بوون لە نێویشیاندا ئەڵمانیا.
خۆ ئەگەر لە خاڵی یەكەمدا ئەمەریكاو هاوپەیمانان هەڵەیان كردبێت، یان راستتر لە ئاستی خۆی گەورەتریان كردبێت بۆ ئەوەی رەوایەتی بە هێرشەكە بدەن، ئەوا خاڵەكانی دووەم و سێیەم كە لە پێشەوە باسمان كردوون لە جێگەی خۆیدان و دەكرێت تەنها لەبەر ئەوانەش بێت كۆتایی بەو رژێمە بێت.

كارە دڕندەكانی رژێمی بەعس:
رژێمی بەعسی لەناوچوو بە دڕندانەترین شێوە ئازاری سەرجەم پێكهاتەكانی عیراقیداوە، سڵی لە هیچ شتێك نەكردوەتەوە، لەپێناوی مانەوەیخۆیدا دەست بۆ هەموو تاوانێك بردووە، لە سەركوت كردنی نەتەوەیی و مەزهەبییەوە بیگرە تا دەگاتە زیندان و سێدارە، ناهەموارترین كارەكانی لەبەرامبەر نەتەوەی كورد ئەنجامی داوە ، لە 16-3-1988 كیمیابارانی شاری هەڵەبجەی كردو 5000 رۆڵەی ئەو شارەی شەهیدكرد و بە هەزاران كەس برینداربوون و بەشێكیان تائێستەش بەدەم ئازاری چەكە قەدەغەكراوەكانی بەعسەوە ژیانی پڕ لە ئازارو سەخت بەڕێ دەكەن،  شاڵاوی ئەنفالیش یەكێكی تر بوو لە كارە قێزەونەكانی رژێمی بەعس كە تێیدا 182 هەزار هاووڵاتی كوردی بێ تاوان بێ سەرو شوێن كران، كە بە كۆمەڵێك قۆناغی یەك لەدوای یەك ئەنجامی دان لەسەرجەم ناوچەكانی كوردستان، لە كوردە فەیلیەكانەوە تا دەگاتە ئەنفالی بارزانیەكان و دواتر گەرمیان و قەرەداغ،  كارەساتە نهێنی و ئاشكراكانی ئەو ڕژێمە ئەوەندە قەرس بوون كە ویژادنی زیندووەی هیچ مرۆڤێك بەرگەی ناگرێت، هەربۆە تا ئێستاش گۆڕی بەكۆمەڵ لە عیراق دەدۆزرێنەوە كە كوردی تیا زیندە بەچاڵكراون و راپۆرتەكانی مافی مرۆڤ و میدیاكانی ناوچەكەو جیهان شایەتی ئەو خاڵەتانەن. هەر بۆیە كاتێك هێرش كرایە سەر عێراق و پەیكەرەكەی لە گۆڕەپانی فیردەوسی هێنرایە خوارەوە ئاهەنگ و شادی گێڕدرا.

تاكە نەعلەكەی ئەبوتەحسین:
ئەو رۆژە ، پەیكەری دیكتاتۆری عێراق پەیكەرەكەی لەناوەڕاستی بەغدا پەت كرایە ملی و هێنرایە خوارەوە و ئەبو تەحسین یەكێك لەهاوڵاتیەكانی شاری بەغدا بەتاكە نەعلەكەی لەپەیكەرە رووخاوەكەی دەدا ، ئەو كات هێشتا كەسانێك هەبوون پێیان وابو هێشتا سەدام حوسێن لەسەر حوكم ماوە‌و ترس رێی نەدەدان بەئاشكرا دژایەتی خۆیان دەرببڕن، بەڵام دەركەوتنی گرتە ڤیدیۆیی ئەبوو تەحسین سامی هاوڵاتیانی شكاند و زیاتر دڵگەرمی كردن لەسەر گۆڕانی بارودۆخەكە، ئەمە لەكاتێكدا كە خەڵكی عێراق متمانەیان بە ناو خێزانەكانی خۆشیان نەبوو قسەیەك بە سەدام حسین و رژێمەكەی بڵێن، دەترسان لەسەر ناڕەزایەتیەكی بچووك ملیان بە پەتەوە بكرێت، هەموو ئەوانەش بەڵگە بوو بۆ بوونی رژێمێكی ئەمنی تۆقێنەری مەترسیدار، دواجار نەعلەكەی ئەبوو تەحسین برایە مۆنۆمێنتی هەڵەبجەو تا ئێستەش لەوێ پارێزراوە.

تاڵانی و فەرهوود:
تاڵانی و بردنی پێداویستیەكان كە لەزمانە گشتیەكەیدا دەستەواژەی (فەرهوود)ی بۆ بەكارهێنرا، رووی لەسەرجەم فەرمانگە و دامەزراوە عێراقیەكان كرد، لە ماڵەكەی سەدام حسین و چەكەكانیەوە تا دەگاتە پێداویستی نەخۆشخانەكان، بەڵام تاڵانكردنی بانك مۆزەخانەو شوێنەوارەكانی عێراق ئەوەندە بە بایەخ بوون كە چاوی هەموو دونیایان لەسەر بوو، بەشێكی ئەوانیش كەوتنە دەستی خەڵك و مامەڵەیان پێوەكراو بەشەكەی دیكەی لەڕێگەی بەرپرسە ئەمنی و سەربازیەكانی ئەمەریكاو هاوپەیمانەكانیانەوە برانە دەرەوەی وڵات. بۆ پاساوی ئەو بارودۆخە (دۆناڵد رامسفێڵد)ی وەزیری بەرگری ئەمەریكی لەو ئان و ساتەدا گوتی: ئەوە تۆڵەی خەڵكی ئەو وڵاتەیە كە 35 ساڵە دەسەڵاتی رژێمی بەعس پیادەی دەكات لە دژیان. ئەوان بەو شێوەیە خۆشیەكانی خۆیان دەردەبڕن.

بەڵام كاتێك دەچینەوە نێو لاپەڕەكانی مێژوو دەگەینە ئەو راستیەی كە گەلی عێراق پێشینەیان هەیە لەو بارەیەوە:

ساڵی 1904 لەژێر سایەی دەسەڵاتی عوسمانی دا كێشەی گەورەی تاڵانی ڕوویداوەو والی عوسمانی بە هۆی بەكارهێنانی هێزەوە توانیویەتی ویلایەتەكانی بەغداد و بەسرەو موسڵ كۆنترۆڵ بكات،  كاتێكیش بەریتانیەكان 1916 هاتوونەتە عێراقەوە هەمان كێشە سەری هەڵداوەتەوەو بە هۆی پشێوی ئیداری و نەمانی دەسەڵاتەوە پەتی دز و پیاوخراپ و تاڵانچیەكان شل بووەو خەڵكی زیانی زۆری بەركەوتووە.

لە مێژووی نوێی عێراق دا هەمان كێشە درێژەی هەبووە، دوای ئەوەی عەبدولئیلاهـ گەڕایەوە بۆ سەر كێشەكانی سەردەمی رەشید  عالی گەیلانی  و ویستی لەگەڵ بەریتانیەكان هاوپەیمانی دروست بكات بۆ ئەوە بوو كە خۆیان لە تاڵانی گشتی بپارێزن بەڵام بە كارەساتی دەركردنی جولەكەكان كۆتای هات و زۆرینەی ماڵ و سامانەكانیان لێسەنرایەوە لە ساڵی 1950 دا و خراپی دۆخەكەش لەوەدا بوو كە خەڵك بە كارێكی دروست و حەڵاڵیان دەزانی، هەررچی یەهودیەكانیشە پارەو سامان و خانوەكانیان دەدا وەك بەرتیل و دەم چەوركردنێك تا رێگەیان پێ بدرێت كۆچ بكەن بەرەو ئیسرائیل.

بەڵام شارەزایان باس لەوە دەكەن گوتەكەی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا داگیرساندنی چرای سەوز بوو بۆ سوپای وڵاتەكەی تا دەست لە هیچ شتێك نەگێڕنەوە. هەندێكی دیكەش باس لەوە دەكەن ئەو بەرپرسە ئەمەریكیە شارەزای مێژووی تاڵانییە لە عێراقی عەرەبیدا و كردنەوە دەرگایە بۆ ئەوەی خەڵك سەرقاڵی تاڵانكردن بن و بیر لە سیاسەت و رەفتارەكانی ئەوان نەكەنەوە، ئەوان وەك داگیركەر نەناسێنرێن و بگرە وەك فریادڕەس و رزگاركەر وێنا بكرێن. لە ساتەوەختی هاتنە ناوەوەی جەنگاوەرەكانی ئەمەریكاوە بۆناوعێراق هیچ یاسا و بەرنامە ڕێژی و پلانێكی ئەمنی بوونی نەما، ئەوەی كە هەبوو یاسای دارستانەكان بوو، بەهێزەكان بێهێزەكان بخۆن . دواجاریش سەركەوتن بۆ بەهێزەكانە.

هەر بۆیە لە ئەنجامی هەڵكوتانەسەر شوێنەگشتیەكان بووە شتێكی ئاسایی و دەبینرا چۆن دام و دەزگا ئیداری و خزمەتگوزاریەكان تاڵان دەكرێن، كار گەشتە ڕادەیەك هیچ كەسێك هەستی بە ئاسایش نەدەكرد و لەنێو ماڵەكەی خۆیدا نەیدەتوانی بێخەم سەر بنێتەوە، ئۆتۆمبێل و زێڕ و پێداویستی ماڵ و تەنانەت فڕاندنی خەڵكیش بووە یەكێك لە دیاردە ناشیرین و نامرۆییەكانی ئەو سەردەمە، هەرچەندە دوای ئەو هەموو ساڵە تا ئێستەش شوێنەواری تاڵانی هەرماوە و دۆخی نا ئەمنی لە عێراق بەردەوامی هەیە.

تاڵانی بە یاساكراوو سپیكردنەوەی پارە:

ئەحمەد جارەڵا، سەرنوسەری رۆژنامەی (سیاسە)ی کوەیتی ئاشکرای کردوە؛ لەدوای روخانی رژێمی سەدام حسێن لە ساڵی (2003)ەوە، زیاتر لە یەک ترلیۆن دۆلاری سامانی گشتی عێراق بەهەدەر چوە، یان دزراوە. ئاماژەی بەوەکردوە؛ روداوەکانی ئەم دواییەی عێراق چەندین دۆسیەی گەندەڵی ئاشکرا کردوە و دەریخستوە سامانی ئەو وڵاتە بەهەدەر دەڕوا و  پەردەی لەسەر گەندەڵیی و گەندەڵکاران هەڵماڵی.

جارەڵا لە پەڕەی تایبەتی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی تویتەر نوسیویەتی: سامانی گەورەی عێراق، بەشێکی ئەو بیانییانە دەیبەنە دەرەوە کە لە عێراق کار دەکەن بەناوی کۆمپانیا و وەبەرهێنانەوە، لەبەرامبەردا هاوڵاتیانی عێراقیان برسی و تینو و بێ خزمەتگوزاریی کردوە.

لەبەرامبەر ئەوەشدا بە ملیۆنەهادۆلاری عێراق لەبانكە جیهانیەكان دەستیان بەسەردا گیراوەو ئەوەش زیانی گەورەی لە ئابووری وڵاتەكە داوە.

بەرلەكۆتایی: 
هەرچۆنێك بێت رۆژی 9/4/2003 كۆتایی بەو ڕژێمە دڕندەیە هات كە بۆماوەی 35 ساڵ دەستی بەسەر هەموو شتێكدا گرتبوو، خەڵكی عێراق لەژێر باری ئەمنی توندو ڕژێمی سەربازییدا هاتنە دەرەوە، پرسیار ئەوەیە لە ماوەی 16 ساڵی رابوردوودا بۆچی كابینە پەرلەمانی و حكومیەكانی عێراق نەیانتوانیوە لەناوچەی سەوزی پارێزار بێنە دەرەوەو دۆخێك دروست بكەنەوە بۆ هاوڵاتیانی عێراق كە تەریب بێت بەو شكۆو گەورەییەی كە عێراق  لە مێژوەكەیدا تۆماری كردووە؟ 

سەرچاوەی وێنەكان